ՏԱՍԸ ՀԱՐՑՈՒՄ ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆԻՆ

Բագինի հարցազրոյցներու այս շարքին աւանդութիւնը (եւ խմբագրուհիէն պար­տադրուած անշեղ կանոնը) այն է, որ հարցազրոյցի պատասխանող իւրաքանչիւր ենթակայ նախապէս պէտք է ընդունի յաջորդ հարցազրոյցն ու անոր ենթական ի՛ն ընտրել ու կատարել։ Խաչիկ Թէօլէօլեան ինծի կատարած իր հարցազրոյցը սկսաւ նախ ապահովելով այս պայմանին հպատակումս, իսկ ես իմ կարգիս փոր­ձեցի ընտրել ձայն մը, որուն կարծիքները մեր գրական աշխարհին մէջ ներկայութիւն մը չեն՝ հակառակ նոյն այդ մարզին մէջ իր այլ կարգի դերակատարութեան։ Ռազմիկ Փանոսեանի հետ կատարելիք հարցազրոյցիս համար սակայն ես ալ ունէի սեփական պայման, որ էր խնդրել իրմէ՝ չխօսիլ իբրեւ Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան պաշտօնեայ, ոչ ալ հարցումներս ընկալել իբրեւ Կիւլպէնկեանի իր գործունէութեամբ հետաքրքրուող, այլ խօսիլ որպէս մտաւորական եւ մտածող։ Զինք ընտրեցի, որովհետեւ՝ անկախ ելեւմը­տական միջոցներու տնօրինումէն, վերջին մէկուկէս տասնամեակին իր մտածողութիւ­նը եղած է այն քիչերէն, որոնք հատու եւ նշդրակային յստակատեսութեամբ բանաձեւած են սփիւռքահայ (եւ ընդհանրապէս հայ) գրականութեան հիմնական բաղադրիչին՝ լե­զուին մասին ու լեզուին համար արդիւնամէտ ծրագրումի գործնական չափանիշեր, զա­նոնք կանխող ախտաճանաչման կարիք, եւ խօսքէն անկախ՝ հետեւողական գործի անհրաժեշտութիւնը։ Այդ իմաստով, գրական աշխարհի հետ իր առնչութիւնը մեծ է. ոչ թէ տնտեսողը, այլ գաղափարը յղացողն է դէպի հայերէն թարգմանական մատենաշարե­րու, հրատարակչական ծրագրերու եւ լեզուի կենսունակութեան մի տող կրթական ու մանկավարժական նախագիծերու, առանց նկատի առնելու հաստատութենական հա­շուետուութեան նոր մշակոյթ մը առաջ մղելու արդէն իսկ արդիւնաւոր քայլերը։

-Առաջին հարցումը ընդհանրապէս կ’ըլլայ կենսագրութեան մասին: Խնդրեմ ներկայացուր բոլոր այն անրամասնութիւնները, որոնք ապագայ կենսագիրդ թերեւս հետաքրքրեն, յատկապէս նաեւ այն պարագաներով, որոնք ուղղակի թէ անուղղակի պատճառ դարձան ուսումնական մասնագիտութիւնդ եւ դոկտորական աւարտաճառիդ նիւթը ընտրելու:

-գաղափարական տեսանկիւնէ՝ քիչ մը տարօրինակ ընտանիքի մը մէջ մեծցած եմ: Հօրս աշխարհահայեացքը ազգային-կուսակցական էր: Լիովին կը ցոլացնէր 30ական եւ 40ական տարիներուն հասակ նետած սերունդը, որուն համար «ազգը ամեն բանէ վեր» կարգախօսը բնական ճշմարտութիւն մըն էր: Եւ իսկապէս ամբողջ կեանքը նուիրած էր ազգին եւ ազգային գործունէութեան: Մօրս համար Աստուծոյ խօսքը ամէն բանէ վեր պէտք է ըլլար, ու Սուրբ Գիրքը եւ միջազգային աւետարա­նական աւանդութիւնը (որ երբեմն աղան­դի կը մօտենար) իր ձեւն էր հակասելու հօրս ազգայնականութեան (այս բառը ես ժխտական իմաստով չեմ գործածեր. ինծի համար «ազգայնական»ը չէզոք բառ մըն է, որուն ժխտական կամ դրական իմաստը իր պարունակը կը թելադրէ): Մեր տան ­­մէջ կրօնքը եւ ազգայինը իրար չէին լրացներ, կամ զուգահերռ քալր: Ելած էին իրար ժխտելու: Ես այս երկուութեան մէջ մեցած եմ, ու շատ ուշ անդրադարձած եմ որ ենթագիտակցաբար միշտ փորձած եմ ազգայինին՝ այսինքն հայկականին եւ միջազգայինին միջեւ, հաւասարակշռութիւն մը գտնել: Թէ՛ մտածելակերպիս, թէ գործունէութեանս եւ թէ ալ ասպարէզիս մէջ այս երկու բեւեռները  միշտ առաջնորդած են զիս:

Տասնհինգ-տասնվեց տարեկանիս՝ կրօնքի դէմ ըմբոստութիւնս զիս անցուց հօրս «կողմը»: Երբ համալսարան յաճա­խելու սկսայ եւ սկսայ այս բոլորին մասին քիչ մը աւելի քննական ձեւով մտածել, ան­դրադարձայ որ խօսելու իրաւունքս ես պի­տի չուզէի ոեւէ մէկուն յանձնել: Սկսայ նաեւ վերլուծել ազգայնականութեան երբեմնի նեղմտութիւնը ու շատ դիւրաւ ազ­գայնամոլ ըլլալու ընթացքը: Այս երկու «յայտնաբերութիւնները» վերջ դրին որեւէ կուսակցութեան մասնակցելու գաղափա­րին, որ այդպէս պահած եմ մինչեւ օրս:

