Ուսումնասիրութիւնս1 կ’աւարտեմ հետազօտելով ինքնութիւններու բազմակիութիւնը ժամանակակից հայկական իրականութիւններուն մէջ։ Այլ խօսքով՝ կ’ուզեմ վերադառնալ գիրքին սկիզբէն մինչեւ վերջ ներազգային տարբերութիւններու մասին կատարած տեսական եւ պատմական փաստարկումներուս, այս անգամ սակայն հայութեան ժամանակակից միջավայրերուն մէջ։
Չորս պատկերներուներ կայացումը լաւագոյն ձեւն է ցոյց տալու հայկական ազգային ինքնութեան տարբեր տարողութիւնները, որոնք կը յուշեն հայկականութեան զարգացումին մէջ հաւանական ուղղութիւններ։ Կը յուսամ չորս օրինակներով որոշ լոյս սփռել քսանմէկերորդ դարու սկիզբը հայ ըլլալու կարելի տարբերակներուն վրայ։ Պարագաներէն երկուքը Սփիւռքէն են, երկուքը՝ Հայաստանէն։ Անշուշտ ծայրայեղ օրինակներ են, սակայն նպատակայարմար են ցոյց տալու կարելիութիւններու ծիրը թէ՛ ինքնութեան եւ թէ՛ ազգայնականութեան առումով։
Առաջինը տասնչորսամեայ դպրոցական տղեկի մը կողմէ (ծնած եւ հասակ նետած՝ Երեւան) իր հօրը ուղղուած հարցումներու շարք մըն է Հայաստանի մէջ, 1997-ին։ Երեքս կ’ուղեւորուէինք թրքական սահմանին զուգահեռ մայրուղիով եւ կը խօսէինք երկու երկիրները իրարմէ բաժնող գետին միւս կողմը գտնուող հայկական պատմական «կորուսեալ» հողերուն մասին, երբ տղեկը հարցուց․ «Ո՞ւր է Արարատ լեռը, Հայաստանի՞ մէջ, թէ՞ Թուրքիոյ», «Ի՞նչ է Անին [սահմանին թրքական կողմը գտնուող միջնադարու հռչակաւոր հայկական քաղաքը որ այժմ աւերակ է եւ յստակօրէն տեսանելի Հայաստանէն]», «Ի՞նչ է մզկիթը, կրա՞կ կը պաշտեն հոն» եւ «Ի՞նչ է թուրքերուն կրօնը»։ Տղեկը սովորական պատանի մըն էր, ու որեւէ երկրի մէջ տասնչորս տարեկան անչափահասէ մը պատմական շատ գիտելիք պէտք չէ ակնկալել։ Սակայն իր ուղղած հարցումներուն բնոյթը ցոյց կու տար որ 1988էն տասը տարի անց հայկական ազգայնականութիւնը բացարձակապէս չէր առնչուեր իր ինքնութեան հետ։ Անվստահ չէր թէ ո՛ւր կը գտնուէր հայերուն ազգային խորհրդանիշը եւ ծանօթ չէր ամենէն հիմնական տարբերութեան որ զինք կը զատորոշէր «Ուրիշէն»։ Ասիկա հայրենիքի մէջ ազգային ինքնութեան «թուլութեան» օրինակներէն մէկն է։
Միւս ծայրայեղութիւնը Հայաստանի մէջ «Ազգայնական ակումբ» կոչուած գաղափարական ընկերակցութիւնն է․ համեմատաբար ծայրայեղ ազգայնականներու խմբաւորում մը, որուն ղեկավար անդամները որոշ ժամանակ մը կը կազմէին մտաւորական կորիզը Հայաստանի Հանրապետական Կուսակցութեան, մինչեւ որ այս վերջինը քաղաքական գլխաւոր կազմակերպութիւն դարձաւ 1998ին (Հանրապետական Կուսակցութեան ղեկավար Անդրանիկ Մարգարեան վարչապետ նշանակուեցաւ 2000ի մայիսին)։ Այս անձերը կը հետեւին «ցեղակրօն» գաղափարաբանութեան (այսինքն՝ հայ ցեղը պաշտելու գաղափարը) եւ բազմաթիւ գիրքեր ու յօդուածներ կը հրատարակեն այս նիւթով։ Իրենց մէկ գրքոյկին մէջ հետեւեալ կոչը կ’ուղղեն Հայաստանի երիտասարդութեան․ «Ճանաչի՛ր ցեղդ»,— եւ կ’աւելցնեն,— «Ցեղակրօնութեան էական մասն է կազմում ցեղապաշտութիւնը–պաշտամունքը ցեղի որակների, արժէքների ու սրբութիւնների»։2 Այլ գրքոյկի մը մէջ կը պնդեն թէ ազգային գաղափարախօսութիւնը «գոյութիւն ունի ի սկզբանէ, Ազգի ծնունդի հետ, եւ խնդիրը ոչ թէ այն ստեղծելը, այլ ճանաչելը, յայտնագործելն է»։3 Այս ակումբին պատկանող բանալի անձնաւորութենէ մը խնդրեցի պարզել իրենց գաղափարաբանութեան հիմքը եւ հայ ազգի իրենց պատկերացումը։ Ինք բացատրեց․
Մարդկութիւնը բաժնուած է ազգերու։ Իւրաքանչիւր ազգ եզակի է եւ ունի իրեն բնորոշ առանձնայատկութիւններ, ինչպէս՝ լեզու, մշակութային յատկանիշներ, ընտանեկան արժէքներ, տարածք եւայլն։ Ասոնք պէտք է պահպանուին եւ յաւերժացուին անխաթար ձեւով, զերծ այլ արժէքներէ եւ ցեղերու ազդեցութենէ, այսինքն՝ ազգային արիւնը պէտք է մաքուր մնայ։ Ուստի խառն ամուսնութիւնները եւ մշակութային տարասերութիւնը (hybridity) ընդունելի չեն։ Արեւմուտքի ներխուժումը պէտք է մերժուի։ Օրինակ, արեւմտեան հասկացութիւններ, ինչպէս՝ մարդկային իրաւունքներ, կիներու իրաւունքներու պաշտպանութիւն եւայլն խորթ են հայկական արժէքներուն եւ պէտք է ընդդիմանալ անոնց։ Աւելի՛ն. հայերը պէտք է տիրանան իրենց պատմական հողերուն, ուր ճշմարիտ հայերը պէտք է վերադառնան Սփիւռքէն։ Ցեղակրօնները հակադրուած չեն ուրիշ ազգերու այն-քան ատեն որ ուրիշ ազգեր հանգիստ ձգեն հայերը եւ ոտնձգութիւններ չկատարեն հայկական պատմական հողերուն դէմ, ինչպէս թուրքերը ըրած են։ Ուստի այս տարածքները՝ առանց ներկայի թուրք եւ քիւրտ գրաւողներուն, պէտք է վերադարձուին հայերուն, եւ հողերը պէտք է բնակեցուին հայերով։4
Վերոնշեալ պատանին, որ նոյնիսկ գաղափարը չունէր «կորուսեալ հողերու» (եւ որ կ’ուզէր առաւելագոյնս «արեւմուտքցի» ըլլալ), եւ ցեղակրօնները այնքան ալ հասարակաց եզրեր չունին իրենց կեցուածքներով եւ աշխարհահայեացքներով։ Այնուամենայնիւ անոնք կը պատկանին նոյն ազգին։ Կարելի է հարց տալ թէ ինչպէ՞ս կամ արդեօ՞ք այս երկու ծայրայեղութիւնները ապագային պիտի կարենան հաշտեցնել իրենց արմատապէս հակոտնեայ կեցուածքները նոյն ազգային պատկանելիութեան հետ (թէեւ պատմութիւնը կ’ապացուցէ թէ անգիտութիւնն ու վախը կրնան նման անձեր մերձեցնել քաղաքական զօրաշարժի միջոցով)։
