Պտանեկան գրականութեան կարիքը վաղուց զգացած է հայ հասարակութիւնը, սակայն նշանակալից եւ ժամանակակից շատ քիչ բան կատարուած է այդ ուղղութեամբ։ Կան բաւական թիւով մանկական գիրքեր, բայց ո՛չ այդքան՝ պատանեկան։ 1
Եւ ահա եղաւ Շողեր Մարգարեանի վէպը, որ թէ՛ գեղարուեստական իմաստով եւ թէ՛ խորքային իմաստով՝ կարեւոր ստեղծագործութիւն մըն է։
Նախ պիտի տամ վէպին հակիրճ պատումը, ապա պիտի կեդրոնանամ յատկանիշներուն եւ յատկութիւններուն վրայ։
Կորսուած տառը ունի բծախնդրութեամբ ծրագրուած կառոյց եւ կ’ընթանայ բաղդատական դիցաբանութեան մասնագէտ՝ Joseph Campbell-ի Հերոսի Ճամբորդութեան (Hero’s Journey) հենքին վրայ։
Վէպին հերոսին՝ դպրոցական աշակերտ, պատանի Թնճուկեանին առաքելութիւն մը կը տրուի, զոր ինք նախ կը փորձէ մերժել (ինչպէս բոլոր հերոսները), բայց որ ազգային մեծ կարեւորութիւն ունի—այդ առաքելութեան յաջողութեամբ՝ պիտի փրկուի հայ մշակոյթը, հայ ինքնութիւնը։
Թնճուկեանի հայերէնի ուսուցիչը օր մը դասարան կը մտնէ խիստ խանգարուած՝ որովհետեւ այբուբենի վերջին տառը կորսուած է։ Կը դիմէ Թնճուկեանին եւ կը պարտադրէ զինք գտնելու այդ կորսուած տառը, որովհետեւ միայն ի՛նքն է որ կրնայ գտնել զայն. տեսակ մը ճակատագիր՝ որ իրեն վերապահուած է։ Թնճուկեան ստիպողաբար կ’ընդունի իր ճակատագիրը եւ կը սկսի փնտռել կորսուած տառը, քաղաքէ քաղաք ճամբորդելով։
Հակառակ որ ուսուցիչը, պարոն Ատոմ, իրեն տուած էր հասցէ մը, որ օգտակար պիտի ըլլար գտնելու այդ տառը՝ արկածի մը հետեւանքով Թնճուկեանի ճամբորդութիւնը կը դժուարանայ եւ կ’երկարի, ու զանազան հանգրուաններէ կ’անցնի։
Մինչ ինք մտադիր է օր առաջ գտնել կորսուած տառը եւ տուն վերադառնալ իր մօր, մեծ մօր ու չարաճճի քրոջ մօտ, Թնճուկեան կը հանդիպի յաջորդական արգելքներու եւ իր քայլերը կ’ըլլան ապար- դիւն։ Կորսուած տառը անհասանելի կը թուի, որովհետեւ հետզհետէ թնճուկը քակելը կը դժուարանայ։ Բայց Թնճուկեան (անուններու այս դիտումնաւոր ընտրութեան մասին քիչ ետք պիտի անդրադառնամ) իւրաքանչիւր վայրի մէջ նոր եւ եզակի անձերու կը հանդիպի, նոր բաներ կը սորվի եւ աւելի կը զարգանայ։
Վերջապէս, թնճուկին բանալին կը գտնէ՝ լուծելով պարոն Ատոմին թուղթի կտորի մը վրայ իրեն տուած 404 ձեւանիշը։ Այս ալ՝ ծածկագիրով տրուած հանելուկ մըն է, որ թուաբանութեամբ կը լու- ծուի։ Ճամբորդութենէն վերադառնալով, Թնճուկեան իր հետ կը բերէ իր գտած տառը, այսինքն «գանձը», որ կը հանդիսանայ փրկութիւնը այբուբենին եւ հայ գիր ու գրականութեան։
Եւ երբ կը վերադառնայ դասարան, այսինքն՝ հերոսի սկզբնական միջավայրը, ուրկէ սկսած էր իր առաքելութիւնը՝ Թնճուկեան փոխուած անձ մըն է. աւելի ինքնավստահ է եւ քաջ։
Այժմ հինգ կէտերով տամ գիրքին գլխաւոր յատկանիշներն ու յատկութիւնները.