Մոնթրէալի McGill համալսարանը բա­րեբախտութիւնը ունեցայ ուսանելու մի քանի հանրածանօթ քաղաքագէտներու եւ փիլիսոփաներու հետ: Անոնցմէ մէկը՝ աշ­խարհահռչակ կաթողիկէ աստուածաբան Gregory Baumը մեծ դեր ունեցաւ որ վերագնահատեմ կրօնքի կարեւորութիւնը ընկերութեան մէջ, որպէս յառաջադէմ գա­ղափարախօսութիւն: Երբեք հաւատացեալ չդարձայ, բայց հակակրօնական ըմբոս­տութիւնս մեղմացաւ: Մարքս, Կրամշի եւ Նիցչէ կարդալուս կողքին սկսայ լատին-ամերիկեան Liberation theology (ազատագ­րական աստուածաբանութիւն) կարդալ: Փոխանակ մէկ պաքալորէայի աւարտա­ճառ գրելու, պատրաստեցի երկու հատ՝ մէկը Նիցչէի մասին, անդրադառնալով անոր կարեւորութեանը քննական մտածո­ղութեան առնչութեամբ, իսկ երկրորդը Շիա կրօնքի դերին մասին պարսկական յեղափոխութեան մէջ: Մագիստրոսի թէզս՝ Թորոնթոյի Եորք համալսարանը, Նիքա­րակուայի յեղափոխութեան մէջ կաթողի­կէ եկեղեցւոյ ազատագրական աստուածաբանութեան մասին էր: Կը պատրաս­տուէի Լատին Ամերիկայի մասնագէտ ըլ­լալու երբ Սովետական Միութիւնը փլուզուեցաւ, մեծ մասամբ ազգայնական շար­ժումներու պատճառով: Նիւթս փոխեցի այդ փլուզումին դրդապատճառները շատ հետաքրքրական գտնելով, ու Լոնտոնի London School of Economics համալսարա­նին մէջ սկսայ ուսումնասիրել ազգայնականութիւնը, գրելով PhD-ի աւարտաճառ մը հայկական ինքնութեան կերտումին մասին: Դոկտորականս աւարտելէ ետք երկու տարի դասախօսեցի Լոնտոն ու ա­պա վերադարձայ Գանատա, ուր աշխա­տեցայ կառավարական հաստատութեան մը մէջ՝ միջազգային ոլորտէն ներս, կեդրոնանալով մարդկային իրաւունքներու եւ ժողովրդավարութեան ամրապնդումին վրայ: Ապա կարճ ժամանակամիջոցի մը համար ՄԱԿ էի (Նիւ Ե որք)

որմէ ետք վե­րադարձայ դէպի հայկական միջավայրը՝ Կիւլպէնկեանի ընդմէջէն:

— Այս բոլորին մէջ զանոնք իրար կապող թել մը կա՞յ:

— Երբ գործի վրայ ես, երբ կ’ուսանիս, երբ կեանքը կ’ապրիս՝ չես մտածեր «թել»ի մը մասին: Կ’ընես այն ինչ որ քեզ կը հետաքրքրէ, ուր որ կրնաս ազդեցութիւն մը ու­նենալ: Հետագային, երբ արդէն 50 տարեկանը անց էի ու Լիզպոն հաստատուած, մտածեցի թէ ի՞նչն է որ կեանքիս տարբեր հանգրուանները իրարու կը կապէ, եւ տե­սայ շատ հաստատ երկու անբաժանելի թելեր, որոնք իրարու հետ միշտ հիւսած եմ: Մէկը մտաւորական գետնի վրայ՝ գաղա­փարախօսութիւններու շարժիչ ուժը հասարական, քաղաքական եւ յեղափոխական շարժումներու մէջ: Իսկ միւսը՝ գործ­նական կողմը, աշխարհը բարելաւելու ձգտումը եւ աշխատանքը: Բարեբախտութիւ­նը ունեցած եմ որ գործի՝ արհեստավարժ կեանքիս մէջ միշտ կրցած եմ այս երկու թելերուն ընդմէջէն գործել, միեւնոյն ժա­մանակ միաձուլելով ազգայինը եւ միջազ­գայինը, առանց մէկը կամ միւսը ժխտելու: Եթէ մտաւորական աշխատանքը գործի չկապես, կը մնաս ամպերու մէջ: Եթէ գոր­ծի անցնիս առանց մտածելու, առանց բա­րոյական հիմքերու (որոնք մտածմունքէ կու գան), վտանգաւոր ու վնասակար որո­շումներ կրնաս առնել: Ըսածս թերեւս քլի­շէ ըլլայ, բայց դժբախտաբար անհերքելի իրականութիւն մըն է որ կ’արժէ կրկնել ու կրկնել: Նիցչէն ալ կարեւոր է, Կրամշին ալ. թէ՛ Մխիթար Սեբաստացիին պէտք ու­նինք, թէ՛ ֆետայիներու:

— Իսկ ազգայինին եւ միջազգայինին մի­ջե՞ւ…

— Միեւնոյնն է: Առանց միջազգայինին ազգայինը կը լճանայ, կը հոտի, ինչպէս ներկայիս կը տեսնենք թէ՛ Սփիւռքի եւ թէ Հայաստանի մէջ: Իսկ առանց ազգայինին, միջազգայինը կ’ըլլայ անհամ, տափակ եւ գաղութատիրական:

— Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան հայկա­կան բաժանմունքը կը կատարէ բաւական տարօրինակ աշխատանք, ուր «տարօրի­նակ»ը պէտք է հասկնալ որպէս տիրա­կան՝ հաստատութենական «օրինակներէն շեղող» իմաստով, արեւմտահայերէնի եւ հայ մշակոյթի լճացման դէմ արդիւնաւէտ եւ արդիւնամէտ (results-oriented) պայ­քար մը որդեգրելու մինակուկ յամառութեամբ։ Ասկէ առաջ բացատրած ես թէ ինչպէ՞ս հասած էիր լեզուի կենսունակութիւ­նը աշխատանքիդ կորիզ ընտրելու որոշումին։ Խնդրեմ ատիկա ներկայացնելէ ետք նաեւ անդրադառնաս զիս աւելի հետաքրքրող մանրամասնութեան մը, թէ ի՞նչ անձնական հոգեբանական, կեանքի ըն­թացք պայմանաւորող ներքին ապրումներ դեր ու կշիռք ունեցան ու դեռ կ’ունենան այս նպատակային ուղղութեան մէջ։ Ի վերջոյ, հայ աւանդական մշակու­թային հաստատութիւնները՝ երկու կողմէն, մինչ հայ մշակոյթ կը քարոզեն, կը մերժեն կարծես երիտասարդներուն (եւ միւսներուն) ուղղուած իրենց կայքէջերը անգամ հայերէնով մատուցել, միշտ պատ­րաստ արդարացումներու կամ պատրուա- կներու դիմելով, իսկ օտա՛ր հաստատութեան մէջ քու ղեկավարած բաժանմունքդ կը ներկայանայ անզիջող հայերէն էջերով, նոյնիսկ թխուկները (website cookies) տալով հայերէն։ Վերջերս համալսարա­նական ձեռնարկի մը ընթացքին տասնեակէ մը աւելի խօսողներ եղան. միակն էիր որ համարձակեցաւ խօսքին հայերէն տարբերակը եւս տալու, առաջնային կար­գով։ Ինչո՞ւ։ Քլիշէ նշանախօսքերէն անդին՝ որո՞նք են խորունկ անձնական շարժառիթները։