Նմանապէս՝ Սփիւռքէն երկու օրինակներ ցոյց կու տան թէ հայերը որքա՛ն տարբեր ձեւերով կը դրսեւորեն իրենց ազգութիւնը։ Լոս Անճելըսի մէջ հայ երիտասարդներու ստեղծած հեւի մեթըլ երաժըշ- տութեան System of a Down խումբը Միացեալ Նահանգներու տարածքին ուշագրաւ դիրք կը վայելէ իբրեւ տիրական ռոք խումբ։5 System of a Down-ը «ազգային խումբ» չէ—իր անդամները կ’ընդվզին այս նեղ պիտակաւորումէն—սակայն իր կարգ մը երգերը իրապէ՛ս հայկական քաղաքական բնաբաններ կը միախառնեն ամերիկեան հեւի մեթըլ երաժշտութեան հետ։ Ամենէն ցայտուն օրինակներէն է PLUCK կոչուած երգը․ յապաւում մը Politically Lying, Unholy, Cowardly Killers-ի՝ «Քաղաքականապէս ստող, անսուրբ, փոքրոգի մարդասպաններ», որ Հայկական Ցեղասպանութեան մասին է։ Խումբի անդամներէն Սերժ Թանքեան ամերիկացի պատանիներու համար կ’երգէ․
Die, why, walk down, walk down,
A whole race Genocide,
Մեռի՛ր, ինչո՛ւ, քալէ՛, քալէ՛,
Ամբողջ ազգի մը Ցեղասպանութիւն,
…
Revolution, the only solution,
We’ve taken all your shit, now it’s time for restitution.
Recognition, Restoration, Reparation
Յեղափոխութիւն, միակ լուծումը,
Կրեցինք ձեր ամբողջ նախատինքը, հիմա ժամանակն է փոխ հատուցումի։
Ճանաչում, վերականգնում, հատուցում
…
The plan was mastered and called Genocide.
Ծրագիրը կատարելագործուած էր եւ կոչուած՝ Ցեղասպանութիւն։6
Արդեօք ցեղակրօնները ի՛նչ պիտի ըսէին այս հեւի մեթըլ ոճի հայկական «ազգայնականութեան» մասին։
Հուսկ վերջին պատկերը օրաթերթային անհեթեթ ծանուցում մըն է Լոս Անճելըսի մէջ 22 հոկտեմբեր 1999ին տեղի ունենալիք հրապարա կային մէկ դասախօսութեան եւ տեսերիզի ցուցադրութեան։7 Քեսապի Հայրենակցական Միութեան Ուսումնասիրաց Միութիւնը զայն կազմակերպած էր Լոս Անճելըսի իր նորակառոյց կեդրոնին մէջ (հայկական բուն Քեսապ գիւղը կը գտնուի Սուրիոյ մէջ եւ կը գոյատեւէ մինչեւ այսօր)։ Ձեռնարկը վերնագրուած էր «Արցախ 2001»։ Նշմարել որ սփիւռքահայերու գիւղի մը (Սուրիոյ մէջ) Սփիւռքը (Լոս Անճելըսի մէջ) կը կազմակերպէր Ղարաբաղի վերաբերող ձեռնարկ մը։
Քառորդ էջնոց ծանուցումը կը պարունակէ շարք մը խորհրդանիշներ։ Կեդրոնը պատկերուած՝ Ղարաբաղի Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցիին (տասներեքերորդ դարու) բացատրութիւնը (հայերէնով) կ’ըսէ․ «“Այն որ տէրն է Յովհաննէս Մկրտիչի գլուխին, կը տիրապետէ աշխարհին” —Եւրոպայի Երուսաղէմի Ասպետներու աւանդական խօսքը»։ Ասոր վրայ կ’աւելնայ թէ Յովհաննէսի գանկը իրօք թաղուած է այս եկեղեցիին մէջ (ըստ հայկական աւանդապատումին)։ Եկեղեցիին լուսանկարին ձախին Արարատ լերան վրայ Նոյեան տապանի ճեպանկարն է, իսկ աջին՝ Ադամի ու Եւայի։ Նաեւ կայ սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչի գծանկարը։ Ձեռնարկին ընթացքին քննարկուելիք հարցերը ուրուագծող ծանուցումին բացատրութիւնը հետեւեալն է (իր ամբողջութեան մէջ եւ առանց սրբագրութիւններու)․
