Մահը ամէն տեղ էր:
Հրապարակները, պողոտաները եւ փողոցները դարձած էին սարսափազդու կրկէսներ, ամայի ռազմադաշտեր, ուր մահը կը ծիծաղէր, կը քրքջար, ուր դարանակալ դահիճներ անակնկալի կը բերէին պատահական զոհերը:
Վարձկան նշանառուներ, դիրք բռնած բարձր տանիքներու վրայ, անմեղ անցորդներ կ’որսային: Սպաննելու առիթը երբեմն այնքա՜ն հազուադէպ կ’ըլլար, որ բազմաթիւ փամփուշտներ կը հարուածէին նոյն թիրախը:
Բաժանման գիծը թունաւոր օձի մը պէս կ’երկարէր նաւահանգիստէն մինչեւ Հազմիէի բարձունքները եւ իրարմէ կը բաժնէր նոյն թաղին եւ նոյն փողոցին երկու կողմերը:
Ցերեկները կարելի կ’ըլլար անցնիլ քաղաքին մէկ կողմէն միւսը՝ նախապէս որոշուած անցքերէ, որոնք կը փոխուէին անհասկնալի պատճառներով:
Գլխաւոր հինգ անցքերէն չորսը միշտ փակ կը մնային: Այդ անցքերուն յարմարագոյնը Ֆուատ Շեհապ արդիական պողոտան էր, որ կ’անցնէր քաղաքի կեդրոնէն: Հոն, սակայն, հակառակորդ դիրքերը իրարու այնքա՜ն մօտ էին եւ միջոցը այնքա՜ն բաց, որ թղթակիցները զայն կոչած էին «Մահուան դարպասը»:
Կը պատահէր, որ անծանօթ պատճառներով, բոլոր անցքերը փակ կը մնային եւ կ’առնուէին արձակազէններու եւ թնդանօթներու կրակին տակ: Այն ատեն, բաժանման գիծը կը դառնար կրակէ պատնէշ մը, աւելի անանցանելի եւ մահացու, քան Պերլինի պատը:
Այդ առտու երիտասարդը շատ կանուխ արթնցաւ: Շաբաթը անգամ մը ստիպուած էր միւս կողմը անցնելու:
Ձայնասփիւռի կայանները գէշ լուրեր կը հաղորդէին արեւմտեան շրջանի մասին: Թաղային կռիւներ տեղի կ’ունենային ամէն կողմ:
– Այսօր ճամբաները շատ վտանգաւոր են,– ըսաւ մայրը,– գէշ նախզգացում մը ունիմ: Տղա՛ս, Սերոբ, այսօր միւս կողմը մի՛ անցնիր: Քեզմէ զատ մէկը չունիմ աշխարհի մէջ:
– Մայրի՛կ, ճամբաները միշտ վտանգաւոր են: Ընելիքս պարտականութիւն է: Այսօր միւս կողմը անցնելու իմ կարգս է: Եթէ մենք՝ երիտասարդներս, քաշուինք մեր տուները, ո՞վ պիտի պաշտպանէ մեր ժողովուրդը: Արդէն միւս կողմը շատ երկար պիտի չմնամ, կէսօրին վերադարձած կ’ըլլամ:
Մայրը տխրեցաւ: Գիտէր, որ զաւակը անդրդուելի պիտի մնար:
– Եկո՛ւր, – ըսաւ,– մեկնելէդ առաջ մէյ մը ճակատդ համբուրեմ:
Երիտասարդը մէջքին կապեց ատրճանակը ու դուրս ելաւ:
Թանգարանին անկիւնը զինեալները կեցուցին զինք: Անոնց մէջ բարեկամներ ունէր:
– Սերո՛բ,– ըսաւ անոնցմէ մէկը,– այսօր անցքը շատ վտանգաւոր է: Այգաբացէն ի վեր արձակազէնները կրակ կը տեղացնեն անցնողներուն վրայ: Ձիարձակարանին առջեւ, երկու հոգի սպաննուեցան իրենց ինքնաշարժին մէջ:
– Առաքելութիւնս շատ կարեւոր է եւ չի կրնար յետաձգուիլ: Պարտականութիւն է: Ինծի ապահով ճամբայ մը ցոյց տուէք:
– Ապահով ճամբայ գոյութիւն չունի: Բայց եթէ առաքելութիւնդ անյետաձգելի է, քեզի ճամբայ կու տանք ձիարշաւարանին մէջէն: Կ’ելլես ետեւի դուռնէն: Եթէ զգոյշ ըլլաս ու վազես պատին քսուելով, կրնաս հասնիլ մինչեւ փլատակ շէնք մը, որուն առջեւ կը գտնուի կանոնաւոր բանակին անցարգելը:
Ձիարձակարանը իսկական աւերակ մըն էր: Անոր դարաւոր եղեւինները վերածուած էին հրկիզուած կմախքներու. երբեմնի կանաչ մարգագետնին տեղը կը բուսնէին փուշեր ու տատասկներ: Գնդակներ կը սուրային վերէն վիրաւոր մեղուներու պէս եւ մօտակայ թաղերէն կը լսուէին կրակոցներ եւ պայթումներ:
Հասաւ ձիարձակարանի ետեւի դուռը, որուն առջեւէն կ’սնցնէր լայն պողոտայ մը: Միւս կողմէն՝ բարձր շէնքեր չկային, այլ՝ եղեւիններու պուրակ մը, ուր լաւ օրերուն աղքատ ընտանիքներ պարտիզագնացութեան կու գային: Պողոտայի ասֆալթին գորշացած խաւին վրայ, ռումբերը խորունկ վէրքեր բացած էին: Անոր երկու լայն մայթերուն վրայ այնքա՜ն հող հաւաքուած էր, որ շատ դժուար էր քալել անոնց վրայէն:
Շրջանը ամայի էր ու լուռ՝ Տէր–Զօրի անապատին պէս: Կարելի եղածին չափ կը քալէր պատին քովէն, հակառակ անոր, որ մայթին բուսականութիւնը խիտ էր եւ սուր փուշեր կը ծակծկէին միսերը: Պատը հաստ էր ու բարձր եւ զինք կը պաշտպանէր զրահի մը պէս: Գնդակ մը անցաւ պատին վերէն ու զարնուեցաւ միւս մայթի հողաթումբին:
Այն փլատակ շէնքը, ուր դիրք բռնած էր օրինաւոր բանակի ջոկատ մը, կը գտնուէր հարիւր մեթր անդին:
– Եթէ արագ վազեմ, երկու վայրկեանէն կը հասնիմ հոն,– մտածեց երիտասարդը:
Ճիշդ այդ պահուն, գտնուեցաւ լայն ու խորունկ փոսի մը առջեւ, որ կ’երկարէր ձիարձակարանի պատէն մինչեւ պողոտային կէսը: Լքուած կոյուղի մը ըլլալու էր, որ ժամանակին եւ անձրեւներուն պատճառով կքած էր ինքնիր վրայ: Պատը, որուն տակէն կ’անցնէր կոյուղին, փուլ եկած էր եւ ձգած էր քանի մը մեթր լայնքով բացուածք մը, ուրկէ ատեն–ատեն գնդակ մը կը սուլէր: Եթէ փոսը այնքան լայն չըլլար, մէկ ոստումով կ’անցնէր անոր վրայէն: Պէտք պիտի ըլլար զայն շրջանցելու համար հեռանալ պատէն ու ճամբան շարունակել պողոտային մէջտեղէն:
Այն ատեն է, որ սուլեց գնդակը…
Երկինքը, ծառերը, պատը երերացին եւ լռութեան կամարը փշրուեցաւ ապակիէ թմբուկի մը պէս:
Օդը պայծառ էր, եւ արեւը՝ կիզիչ: Անոր նետանման ճառագայթները կը խանձէին քարերը, ծառերը, փոշին եւ անոր տակը ննջող սեւ ասֆալթը, որ կը փորձէր իր լպրծուն բազուկներով գրկել կռնակին վրայ պառկած մարդկային կերպարանքը, որ իր անթարթ աչքերով կը դիտէր երկինքը:
***
Արեւը անհետացաւ տուներուն ետեւը եւ մութը, յառաջանալով արեւելքէն, ծածկեց լոյսի այդ սաւանը, որ կը վարագուրէր երկինքին հրաշալիքները, եւ գիշերը փոխարինեց ցերեկը։
Կռնակին վրայ պառկած երիտասարդին կիսաբաց բիբերուն պատկերացաւ լուսաւոր կէտ մը։
Այդ կէտը Լուսնթագ մոլորակն էր:
Մայրը, որ կը նայէր դէպի արեւմուտք եւ սիրուհին, որ կը նայէր դէպի արեւելք, տեսան Լուսնթագ մոլորակը, որ ինկած էր իրենց սիրած տղուն ակնակապիճներուն մէջ: Անոնք լսած էին գնդակին սոյլը եւ երկնակամարին փշրուիլը, բայց չէին հասկցած, որ ան ծակած էր իրենց մէկ հատիկին սիրտը:
Հիմա անհուն պարապութիւն մը կը լեցնէր երիտասարդին ակնակապիճները: Ասֆալթին վրայ փռուած անոր մարմինը կը կրէր մարդոց ոճիրներու ամբողջ ծանրութիւնը:
Տունէն մեկնելու պահուն, մայրը համբուրած էր ճակատը, եւ այս եղած էր իրենց մարմնական վերջին հպումը: Հիմա՛, խեղճ կինը նստած էր պատուհանին առջեւ ու կը սպասէր: Ամբողջ գիշերը, աչքերը յառած Լուսնթագ մոլորակին, իր յոյսին թեւերով կը վանէր այն սեւ մղձաւանջը, որ կապարէ ալիքի մը պէս կը խոյանար՝ զինք բանտարկելու համար ունայնութեան ուռկանին մէջ:
Երբ մանուկ էր եւ կը քնանար օրօրոցին մէջ, սրտին զարկերը կը դանդաղէին՝ համընթանալու համար մօր սրտին զարկերուն հետ: Երբ անհանգստանար, կը բաւէր, որ ճիչ մը արձակէ, որպէսզի վերադառնար անոր տաք գիրկը եւ նոյնանար անոր ստինքներուն զանգուածին: Իրենց պորտային հանգոյցը, թէեւ անտեսանելի, զիրենք կը միացնէր այնպէս՝ ինչպէս երբ կը բոլորէր իր սաղմնային կեանքը եւ կը լողար մայրական արգանդին կենսատու հեղուկին մէջ:
Երբ մահացու գնդակը ծակեց երիտասարդին սիրտը, մայրը զգաց ահաւոր բզկտում մը արգանդին մէջ, այն ցաւը, զոր մայրերը կը զգան, երբ կը կտրուի պորտային կապը եւ նորածինը կը բաժնուի իրենց մարմնէն:
Հիմա, սակայն, մայրական գիրկը չէր կրնար պարգեւել այդ նախածննդային անդորրութիւնը, որուն մէջ կ’ուզէր կրկին անէանալ: Պէտքը կը զգար աւելի ապահով բոյնի մը, աւելի անհուն արգանդի մը՝ թաղելու համար իր յուսախաբութիւնը, անձկութիւնը, պատրանքները եւ երազները: Մարդուն կեանքը կը սկսի մօր արգանդին մէջ, կը զարգանայ սիրած կնոջ արգանդին մէջ ու կը վերջանայ համայնական արգանդին մէջ:
Միայն մայր հողը կրնար իրեն պարգեւել այդ նախածննդային անդորրութիւնը, որուն մէջ կ’ուզէր կրկին անէանալ: Ինչո՞ւ մարդ արարածին չէ տրուած ընտրել այն վայրը, ուր պիտի ննջէ յաւիտեան: Ինք միշտ երազած էր թաղուիլ արեւոտ բլուրի մը գագաթը, անմշակ ու կոյս հողի մէջ, ուր մարմինը, տարրալուծուելէ ետք, պիտի վերածուէր մարմարի, հանքածուխի, մետաղեայ հանածոյի, իսկ արիւնը սնունդ պիտի հայթայթէր ծառերուն եւ բոյսերուն եւ կարմիրով պիտի ներկէր անոնց ծաղիկները եւ պտուղները:
Սիրուհին այցելութեան պիտի գար այդ բլուրին գագաթը, պիտի խօսէր իրեն հետ, յետոյ ծաղիկներ ու պտուղներ պիտի քաղէր իր հեշտաբեր ձեռքերով եւ ինք պիտի հրճուէր՝ զգալով անոր մատներուն հպումը եւ կենսատու շունչին շոյանքը:
Մինչդեռ այդ փամփուշտը, միսերուն մէջ մխրճուած մետաղի այդ կտորը, զինք նետած էր այդ ամայի պողոտային ասֆալթին գիրկը, որ իր մարմնին կը փաթթուէր անյագ պերճաղիճի մը պէս:
Գիշերուան աճող զովութեան հետ, ասֆալթը սկսաւ կարծրանալ եւ իր սեւ զանգուածով գրկեց երիտասարդին մարմինը:
Երբ արեւը կրկին նուաճեց երկնակամարը, ասֆալթը կակուղցաւ ու թուլցուց իր ճնշումը: Երիտասարդին ճզմուած միսերը վերագտան իրենց հանգիստը: Լուսնթագ մոլորակին մէջ արտասանած հոգին ատենուան մը համար վերակենդանացուց ուղեղին քարացած բջիջները եւ բիբերուն ոսպնեակին մէջէն սկսան տողանցել սիրելի դէմքեր:
Մօր դէմքը սկսաւ աստիճանաբար փոխարինուիլ կնոջական ուրիշ դէմքով մը, որ իր քոյրը չէր, որովհետեւ երիտասարդը քոյր չունէր: Սլացիկ հասակով, սեւ աչքերով եւ երկար մազերով պարմանուհին, նստած պատուհանին առջեւ, աչքերը յառած դէպի արեւելք, կը սպասէր երիտասարդին ու կը յիշէր անոր խօսքերը.
– «Առաջին անգամը չէր, որ կը տեսնէի քեզ, բայց այդ պահուն է, որ անդրադարձայ գոյութեանդ: Կարծես կու գայիր ուրիշ աշխարհէ մը: Դէմքիդ վրայ կը ծփար խորհրդաւոր ժպիտ մը, որուն միջոցով կը փորձէիր ինծի փոխանցել դարաւոր պատգամ մը:
«Պատկերդ կ’առնէր զանազան երեւոյթներ ապակիին անյատակ թափանցիկութեան մէջ, եւ դէմքդ կ’այլափոխուէր հողմակոծ ամպի մը պէս»:
«Թէեւ անծանօթ մը չէիր ինծի համար, սակայն դժուար չեղաւ ստուգել ինքնութիւնդ: Ո՞վ էիր արդեօք հին օրերուն, երբ հրեշտակները երկինքէն իջնելով կը դարպասէին աղջիկները: Ո՞վ էիր արդեօք այդ օրերուն՝ հպարտ թագուհի՞ մը, անմերձենալի իշխանուհի՞ մը եւ կամ նուիրական քրմուհի՞ն այդ դիցուհիներուն, որոնց առջեւ ծունկի կու գային աշխարհի բոլոր ժողովուրդները»:
Սակայն արեւը կը շարունակէր թաւալիլ անջրպետին մէջ: Գիշերը յաջորդեց ցերեկին եւ ասֆալթը կարծրանալով իր եբենոսէ բազուկներուն մէջ կը սեղմէր երիտասարդին մարմինը՝ անյագ տարփուհիի մը պէս:
Եւ սիրուհին կը լսէր անոր ձայնը.