 

 

— Լաւ հարցում մըն է, որ ասկէ առաջ ոեւէ մէկը չէ հարցուցած: Ուրիշ տեղ բացատ­րած եմ թէ արեւմտահայերէնի վրայ շեշտը ուրկէ՛ եկաւ: Մէկ նախադասութեամբ՝ այն գիտակցութենէն որ եթէ այս սերունդը լուրջ աշխատանք չտանի, լեզուն պիտի անհետանայ, եւ լաւ է որ չանհետանայ:

Գալով շարժառիթներուն, մէկ մասը բնաւորութեան հարց է, մէկ մասը արհեստավարժ եւ մասնագիտական մօտեցումի, եւ մէկ մասն ալ անձնական փորձառութեան: Սկսիմ բնաւորութենէն:

Եթէ մէկ բան կայ որ կ’ատեմ ու երբեք չեմ կրնար հանդուրժել, այն ալ կեղծաւո­րութիւնը եւ սուտն է: Եթէ բան մը խոստա­նաս կամ յայտարարես, պէտք է ամեն ջանք թափես որ զայն իրականացնես: Ու­րեմն, երբ որոշեցինք որ մեր բաժանմուն­քը արեւմտահայերէնի վրայ պիտի կեդրոնանայ, բնականաբար պէտք է ծրագիր­ներ մշակէինք որ այդ նպատակը իրակա­նացնէ ինք: Լուրջ միջոցներ պէտք է տրամադրէինք: Գիտէինք որ դժուար պիտի ըլ­լար եւ թերեւս չյաջողէինք: Բայց ես դժուար մարտահրաւէրներէ փախչող մէկը երբեք չեմ եղած: Ու լծուեցայ գործի: Առա­ջին բանը որ պէտք է ընէի՝ շիտակ մարդու­ժը ընտրէի որ խօսելով զբաղած չըլլար, այլ աշխատանքով:

Հիմա որ կը մտածեմ, այս բոլորին մէջ քիչ մը խենթութիւն ալ կայ: Պզտիկ դրուագ մը պատմեմ: Կարծեմ գործով երկրորդ ճամբորդութիւնս էր Լիբանան (հաւանա­բար 2014ին), ուր գաղութի հանրածանօթ ղեկավարներէն մէկուն հետ կը խօսէի ու մեր նոր ռազմավարութիւնը կը բացատրէի: Կէս-կատակ, կէս-լուրջ ըսաւ՝ «Ռազ­միկ, մօտեցումը ‘սխալ’ է, այս բեմը կ’ելլես ու այսքան հազար կը խոստանաս միութեան մը, միւս բեմը կը բարձրանաս ու մի քանի հազար կը խոստանաս այլ կազմա­կերպութեան մը: Ամեն մարդ կը ծափահա­րէ ու շուտով մետալն ալ կուրծքէդ կը կախեն: Ի՞նչ պիտի յոգնիս impact-ի մասին մտածելով, ծրագիր մշակելով եւ արդիւնք պահանջելով…»։ Պատասխանեցի՝ «Շի­տակ ես, բայց ես այդ մարդը չեմ: Ուզածս մետալ չէ, արդիւնք է»:

Գալով արհեստավարժութեան, միջազգային զարգացումի (international development) փորձառութենէս սորված եմ որ պէտք է կեդրոնանաս հարց մը լուծելու վրայ եւ մօտենաս հարցին մասնագիտա­կան ձեւով: Մեր պարագային հարցը արեւմտահայերէնի թուլացումն է, ուրեմն ի՞նչ գործիքներու կամ գործընթացներու (process) պէտք ունինք որ ամրապնդենք եւ զարգացնենք լեզուն: Երկու բառ հայերէն սորվեցնելը չի բաւեր: «Լեզո՜ւ, լեզո՜ւ» պոռոտախօսութիւնը եւ անվերջ (ու չկարդա­ցուած) յօդուածներու շարքը ի՞նչ լուծումներու պիտի առաջնորդեն: Ոչինչի: Արեւմտահայերէնի հարցը լուծումներ ունի, ու Կիւլպէնկեանի գործը այդ լուծումները իրականացնելն է:

Ես միայն մինչեւ չորրորդ դասարան հայկական դպրոց գացած եմ, Լիբանան: 12 տարեկան էի երբ Գանատա փոխադրուեցանք ու ատկէ ետք միայն ինքնաշխա­տութեամբ է որ քիչ թէ շատ հայերէնս պա­հած եմ ու թերեւս ալ քիչ մը բարելաւած: Եթէ Լիբանան մնայինք, հաւանաբար ու­սումս չշարունակէի: Դպրոց մը կ’երթայի որ չէի սիրեր (Նշան Փալանճեան Ճեմարան), եւ կարծեմ իրենք մեր ընտանիքը շատ չէին սիրեր: Միջնեկ եղբայրս Ճեմարանէն վտարուած էր «չար» ըլլալուն հա­մար, իսկ իմ վիճակացոյցներուս մէջ միշտ «շատախօս»ի պիտակը փակցուած էր, ու չորրորդ դասարանս կրկնած էի: Այդ օրե­րուն Ճեմարանի նախակրթարանի դասարանները աւելի Տէր Թոդիկին մօտ էին քան թէ արդի մանկավարժութեան: Ինծի համար Գանատա երթալը փրկութիւն եղաւ: Տարիք մը ունէի ուր կր նայի անգլե­րէնի տիրապետել: Երբ սկսայ բաւական փայլուն նիշեր ձեռք բերել, սկսայ անդրա­դառնալ որ այդքան ալ անմիտ չեմ եղեր:

Այս իւրայատուկ փորձառութիւնը ան­շուշտ կարելի չէ ընդհանրացնել, եւ գիտեմ որ Ճեմարանի բարձր դասարանները ի­րենց հոյակապ ուսուցիչներով կեդրոնա­կան դեր խաղցած են սերունդ պատրաստելու մէջ: Ուրեմն՝ մանկավարժութեան կարեւորութինը աշակերտը սիրաշահելու եւ դպրոցին ու նիւթին հետ կապելու՝ միշտ հետս մնացած է: Հայերէնին պարագային միեւնոյնն է: Եթէ պզտիկը չսիրէ հայերէնի պահը, նիւթէն հաճոյք չստանայ՝ մէկ հա­յախօս եւս կը պակսի Սփիւռքի մէջ:

— Անցնինք բուն ակադեմական մասնագիտութեանդ։ Խօսինք քաղաքական մտածողութեան եւ ինքնութեան մէջ համակերպող զոհի հարցին, եւ կամ «բնական օ­րէնքի»՝ վայրդ լքելով վերապրելու խնդրին։ Եթէ Րաֆֆին, Խրիմեան Հայրիկը եւ ուրիշներ ներշնչած են սեփական ուժով եւ պայքարով հաւաքականութեան մը փրկութեան ուղին փնտռելու գաղափարը, ի՞նչն է որ կաղացած է ատենին՝ դարուկէս առաջ, այդ պայքարը կազմակերպելու ճամբուն վրայ, բացի ցուցական գործերէ կամ աւելի ուժգին հարուածներ հրաւիրե­լու կարելիութենէն։ Ըսենք՝ հրէական տա­րողութեամբ համազգային կազմակերպուած ուժի մը վերածուելու համար, որ ըլ­լար կամ ըլլայ միաժամանակ արդիւնաւոր (efficacious, արգասիքի մի տող պիտանի մեթոտ ունեցող), արդիւնարար (effective, նպատակադրուած արդիւնքին հասնող անկախ «ինչպէս»էն) եւ արդիւնաւէտ կամ արդիւնաշատ (efficient, առաւելագոյն ար­դիւնք նուազագոյն զոհողութեամբ կամ զո­հերով)։ Ատոր նման բան պատահած է Արցախի առաջին պատերազմին միայն, յետոյ սակայն շիջելով։ Կա՞յ ձեւ մը. օրի­նակներ եղա՞ծ են ուրիշ հաւաքականու­թիւններու պարագային։

 

— Շատ բարդ հարցում մըն է: Էջերով բա­ցատրութիւն տալու տեղ անցնիմ հարցին կորիզին: 19րդ դարու վերջաւորութեան եւ 20րդ դարու սկիզբը թրքական ազգայնա­կան շարժումը (nationalism) որ մէջտեղ ե­կաւ ի պատասխան հայկական, յունական եւ այլ փոքրամասնութիւններու շարժումնե­րուն՝ շատ աւելի հզօր էր, պետութեան լծակներուն տէր եւ անագորոյն: Չեմ խորհիր որ հայերը այնքան ալ այլ ընտրանք ունէին ա­ւելի արդիւնաւոր, արդիւնարար կամ արդիւնաւէտ ըլլալու: Շատ միամիտ էին, քաղա­քականութեան մէջ անփորձ, ու ազդեցիկ միջոցներէ զուրկ: Իսկապէս հաւատացին որ մի քանի մոսիններով եւ եւրոպական ու­ժերու միջամտութեամբ պիտի կարենային իրենց իրաւունքները պաշտպանել եւ ինք­նավար դառնալ: Կարծես մեր քաղաքա­կան մշակոյթին մէկ մասն է մեր միջոցներն ու կարելիութիւնները ճիշտ գնահատելու անկարողութիւնը: Հիմա ալ միեւնոյնը չէ՞: Կը պարտուինք, բայց այդ պարտութենէն բան չենք սորվիր, որովհետեւ զայն չենք վերլուծեր: Իսկ աւելի վատ՝ մենք մեզ կը համոզենք որ յաղթած ենք կամ շուտով պիտի յաղթենք: Մեզ բնաջնջեցին մեր պատ­մական հողերէն, բայց մենք երգեցինք «Իսթանպուլը պիտի լինի արեան ծով…»։

Կարծես մեր քաղաքական մշակոյթին մէկ մասն է մեր միջոցներն ու կարելիութիւնները ճիշտ գնա հա տե լու ան կա րո ղու թիւ նը: Հի մա ալ մի եւ նոյ նը չէ՞: Կը պար տո ւինք, բայց այդ պար տու թե նէն բան չենք սոր վիր, ո րով հե տեւ զայն չենք վեր լու ծեր:

 

— Հեղինակն ես 2006ին հրատարակուած հատորի մը՝ Հայեր. արքաներէ եւ քահա­նաներէ՝ առեւտրականներ ու կոմիսարներ (The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars)։ Այնտեղ կը կարդանք.

——  Մտաւորականները բնականաբար կը գործեն իւրայատուկ ժամանակաշրջաննե­րու եւ պայմաններու մէջ։ Կը ցոլացնեն ընկերային, քաղաքական, մշակութային եւ գաղափարախօսական առկայ հոսանքնե­րը եւ միաժամանակ կը հակազդեն անոնց։ Կ’արձագանգեն ուրիշ ազգերու եւ իրենց ժողովուրդի ընկերաքաղաքական պայմաններուն, եւ այդ հոլովոյթին մէջ ուղղու­թիւնը կամ տրամադրութիւնը կը ստեղծեն իրենց սեփական ազգի կառուցումին եւ բնաշրջումին։ Հայկական պարագան կատարեալ օրինակ մըն է այս հոլովոյթին (էջ 180)1:

— Կարելի՞ է ասոր անդրադառնալ յատ­կապէս մեր ներկայ կացութիւնը նկատի առնելով։ Ի՞նչ կը տեսնես այսօր՝ ԻԱ դա­րուն, գերկապուածութեան եւ անհատա­կանի աննախընթաց գերակայութեան այս օրերուն։ Ինչպէ՞ս կ‘արժեւորես վերի հաստատումը ներկայ պայմաններուն տակ, այսինքն մտաւորականը՝ որպէս դե­րակատար «սեփական ազգի կառուցու­մին եւ բնաշրջումին»։