Լսած էք, որ Հայաստանի լեռնաշխարհը կը համարուի որպէս Աստուածաշունչի «ԴՐԱԽՏԱՎԱՅՐ»ը, իսկ ըստ նոր հետազօտութեանց Արցախը «ԴՐԱԽՏԻ ՊԱՐՏԷԶ»ն է: Ովքե՞ր էին Ադամը և Եւան: Ի՞նչ գիտական տուեալներ կան որ Նոյեան Տապանի պատմութիւնը հիմնուած է իրական երկրաբանական յեղաշրջումներու վրայ: Ինչո՞ւ Հայաստանը կը համարուի արիական ժողովուրդներու օրրանը ուրկէ տարածուած են համաշխարհային քաղաքակրթութիւնները: Ի՞նչ անժխտելի փաստեր կան որ Արցախէն գաղթած են Եւրոպական շատ մը ժողովուրդներ՝ ինչպէս Բորտուգալացիները, Սպանեացիները, Գերմանիո [sic] Բավարեացիները, Պասքերը և Ալբանեա-Քոսովացիները: Ի՞նչ է Հայկ Նահապետի պատմութեան գաղտնիքը եւ ինչ կապակցութիւն կայ երկնային աստղերու հետ: Ինչո՞ւ Հայերը կը ճանաչուին որպէս «Քրիստոնէութեան Պահապա նը» – The Keepers of Christian Faith. Եւ ինչո՞ւ Հայը երկու հազար տարիներ պահպանած է Քրիստոնէութեան հիմնադիրներու մասունքները: Ինչո՞ւ եկող երկ հազարամեակը կը կոչուի «Հայկական Ջրհոսեան Դարաշրջան»:
Կարելի է էջեր սպառել ապա կառուցելով սոսկ այս ծանուցումին մէջ գտնուող ցեղախորհրդանշական հարուստ պատկերումը։ Անիկա ուշագրաւ խառնուրդ մըն է առասպելներու եւ խորհրդանիշներու՝ ինչ կը վերաբերի ազգի, ցեղի, տարածքի, սփիւռքի, կրօնի եւ սնապաշտութեան։ Չեմ գիտեր թէ քանի՞ հոգիներ կայ եղած է այս ձեռնարկին, որքանո՞վ «համոզիչ» եղած են փաստարկութիւնները, ինչպէ՞ս ընկալուած են բանախօսները կամ նոյնիսկ քանի՞ հոգի իրապէ՛ս կարդացած է ծանուցումը։ Հայերուն մեծ մասը չի հաւատար նման ոչնչաբանութեան, ոչ ալ ուշադրութիւն կը դարձնէ։ Սակայն անշուշտ մարդ կը հակի փնտռելու նման մտածողութեան ետին գտնուող «տրամաբանութիւնը»։ Երեւանի ցեղակրօնները հպարտ պիտի զգային նման ձեռնարկով, մինչդեռ System of a Down-ի ունկնդիրները վստահաբար բաւական անհեթեթ պիտի նկատէին ամբողջ գաղափարը։
Այս չորս օրինակները ցոյց կու տան հայերը իրարու կապող իմաստներու եւ հաւատալիքներու բարդ ցանցին այլազանութիւնը։ Ազգային մտահոգութիւններ չունեցող պատանին, ցեղը պաշտող ծայրայեղ ազգայնականը, Ցեղասպանութեան մասին երգող հեւիմեթըլ խումբին անդամը եւ երեւակայական հիմքով «դաստիարակչական» ձեռնարկին կազմակերպիչն ու բանախօսը բոլորն ալ մաս կը կազմեն նոյն ազգին։ Հազուագիւտ են—եթէ երբեւէկան—զանոնք