ՎԷՊԻՆ ԼԵԶՈՒՆ
Վէպին լեզուն անմիջական է եւ գրուած՝ բաւական լաւ հայերէն խօսող պատանիի մը լեզուով, թէկուզ քերականական որոշ սխալներով, որոնք դիտումնաւոր կերպով հոն են —որպէսզի աւելի հարազատ հնչէ ընթերցողի ականչին. վերջ ի վերջոյ՝ պատանի մը դժուար թէ անսխալ հայերէն խօսի։ Այնուհանդերձ, կան նաեւ որոշ բառեր եւ բառային դարձուածքներ, որոնք կարգ մը պատանի ընթերցողներու համար հաւանականօրէն նորութիւն ըլլան, բայց հոն են որպէսզի անոնք նոր բառերու ծանօթանան։ Այս բառերուն բացատրութիւնը կամ անգլերէն թարգմանութիւնը տրուած է իւրաքանչիւր գլխու աւարտին։ Օրինակ՝
Մակերես-բանի մը վրան, surface
Լեզուին վրայ մազ բուսնիլ – շատ անգամ կրկնելէն յոգնիլ
Պաստառ – screen
Բիւրեղ – crystal
… եւ այլն։
ՎԷՊԻ ԿԵՐՊԱՐՆԵՐՈՒՆ ԵՒ ՔԱՂԱՔՆԵՐՈՒ ԱՆՈՒՆՆԵՐՈՒՆ ԻՒՐԱՅԱՏԿՈՒԹԻՒՆԸ
Իւրաքանչիւր կերպարի անունը ընտրուած է յստակ իմաստ մը կամ վիճակ մը փոխանցելու համար։
Նախ՝ ըսեմ որ գիրքին գլուխները Այբուբենի տառերուն յաջորդականութեամբ շաղկապուած են իրարու եւ կը կրեն կերպարի մը անունը։ Օրինակ՝ առաջին գլուխը կը կոչուի՝ «Ա. Պարոն Ատոմը», երկրորդ գլուխը՝ «Բ. Բիւրեղը», երրորդ գլուխը՝ «Գ. Գրավաճառ Գիրգոր»,… եւ այսպէս։
Կերպարներուն տրուած են ոչ միայն այբբենական կարգով անուններ, այլ իրենց անուններուն համաձայն յատուկ նկարագիր։ Օրինակ՝ թեթեւամիտ կնոջ մը անունն է՝ Թիթեռ, լոյս տարածող կնոջ մը անունն է՝ Լուսաբեր, գրավաճառին անունն է՝ Գիրգոր (հակառակ որ գիրքը ք-ով կը գրուի, հոս շատ հաւանաբար հնչիւնը նկատի առնուած է)։ Գլխաւոր հերոսին մականունը Թնճուկեան է, որովհետեւ ինքն է որ վէպին կորիզային թնճուկը պիտի քակէ։ Իսկ իր անունը՝ որ շատ իմաստալից է՝ միայն վերջաւորութեան կ’իմանանք։ Ցաւ ի սիրտ, հոս չեմ կրնար հրապարակել։ Անձնապէս բացայայտելու վայելքը չեմ ուզեր զլանալ ձեզմէ անոնց՝ որոնք գիրքը պիտի ընթերցեն։
Իր ճամբորդութեան ընթացքին Թնճուկեանի հանդիպած անձերը, որոնց իւրաքանչիւրին գլուխ մը յատկացուած է, բոլորն ալ շղթայով մը կապուած են իրարու, որ վէպը ընթերցելով հետզհետէ ի յայտ կու գայ։
Իսկ իր այցելած բոլոր քաղաքներուն հայերէն անուններն ալ հետաքրքրական օրէն կը սկսին այս անպիտան կորսուած տառով։ Եւ ուրեմն՝ այս քաղաքներուն անունները գիրքին մէջ չեն կրնար սկսիլ իրենց առաջին տառով, որովհետեւ այդ տառը կորսուած է, այլ՝ կը սկսին տուփիկով մը.