— Առանց մտաւորականներու աշխատան­քին եւ երեւակայութեան ազգ մը գոյութիւն չի կրնար ունենալ: Պատմաբան, լեզուա­բան, բանաստեղծ եւ վիպագիր (նշելով միայն մի քանին), կը ստեղծեն մտապատկեր մը որ ազգային է, եւ անոր պարունակու­թիւնը կը հայթայթեն: Ամեն մտաւորական կը գործէ պարունակի մը մէջ, որ թէ ընդ­հանուր է եւ թէ տեղական: Լաւ մտաւորա­կանը այդ երկուքը իրարու կը հիւսէ եւ այդ առանցքին մէջ իր ներդրումը կը դրոշմէ: Մեր պատմութեան ընթացքին թարգմա­նութիւնը տրամադրած է կապը միջազ­գայինին եւ ազգայինին միջեւ:

Արեւմտահայերէնի պարագային կարծես այդ կապը խզուելու սկսած է 20րդ դարու կէսերէն ետք: Ուրեմն, եթէ ներկայիս հայ մտաւորականութիւնը կարեւոր ներդրում մը պի տի ունենայ հայ ազգի շարունակական զարգացումին մէջ, պարտաւոր է առնչուիլ աշխարհին հետ եւ միջազգային գետնի վրայ տեղի ունեցած նորութիւնները ներգրաւել հայկական պարունակին մէջ, ոչ թէ զանոնք ընդօրինակելով, այլ յարմարցնե­լով ու վերամշակելով: Բնական գիտու­թիւններուն մէջ ասիկա արդէն իսկ տեղի կ’ունենայ: Իրականութիւնը ուրիշ է երբ կու գայ փիլիսոփայական, ընկերային եւ մշակութային նիւթերու, մանաւանդ արեմտահայերէնի պարագային: Պէտք է ամրապնդենք դէպի արեւմտահայերէն թարգմանելու մեր աւանդոյթը:

Սակայն հոս ուրիշ բարդութիւն մը կայ, կամ աւելի շիտակը՝ հակասութիւն մը. բազմալեզու Սփիւռքին մէջ ի՞նչ պէտքը կայ թարգմանելու երբ շատեր կարող են բնագիրը կարդալ այդ լեզուով: Ո՞ւր կարդալու համար. ո՞վ պիտի կարդայ: Այս հար-ցումներուն պատասխանը չունիմ, բայց գիտեմ որ կարդացող ալ պէտք է ստեղ­ծենք, որ ինքնին շատ մեծ մարտահրաւէր մըն է Սփիւռքի մէջ: Թերեւս պէտք է մտա­ծենք թէ թարգմանութիւններէն անդին ինչպէ՞ս կարելի է ներգրաւել միջազգային նո­րութիւնները Սփիւռքեան պարունակին մէջ: Հայաստանեան պարունակին մէջ թարգմանութիւնները կը մնան հարկաւոր:

Թարգմանութիւնը մէկ կարեւոր երեսն է միջազգային-ազգային յարակից կապին: Հայաստանի մէջ կան կարգ մը կազմակեր­պութիւններ եւ անհատներ որոնք այս կապը կ’ամրապնդեն այլ ձեւերով, ինչպէս որոշ ամպիոններ համալսարաններու մէջ, «Աշոտ Յովհաննիսեան» հիմնարկը եւայլն: Մտահոգութիւնս Սփիւռքն է, ուր նոյ­նանման հիմնարկութիւններ գրեթէ չկան (Հայկազեան Համալսարանը բացառու­թիւն մըն է): Օտար համալսարաններու մէջ հայկական ամպիոններուն թիրախը այլ է: Օրինակ՝ այն հայագիր մտաւորականները որոնք Բագինի էջերուն մէջ կը հրատարա­կեն, ո՞ւր պիտի երթան որպէսզի յաջորդ սե­րունդին հասնին, կամ նոյնպէս հակառակը: Եթէ նոր սերունդը հինին մտաւորական ժառանգը չստանայ, ինչի՞ վրայ պիտի կերտէ ապագայի հայկական մշակոյթը եւ ինքնութիւնը Սփիւռքեան դաշտին մէջ:

Առանց մտաւորականներու աշխատանքին եւ երեւակայութեան ազգ մը գոյութիւն չի կրնար ունենալ: Պատմաբան, լեզուաբան, բանաստեղծ եւ վիպագիր (նշելով միայն մի քանին), կը ստեղծեն մտապատկեր մը որ ազգային է, եւ անոր պարունակութիւնը կը հայթայթեն:

Եթէ նոր սերունդը հինին մտաւորական ժառանգը չստանայ, ինչի՞ վրայ պիտի կերտէ ապագայի հայկական մշակոյթը եւ ինքնութիւնը Սփիւռքեան դաշտին մէջ:

Գերկապուածութիւնը անպայման վատ բան մը չէ: Վերջ ի վերջոյ աշխարհի գեր­կապուած ժողովուրդներէն մէկն ենք: Բայց ուր ձախողած ենք ու ընդհանրապէս մեր պատեանին մէջ մնացած՝ մշակութային դաշտն է: Կէթթոյին հանգստութիւնը նա­խընտրած ենք աւելի քան աշխարհին բա­ցուիլը: Լուսահոգի Յարութիւն Քիւրքճեանին 1968ի Ահեկանի յօդուածը ամենէն լաւ բացատրութիւնը կու տայ այս իրողու­թեան2: Կարծես թէ մի քանի օր առաջ գրուած ըլլայ:

— Շարունակելով նախորդ հարցումը, երբ հայութիւնը հետզհետէ կը շեշտուի որպէս Սփիւռքային ազգ՝ վերջին տասնամեակ­ներուն Հայաստանը լքած ու լքող բազմու­թիւններով, իրատեսօրէն ի՞նչ կարելիութիւններ կը տեսնես այնպիսի զարգացու­մի մը, որ հպատակի մտաւորական «մի­ջամտութեան» մը, ոչ միայն այնպէս ինչպէս կը հասկնանք այսօր, այլեւ անցեալին քաղաքական մեր հոսանքներու հիմնա­կան շարժիչը հանդիսացող մտաւորական դերակատարութիւնը եւս յիշելով։