իրարու կապող առարկայական ցուցանիշները։ Այս իրավիճակը նոր չէ․ տասնութերորդ եւ տասնիններորդ դարերուն հայկական զանազան համայնքներու մէջ ապրած առեւտրականներ, վանականներ, գիւղացիներ եւ յեղափոխականներ նոյնպէս հասարակաց շատ եզրեր չունէին։ Այս օրինակները կը բնորոշեն հայկական ինքնութեան մասնատուածութիւնը (fragmentation)։ Այնուամենայնիւ նաեւ կ’ապացուցեն առկայութիւնը պատկանելիութեան ենթակայական զգայութեան մը որ նման այլազան մարդիկ կը մղէ պնդելու թէ իրենք կը պատկանին նոյն ազգին։
Աշխարհականացումի դարաշրջանին՝ մասնաւորաբար քսաներորդ դարուն, խորհրդային եւ սփիւռքեան պայմաններուն մէջ պատկանելիութեան ենթակայական զգայութիւն մը փոխարինած է այն ինչ որ անցեալին կրօնն էր հայերուն համար։ Ենթակայական պատկանելիութիւնը ազգի մը շուրջ կը համախմբէ մարդիկը, թէեւ ենթակայականութիւնը շատ աւելի յեղյեղուկ է, շարժունակ եւ անձնականացուած քան կրօնական աւանդական սովորութիւնները եւ եկեղեցիին կարծր հաստատութենականութիւնը։ Թերեւս յարմարագոյնը «մասնատուած հաւաքականութեան» (fragmented collective) պատկերն է․ այս եզրը կը յուշէ թէ՛ անհամատեղելիութիւն եւ թէ՛ միասնութիւն։ Հայ ազգին բնորոշ երկու յատկութիւններ․ այլազանութիւն եւ կապուածութիւն։
Այսպիսի մասնատուածութիւնն ու միասնութիւնը միայն հայերուն յատուկ չէ։ Սակայն հայութեան պարագայէն մեկնելով կարելի է ընդհանուր եզրայանգումներու հասնիլ ազգային ինքնութեան բնոյթին մասին։ Չորս պատկերները ցոյց կու տան այս գիրքին երեք հիմնական կէտերը․ ազգի «երեւակայուած համայնքի» բազմավայր (multilocal) այլազանութիւնը, զանազան թելերը կապող ենթակայական «կամեցողութիւնը» եւ ազգային ինքնութեան արդիութիւնը։
Նշուած չորս պարագաներէն երեքը քաղաքական շատ յստակ հաստատում մը կը կատարեն ազգին մասին՝ արտացոլելով ազգային ինքնութեան համար անհրաժեշտ պատկանելիութեան քաղաքական բնոյթը։ Լոս Անճելըսի System of a Down-էն մինչեւ Երեւանի ցեղակրօնները հայերը իրենք զիրենք գլխաւորաբար անդամ կը նկատեն ժամանակակից քաղաքական համայնքի մը՝ «քաղաքականութեան» ամենալայն իմաստով, ինչպէս նաեւ պատմականօրէն կազմաւորուած քաղաքական համայնքի մը (որ անպայմանօրէն չ’ապրիր այն ամբողջութեան մէջ որ կը պատկերացնէ թէ պէտք է ըլլայ իր պետութիւնը)։ Մշակութային ցուցանիշները կը փոխուին, լեզուն կրնայ կորսուիլ, սովորութիւնները կրնան բնաշրջուիլ տարբեր ձեւերով, սակայն հայկականութեան այս քաղաքական զգայութիւնը—ազգային իրաւունքներու աշխարհիկ սկզբունքներու վրայ հիմնուած հաւաքական միասնութեան գաղափարը—կը գոյատեւէ։ Այս հասկացութիւնը յար եւ նման է «քաղաքացիութեան», սակայն պետականակեդրոն յղացք մըն է որ պէտք է զգուշութեամբ գործածել այն պարագաներուն, երբ գաղափարը գոյ է՝ թէեւ ոչ անպայման ազգային պետութեան մը առկայութեան։