– «Ո՜վ կորսուած ու վերագտնուած հրեշտակս: Ահա՛, կանգնած ես դէմս: Սեւ մազերդ կը բուրեն հեշտանք ու անմեղութիւն, սակայն ճակտիդ տակ, տարտարոսի անդունդին չափ մութ աչքերդ սեւ ադամանդներու անտարբերութիւնը ունին:
«Արդեօք մահուան թագաւորութեան մէջ մտնելու համար անհրաժե՞շտ պիտի ըլլայ խորտակել թարթիչներուդ վանդակամատները:
«Հիմա՛, դուն ու ես կը լեցնենք տիեզերքը, որովհետեւ Արարչութիւնը ամբողջ վերադարձած է իր նախնական վիճակին, սկզբնական քաոսին: Եթէ թարթիչներդ շարժես, ծովափին աւազները ադամանդներու պիտի վերածուին…
«Եթէ քեզ գտած չըլլայի, պիտի շրջէի ցամաքամասէ ցամաքամաս, կղզիէ կղզի, պիտի յաղթահարէի ովկիանոսներուն զայրոյթը եւ անապատներուն անծայրածիր սպառնալիքը ու պիտի հասնէի քեզի:
«Աստղը դեռ չյայտնուած՝ ճամբայ ելայ՝ քեզ որոնելու: Տարիներ ամբողջ, մայրամուտէն մինչեւ այգաբաց դիտեցի երկինքը, ուր ծնունդ պիտի առնէիր երկրագունդ իջնելէ առաջ: Անցորդներ ինծի ցոյց տուին այն դղեակը, ուր բնակութիւն հաստատած էիր: Ու ես, արհամարհելով իմաստուններուն խրատները եւ մահուան սադրանքները, ուզեցի գալ ու միանալ քեզի…
«Հիմա՛, պառկած պողոտային սեւ ասֆալթին մէջ, քեզ կը դիտեմ ունայնութեան անդունդէն, ո՜վ Լուսնթագ, ո՜վ Արուսեակ:
«Ըսէ՛, ո՜վ անմար Աստղս, որ պիտի չմոռնաս զիս, պիտի չմոռնա՛ս երբեք, որ ես հիւսեցի գլուխդ զարդարող թագը, որուն գեղեցկագոյն քարերը կարմիր են, ասֆալթին վրայ չորցող արեանս կաթիլներուն պէս»:
***
Ցերեկները, փողոցներուն անկիւններէն, մարդիկ երկիւղով մատնացոյց կ’ընէին միսի ու ոսկորի այդ անշարժ զանգուածը, որ արդարութեան նժարին մէջ շատ ծանր պիտի կշռէր Վերջին Դատաստանին օրը: Պողոտային այդ մասը վերածուած էր կախարդական շրջանակի մը, որուն գիծէն ներս ոտք կոխելը սրբապղծութիւն պիտի ըլլար: Ո՛չ ոք կը յանդգնէր մօտենալ անոր:
Եւ այսպէս, ժամանակի ընթացքին, երիտասարդին միսերը սկսան բաժնուիլ ոսկորներէն: Թաղին մարդիկը որոշեցին անհետացնել այս անտէր մարմինը, որ ամբաստանագիրի մը ահաւորութեամբ կը խոցէր իրենց խիղճերը:
– Միայն կրակը կրնայ ոչնչացնել այս նեխութիւնը,– ըսաւ ձայն մը:
– Ասիկա նեխութիւն չէ,– ընդմիջեց ճերմակ մօրուքով ծերունի մը,– այս մարմինը մեր անօրէնութիւններուն խորհրդանշանն է: Զայն հրկիզեցէ՛ք յարգանքով եւ աղօթքով՝ ինչպէս ընտրեալ ողջակէզ մը:
Բոցերը սկսան լափել ցնցոտիի վերածուած երիտասարդին հագուստները եւ միսերը:
Ծովուն ջուրերը յուզուեցան եւ թեթեւ հով մը փչեց քաղաքին կողմը, հետը տանելով զոհին մարմնէն բարձրացող ծուխը, որ պահ մը այցելելէ ետք այն սենեակը, ուր կը սպասէր այն աղջիկը, որուն ճամբուն մեռած էր երիտասարդը, փոխեց ուղղութիւնը:
Եւ երբ պատուհանէն ծուխը խուժեց ներս, մայրը ոտքի ելաւ, բայց չգոցեց պատուհանը: Ան զգաց, որ այդ ծուխին հետ զաւկին հոգին ներս կը խուժէր, կը վերադառնար իրեն: Եւ որբեւայրի մայրը ագահ ռունգերով ներշնչեց սեւ մշուշը եւ անբացատրելի երանութիւն մը զգաց…