— Նախ վերլուծենք ներկայ վիճակը: Ու­նինք նուազագոյնը երկու Սփիւռք. յետ ցե­ղասպանութիւն Դասական Սփիւքը եւ յետ անկախութիւն Նոր Սփիւռքը (անշուշտ գիտակից եմ որ շատ բարդ իրականութիւն մը չափազանց կը պարզացնեմ): Դասա­կան Սփիւռքը աւանդութիւնը ունէր ինքն իր մասին մտածելու, իր ինքնուրոյն ջան­քերով, որպէս Սփիւռք: Սփիւռքեան ների­մացական (subjective) գիտակցութիւն մը ունէր, եւ տակաւին ունի: Այս Սփիւռքը իր ապագան պատկերացնելէ դադրեցաւ, կամ առնուազն իր երեւակայութիւնը տե­ղադրեց Երեւան՝ 1988էն ետք: Հասկնալի պատճառներով բոլոր հայեացքները ուղ­ղուեցան դէպի Երեւան եւ Ստեփանա­կերտ: Ներկայիս հարցը այն է թէ արդեօք Դասական Սփիւռքը պիտի կարենա՞յ վե­րագտնել իր երեւակայութիւնը իր ապա­գային մասին:

Նոր Սփիւռքը ինքնուրոյն մտածելու աւանդութիւնը չունի, ոչ ալ ընդհանրապէս «Սփիւռքցի» ըլլալու ենթագիտակցութիւ­նը: Իր ինքնութեան եւ մշակութային կեդ­րոնը բնականաբար Հայաստանն է (գոնէ հիմակուհիմա): Այս երկու Սփիւռքները կը խորհիմ թէ զուգահեռ պիտի զարգանան, երբեմն իրարու հանդիպին (մանաւանդ Լոս Անճելըսի մէջ): Իմ մեծ վախս այն է որ նոր Սփիւռքը իր ինքնութիւնը կորսնցնէ եւ ձուլուի՝ Սփիւռքեան ենթագիտակցութեան մը շուրջ զանգուելէ (coalesce) առաջ: Յստակ երկրի մը Սփիւռքն է, այդ ազգ-պե­տութեան մշակոյթին տէրը: Պէտքը չունի Սփիւռքեան իւրայատուկ մտաւորականնե­րու: Դասական Սփիւռքը պէտքը ունէր իր սեփական մտաւորականութեան որովհե­տեւ այլեւս երկիր մը չունէր ուր մտաւորա­կանութիւն եւ կենդանի մշակոյթ ըլլար: Ուրեմն՝ հայրենիքի գաղափարին շուրջ իր ուժերը հաւաքեց – ապագայի երեւակայա­կան հայրենիքի մը շուրջ:

Երեք հիմնական հարցերու առջեւ կը գտնուի Սփիւռքը՝ յաջորդ 50 տարուան մարտահրաւէրները. Սփիւռքեան իւրայա­տուկ ինքնութեան մը զարգացումը, նոր եւ Դասական Սփիւռքներու միջեւ յարաբե­րութիւնը, եւ հայերէնի (իր երկու ճիւղերով)

գոյատեւումը: Երեքին ալ պարագային մտաւորականութեան դերը կեդրոնական է: Իսկ բուն վէճը տեղի պիտի ունենայ հա­յաստանակեդրոն եւ Սփիւռքակեդրոն մտաւորականութեան միջեւ: Այսինքն, 20րդ դարու վէճերը պիտի շարունակուին:

— Եւրոպական եւ ԺԹ-դարեան «ազգ»ի սահմանումին մաս կը կազմէ հողի գաղա­փարը։ Գիրքիդ մէջ 1918էն 1991 ժամանակաշրջանին ակնարկած ես որպէս ինքնութեան «հողայնացման» փուլ մը։ Ատկէ մեկնելով կարելի՞ է տեսնել նաեւ ինքնու­թեան ապահողայնացման հոլովոյթ մը՝ առնուազն իրողական գետնի վրայ, որ­քան ալ իտէալականը հիմնուի երազային հողին վրայ։ Կրնա՞ս խորհրդածել հողա­զուրկ կամ ապահողայնացած ազգութեան մը կարելիութեան մասին, այսինքն այն կացութեան, դէպի ուր կարծես ուզած-չու­զած ուղղուելու միտում կը ցուցաբերէ հա­յութիւնը հաւաքապէս։

— Սփիւռք յղացքին մէջ հողը, այսինքն՝ հայրենիքը, կեդրոնական է: Այդ հողին վրայ չես, բայց այդ հողին մասին կը մտա­ծես, կ’երեւակայես ու քաղաքական աշ­խատանք կը տանիս: Սակայն մեր պարագային այդ հողը ո՞ւր է: Երեւանի կառավա­րութիւնը շատ յստակ պատասխան մը ու­նի՝ հայրենիքը 29.743 քառակուսի քիլոմեթրէ կը բաղկանայ: Եւ շատ յստակ քա­ղաքականութիւն մը ունի՝ այդ ազգ-պետու­թեան համար կերտումը Սփիւռքի մը որ հաւատարիմ ըլլայ պետութեան: Այս մօտե­ցումը բնական պիտի թուի Նոր Սփիւռքին համար, իսկ խորթ՝ Դասական Սփիւռքին համար, որուն արմատները այլ հողերու մէջ կը գտնուին: Դասական Սփիւռքի որոշ խաւեր անշուշտ կ’ընդունին որ 29.743ը նաեւ հայրենիք է, կամ մէկ մասն է: Մեծ աշխատանքներ կը տանին հոն: Բայց շա­տերու համար հայրենիքի գաղափարը եւ երեւակայութիւնը ուրիշ տեղ է, որովհետեւ արմատները ուրիշ վայրերու մէջ են, մշա­կոյթը տարբեր է: Դասական Սփիւռքի մէկ մասը պիտի ձուլուի, մէկ մասը Հայաստա­նի կապուի որպէս շօշափելի հայրենիք, մէկ մասն ալ պիտի շարունակէ կառչիլ իր պապենական հողերուն եւ մշակութային ժառանգին: Այս է մեր իրականութիւնը: Ես «ապահողայնացած» պիտի չըսէի: Հողա­զուրկ՝ այո: Բուն հարցը հողին սահմա­նումն է (բառին լայն իմաս տով):