Վերոյիշեալ մասնատուածութիւնը հիմնուած է ծայրայեղ օրինակներու վրայ, սակայն այլ ազգերու եւ պետութիւններու համար օգտակար պիտի ըլլար զայն նկատի ունենալ իբրեւ կողմնորոշող տուեալ։ Նման այլազանութեան կարելի է հանդիպիլ նաեւ շատ ուրիշ պարագաներու՝ Գանատայէն մինչեւ Բրիտանիա եւ Ինտոնեզիա։ Ազգերու եւ ազգայնականութեան տեսութիւնները այսպիսի այլազանութիւնը կը նկատեն «խնդիր» կամ միաձոյլ ընկերութիւն ստեղծելու ազգայնական դիտաւորութեան «ձախողութիւնը»։ Այս գիրքին մէջ փաստարկուածը այն է, թէ այլազանութիւնը անպայման խնդիր մը չի ներկայացներ այնքան ատեն որ իբրեւ ազգ սահմանուած քաղաքական միեւնոյն համայնքին հանդէպ գոյութիւն ունենայ ենթակայական պատկանելիութեան ուժեղ զգայութիւն մը։
Անգլերէնէ թարգմանեց՝
Լուսիկ Կիւլոյեան-Սրապեան
1 Ռազմիկ Փանոսեանի Հայեր. արքաներէ եւ քահանաներէ՝ առեւտրականներ ու կոմիսարներ հատորի եզրափակիչ հատուածը. Razmik Panossian, The Armenians from Kings and Priests to Merchants and Commissars, New York: Columbia University Press, 2006, էջ 388-393։
2 Ցեղակրօնութիւն. էջ 5–6 (Հանրապետական Կուսակցութեան հրատարակութիւն, Երեւան, 1994):
3 Ազգային գաղափարախօսութեան արդիականութիւնը. էջ 3 (Հանրապետական թերթի հրատարակութիւն, Երեւան, 1996):
4 1997ի նոյեմբերին Մուշեղ Լալայեանի եւ Գեւորգ Յովսէփեանի հետ քննարկումէ մը վերարտադրուած, նաեւ՝ Մուշեղ Լալայեանի հետ հեղինակին հարցազրոյցէն։ Անդրանիկ Մարգարեան Հանրապետական Կուսակցութեան գաղափարաբանական հիմքը
քննարկեց ցեղակրօն գաղափարաբանութեան առումով (Անդրանիկ Մարգարեանի հետ հեղինակին հարցազրոյցը՝ 1997ի նոյեմբերին)։
5 Steve Morse, “Rock Notes,” Boston Globe, 21 Jan. 2000 եւ Sarah Rodman, “System of a Down is on its Way up,” Boston Globe, 16 Feb. 2000 (երկուքն ալ հրապարակուած Groong Armenian News Network-ի վրայ, յաջորդաբար 31 յունուար 2000ին եւ 16 փետրուար 2000ին)։
6 Երգին բառերը՝ խումբին առաջին ալպոմէն․ System of a Down (1998)։ Խումբը նաեւ մասնակցած է բարեսիրական համերգներու՝ նիւթական միջոցներ ապահովելու համար Միացեալ Նահանգներու տարածքին Ցեղասպանութեան ճանաչման աշխատանքներու։
7 Ծանուցումը հրապարակուած է այդ թուականին Լոս Անճելըսի մէջ մեծաթիւ տպաքանակով հրատարակուող Նոր Կեանք թերթին հոկտեմբեր 1999ի համարներուն մէջ։