Օրինակ՝ ☐րէզնօ, ☐լորանս, ☐ուքոշիմա, ☐որդ Լոտըրտէյլ, ☐ապրըվիլ… եւայլն։ Բացայայտումը դժուար չէ. ձեզի կը թողում։
Այս մօտեցումը խելացի ձեւ է ամբողջ գիրքը իր էջերու տեսքով ալ վէպին գլխաւոր նիւթին՝ կորսուած տառին հետ կառուցային տեսանելի կապ մը ստեղծելու— կառոյց եւ բովանդակութիւն զիրար ցոլացնող հնարք է այս։
ԿԱԽԱՐԴԱԿԱՆ ՄՈԹԻՎԸ
Ինչպէս գիրքին կողքին վրայ գրուած է, գիրքը արկածախնդրական պատում մըն է, բայց ոչ՝ սովորական արկածախնդրութեան մը։ Այս գիրքին արկածախնդրութեան շարժիչը կախարդական բնոյթ ունի։
Վէպի սկզբնաւորութեան, նախքան իր ճամբորդութիւնը, կայ Երազ անունով կերպար մը, որուն անունն իսկ կախարդական աշխարհ մը կը բնորոշէ։ Այս անձը ամէն օր երեկոյեան ժամը 5։13-էն մինչեւ 6։13 Թնճուկեանի մօտ է։ Յիշենք՝ որ 13 թիւը ինքնին կախարդակա՛ն թիւ է։ Իսկ Թնճուկեան Երազէն շատ բան կը սորվի, եւ Երազն է, որ իր ճամբորդութեան կազմակերպողը եւ առաջին օգնողը կը հանդիսանայ։ Երազ իրեն կու տայ կախարդական անցագիր մը, որու շնորհիւ իր ճամբորդութիւնը կ’ընթանայ դիւրասահ եւ առանց բարդութիւններու։
Կախարդական բան մը կայ, որ կը շրջի Թնճուկեանին հետ, իր ճանբորդութեան ամբողջ ընթացքին, իր առաքելութեան օգնելու համար։ Բայց մանաւանդ՝ կախարդականը հոս այն է, որ ժամանակն ու տարածութիւնները սովորական բնոյթի չեն, չունին սահմաններ։ Տարիները չեն հաշուուիր մեր գիտցած օրերով, իսկ որեւէ տարածութիւն հասանելի է կախարդական անցագրի մը միջոցաւ։
Իսկ իր հանդիպած անձերը կախարդական թելով մը կապուած են իրարու եւ պատահական ոչինչ կայ. ամէն ինչ կ’ընթանայ յստակ ծրագրի մը համաձայն, զոր հեղինակը հնարամտօրէն հիւսած է։ Այս անձերէն Թնճուկեան կը ստանայ կարեւոր նուէրներ, որոնք փոքր բանալիներու դեր կը կատարեն եւ կ’օգնեն իր փնտռտուքը շարունակելու։
ԶՈՒԱՐԹԱՄՏՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ԵՐԳԻԾԱՆՔԸ
Գիրքին մէջ յաճախակի են զուարթամիտ հատուածները։ Հիւմորով եւ սրամիտ դարձուածքներով գրուած հատուածներէն են հետեւեալները. Տէր Իշխան քահանայ կերպարը կ’ըսէ.
Եգիպտոսէն կուգամ, թաղում մը ունէի: Գահիրէի գաղութը թաղեցինք, Աստուած հոգին լուսաւորէ:
Երգիծանքի հետեւեալ տողերը կ’արձակէ հմուտ վաճառական՝ Ուսթէզ Ժիրայրը, իբրեւ թէ օգնելու համար Թնճուկեանին, որ կորսուած տառը գտած համարէ.
Սըտեղ նայէ՛ շուրջդ, հարիւրաւոր տառեր: Մէկ հատ մը ա՛ռ, փակցո՛ւր, բան մը ըրէ՛: … Ա՛ռ սա գիրը, արաբերէն ☐ գիրն է: Մէկը չի գիտնար: Մէկը չի գանգատիր: Միտքդ հանգիստ գործածէ՛, ձրի է: Ինձմէ նուէր քեզի:
Իսկ հետեւեալ տողերը կ’արտասանէ վարդի անոյշ պատրաստող տիկին Վարդանոյշը.