Անշուշտ, շատ աւելի մեծ եւ սարսափե­լի վախ մը կայ շատերուս մէջ՝ անկախ պետութեան մը կորուստը որեւէ հողի վրայ:

35 տարուան ընթացքին Սփիւռքը շատ փոխուեցաւ: Սակայն պետութեան քաղա­քականութիւնը Սփիւռքի հանդէպ մնացած է կայուն՝ ինչ ընել որ Սփիւռքը ենթածա­ռայէ պետութեան առանց շատ գլուխ բարձրացնելու, մանաւանդ քաղաքական ծիրէն ներս:

— Հայ հին պատմիչներու ընթերցողին համար դժուար է հայկական պարագան լրիւ թխմել եւրոպական ազգային զարգացումներուն վրայ հիմնուած քաղաքագի­տութեան սեղմիրանին (corset) մէջ։ Ազգի մասին նոր շրջանի հայկական ըմբռնումը ԺԹ դարէն ետք անկասկածօրէն էապէս ազդուած է եւրոպական ազգայնականու­թենէն, որ սակայն թերեւս բաւարար չըլ­լայ ամբողջացնելու ազգի յղացքին մեր բազմաշերտ պատկերացումը։ Հայոց «հին» ազգին ու «նոր»ին՝ ժամանակակից պատ­կերացումին գլխաւոր տարբերութիւնը,

ինչպէս կը նշես գիրքիդ մէջ, քաղաքացի­ական գիտակցութիւնն է։ Անկախ անկէ, որ ընդունինք թէ ոչ այդ գիտակցութեան հայկական հանգիու

թիւններու գոյութիւնը եւրոպական աչքով «նախազգային» շրջաններուն, կրնա՞նք բաղդատել օգտա­ւէտութիւնը ազգի այդ եւրոպական հասկացութեան եւ «նախազգային» մեր ըմբռնումներուն, ինչ կը վերաբերի հայու­թեան գոյատեւման կարելիութիւններուն։ Այսինքն՝ ազգ-պետութեան յղացքի («պե­տութեան մէջ ծնողն է իսկական հայը») եւ «պետականակեդրոնութեան» ջատագո­վութեան այս օրերուն ի՞նչ դասեր եւ առա­ւելութիւններ պիտի մատուցէր «մշակութային ազգ»ի մեր հին փորձառութիւնը, յատկապէս սփռուածութեան եւ հողազրկումի հորիզոնին առջեւ։

— Երեք տարբեր կէտեր կան հարցումիդ մէջ, որոնք ան պայման իրարու հետ կապ չունին:

Առաջինը տեսական մօտեցումներու եւ հետազօտական աշխատանքի միջեւ կապն է: Որեւէ տեսական մօտեցում, ըլլայ եւրոպական կամ այլ, կարելի չէ մեքենա­յաբար օգտագործել առանց յարմարցնե­լու, տաշելու եւ ըստ պէտքի փոխելու, մանաւանդ հայերու պարագային որ բաւա­կան իւրայատուկ պատմութիւն մը ունին: Ինչպէս տեսութիւնը կ’օգնէ որ պարագայ մը մեկնաբանես (case study), նոյնպէս ալ պարագան պէտք է իրազեկ ընէ տեսութիւ­նը: Գիրքիս մէջ այդ է որ ըրած եմ: Տարբեր տեսութիւններէ պէտք եղած մասնիկները կամ մօտեցումները օգտագործած եմ հայ­կական իրականութիւնը վերլուծելու: Օրինակի համար ազգային ինքնութիւն կերտելու մէջ տպագրութեան դերին մասին Պենետիքթ Անտըրսընի (Benedict Anderson) տեսութիւնը շատ տեղին է, բայց ո՛չ՝ զայն կապելը դրամատիրութեան հետ: Հայերուն պարագային կրօնական միաբանութիւն մը՝ Մխիթարեանները նոյնանման դեր մը խաղցան: Կամ Ըրնեսթ Կէլլների (Ernest Gellner) մօտեցումը՝ թէ պետութիւններ ազգը կը կերտեն, Եւրոպայի պարագային ընդհանրապէս շիտակ է, բայց մեր պարագային, որ պետութիւն չու­նէինք, նոյնանման գործ ըրին համայն­քային կազմակերպութիւններ, եկեղեցին եւ յարակից մարմինները: Կարեւորը այն է որ տեսութեան տեղեակ ըլլանք եւ զայն օգ­տագործենք քննական մօտեցումով: Քիչ առաջուան նշածիս շարունակութիւնն է. եթէ տեսութիւնը միջազգայինն է, պէտք է յարմարցուի հայկական պարունակին: Ի դէպ, գիրքիս արեւելահայերէն թարգմա­նութիւնը լոյս պիտի տեսնէ 2025ին Երեւան:

Չեմ խորհիր որ ազ ային գիտակցութիւն կերտելէ ետք հաւաքականութիւն մը վերադառնայ նախազգային էթնիկ ինքնութեան:

Երկրորդ կէտը նախազգայինէն ազ­գային անցնելու հարցն է, որ այո, քաղա­քացիական գիտակցութեան վրայ հիմնուած է: Չեմ խորհիր որ ազգային գիտակ­ցութիւն կերտելէ ետք հաւաքականութիւն մը վերադառնայ նախազգային էթնիկ ինքնութեան: Կրնայ ձուլուիլ ուրիշ ազգի մը մէջ, կամ կործանիլ եւ անհետանալ: Չեմ հանդիպած օրինակի մը ուր ազգը գո­յատեւելու համար ուրիշ «նախնական» ինքնութիւն մը որդեգրած ըլլայ: Բայց նաեւ չմոռնանք որ «ազգ»ի գաղափարը բաւա­կան նոր հասկացողութիւն մըն է մարդկային պատմութեան մէջ: Ընտանիք, ցեղախումբ, կրօնք, կայսրութիւն, քաղաք, գիւղ կամ շրջան՝ պատկանելիութեան հիմ­քը եղած են տասնեակ հազարաւոր տարի­ներ: Ազգի գաղափարը ունի միայն մի քանի հարիւր տարուան պատմութիւն:

Երրորդ կէտը՝ ազգ-պետութեան եւ մշակութային ազգի տարբերակները: Մենք երկուքն ալ ունինք: «Ազգ-պետա­կանները» մշակութային ազգի յղումը կը մերժեն (որ աւելի տարածուած է Դասական Սփիւռքին մէջ): Իրենց համար իմա­ցական հայրենիքի գաղափարը խորթ է եւ նոյնիսկ վտանգաւոր, որովհետեւ քաղա­քականօրէն շօշափելի բան մը չէ: Կը հասկնամ որ ներկայ միջազգային յարաբերութիւններուն մէջ պետութիւններն են որ կը տիրեն, եւ հիմնական քաղաքական ու­ժը իրենց ձեռքն է: Այս պարունակին մէջ ես լրիւ համաձայն եմ որ Հայաստանի քաղա­քականութիւնը այդ երկրին պետութիւնը պէտք է վարէ: Բայց ինչո՞ւ վախնալ եւ նոյ­նիսկ ժխտել մշակութային ազգի եզրը: Սփիւռքի յարատեւութեան բանալին մշա­կութային ազգ մը ըլլալու մէջն է, երբեմն կապուած պետութեան, երբեմն ոչ: Ես պիտի ըսէի՝ նոյնիսկ Սփիւռքեան ազգի մըն է որ պէտք ունինք, որուն յարատեւութիւնը պետութեան հետ շատ կապ չունի: Այս եղած էր մեր իրականութիւնը 20րդ դարու ընթացքին: Վահէ Օշականը չէ՞ր որ Սփիւռ­քի «անկախացում»ին մասին կը խօսէր: Հասկնալի է որ Երեւանը այս պիտի չհան­դուրժէ, ինչպէս Սովետական Հայաստանի ղեկավարները չէին ուզեր հանդուրժել «անկախ» Սփիւռք մը: Այս երկու մօտե­ցումներու լարումը (tension)— ազգ-պետու­թիւն՝ ի դէմ մշակութային ազգի—մեր արդի ազգային ինքնութեան մէկ մասն է: Այնքան ատեն որ հայ ըլլայ պիտի վիճաբա­նինք «հայրենիք»ի հասկացողութեան մա- սին:… Կրնանք այդ լարումը բացասական (քանդիչ) ուղղութեամբ տանիլ կամ դրա­կան (շինիչ) ուղղութեամբ:

— Ուրիշ ի՞նչ պիտի ուզէիր աւելցնել՝ կենսական հարց մը, որ նախորդ հարցումնե­րէն վրիպած ըլլայ եւ որուն մասին հարկը զգաս խօսելու։

— Կ’ուզէի մէկ միտք եւս շօշափել, Սփիւռ­քի ապագային մասին:

Կարծես թէ Սփիւռքի մէկ կարեւոր մա­սը իր ուղղութիւնը կամ նպատակը կորսնցուցած է 2020էն ետք: 35 տարի Սփիւռքի հայեացքն ու միջոցներուն ծանրակշիռ մէկ մասը ուղղուած էր դէպի Հայաստան եւ Արցախ, իսկ ատկէ առաջ ալ կեդրոնա­ցած էր հայ դատի վրայ (իր այլազան լոյծ իմաստներով): Իսկ հիմա՞: Սփիւռքի նպատակը ի՞նչ է: Սփիւռքի ապագան կերտելու համար այդ հարցումին պատասխանին պէտք ունինք. այսինքն՝ այդ պատասխա­նը պէտք է կառուցենք, որպէս հաւաքակա­նութիւն: Ձեւով մը ետ՝ 1920ական թուականներուն պէտք է վերադառնանք ու ստանձնենք այն դերը որ Ճեմարանը եւ Համազգայինը հիմնողները ստանձնած էին, Մելքոնեանը կերտողները յանձն առած էին, եւ այն ժամանակուան համայն­քի ղեկավարները ընդունած էին՝ կերտել ազգ մը Սփիւռքի մէջ:

— Ուրեմն՝ ըստ քեզի, ի՞նչ է Սփիւռքի նպա­տակը:

— Սփիւռքը ինքնանպատակ է: Իր գոյու­թիւնը ապահովել որքան որ կարելի է, իր իւրայատուկ մշակոյթով եւ հայախօս կորի­զով: Պիտի ուզէի որ 500 տարի ետք խումբ մը մարդիկ Լոս Անճելըսէն Պուէնոս Այրէս, Մոնթրէալէն Փարիզ կամ այլուր՝ հաս­տատէին. «Մենք հա՛յ ենք», ու վիճաբանէին իրենց ինքնութեան եւ հայրենիքին մասին:

Սփիւռքի յարատեւութեան բանալին մշակութային ազգ մը ըլլալու մէջն է, երբեմն նոյնիսկ Սփիւռքեան ազգի մըն է որ պէտք ունինք, որուն յարատեւութիւնը պետութեան հետ շատ կապ չունի:

Իսկ հիմա՞: Սփիւռքի նպատակը ի՞նչ է: Սփիւռքի ապագան կերտելու համար այդ հարցումին պատասխանին պէտք ունինք. այսինքն՝ այդ պատասխանը պէտք է կառուցենք, որպէս հաւաքականութիւն: … 1920ական թուականներուն պէտք է վերադառնանք ու ստանձնենք այն դերը որ Ճեմարանը եւ Համազգայինը հիմնողները ստանձնած էին, Մելքոնեանը կերտողները յանձն առած էին, եւ այն ժամանակուան համայնքի ղեկավարները ընդունած էին՝ կերտել ազգ մը Սփիւռքի մէջ:

1 “But, naturally, intellectuals act within specific time pe­riods and conditions. They reflect and react to existing social, political, cultural and ideological trends. They re­spond to other nations and to the socio-political condi­tions of their people and in the process set the trend in the construction and evolution of their own nation. The Armenian case (as discussed so far and as elaborated in the next chapter) is a perfect example of this process.” Razmik Panossian, The Armenians from Kings and Priests to Merchants and Commissars, New York: Columbia University Press, 2006, p. 180.

2 Յարութիւն Քիւրքճեան, «Երկրորդ հաւասարում՝ բազմաթիւ անյայտներով», Ահեկան, Պէյրութ, 3-4, 1968. Տե՛ս նաեւ՝ Յ. Քիւրքճեան, Սփիւռք եւ ինք- նացում. Սփիւռքահայ կացութիւն եւ գրականութիւն (վերլուծումներ), Բագին մատենաշար, 2022, էջ 211-245։