Հապա Ռոմէոն եւ Ժիւլիէ՞թը: Անկարելի զոյգ մը: Շէխ ըՍպիրին ականջին փսփսացողը ե՛ս էի, որ իրենց ճամբան իրար միացնէ (այն ատեն Շէխ ըՍպիրը աչքը վրաս դրած էր – բայց այդ ուրիշ պատմութիւն է, ուրիշ օր կը պատմեմ):
Երգիծանքով լեցուն «Թիթեռ» խորագրուած գլխուն մէջ կը հանդիպինք այս տողերուն՝ արտասանուած Թիթեռ կերպարին կողմէ.
…այսօր պիտի ճամբորդեմ եւ մի քանի քիլօ պատմուածք պիտի ուզէի հետս տանիլ որ ճամբու ընթացքին կարդամ…։
Եւ Թիթեռ իր գնումներու ցանկը կու տայ.
Երկու քիլօ պատմուածք, թեթեւ տեսակէն թող ըլլայ: Այսօրուան թերթին քիլոն քանի՞ է: Քիլօ մըն ալ գունաւոր թերթ, բայց չմոռնաս, կծու տեսակը լաւ չեմ կրնար մարսել:
Ահաւասիկ, երգիծանքով շաղախուած ահարկու զարկ այն մարդոց հասցէին՝ որոնք գիրքեր կը գնեն պարզապէս իրենց գրադարանները զարդարելու կամ մի միայն պարզունակ, առանց խորունկ իմաստի կարճ գրութիւններ որպէս ժամանց կարդալու համար։
ՎԷՊԻՆ ԽՈՐՔԱՅԻՆ ԻՄԱՍՏԸ ԵՒ ԿԱՐԵՒՈՐՈՒԹԻՒՆԸ
Ինչպէս սկիզբը ըսի՝ Շողեր Մարգարեանի վէպը թէ՛ գեղարուեստական իմաստով եւ թէ՛ խորքային իմաստով՝ կարեւոր գործ մըն է։ Ան կը խօսի մեզի մէկէ աւելի մակարդակներու վրայ.
Ամէն բանէ առաջ՝ վէպը իսկապէս հաճելի ընթերցում մըն է ոեւէ տարիքի ընթերցողի համար։ Տակաւին առանց իսկ շատ խորը թափանցելու՝ զուարթ պատում մըն է, հետաքրքրական կերպարներով, ծիծաղաշարժ տրամախօսութեամբ եւ արկածախնդիր հերոսով մը։
Իսկ քիչ մը խորանալով՝ կորսուած տառի խորհրդանիշին ընդմէջէն, վէպը կը խօսի ընդհանրապէս սփիւռքի մէջ հայերէնի դանդաղ կորուստին մասին, զոր կարելի է վերագտնել՝ վերադառնալով մեր ակունքներուն։
Բայց մինչեւ այդ վերադարձը՝ վերեւ նշուած Վարդանոյշ կերպարը շատ դիպուկ կերպով կ’ընէ հետեւեալ յայտնութիւնը.
Էհ, հարիւր տարին մէյ մը գիրերու գիւտ փնտռող մոլորուած մը կը յայտնուի մեր քով: Այդպէս չէ՞ Վարդիվար: Ամէն մարդ մէջը տարբեր գաղտնիք մը կ’որոնէ:
Այս իմաստալից տողերը կը յայտնեն՝ որ հարիւր տարին մէյ մը հայը իր ինքնութիւնը կորսնցնելու վտանգին առջեւ կը գտնուի։
Գիրքին արժէքը կը կայանայ նաեւ անոր մէջ, որ ան արեւմտահայ լեզուի եւ մշակոյթի տարածման կ’օգնէ պատանիի մը արկածախանդրական պատումին ընդմէջէն, գրուած՝ դիւրամատչելի լեզուով, բանաստեղծութիւններու եւ երգերու մէջբերումներով՝ պատանիները հայ բանաստեղծութեան հաղորդակից դարձնելով, եւ նոր բառերու ու հայկական դարձուածքներու ծանօթացումով։ Օրինակ՝ «կօշիկէն
վեր ելլել», «մէկու մը ձեռք մը տալ», « ցաւդ տանիմ»… եւ այլն։
Բացի այս, Շողեր Մարգարեան ազգայինի շեշտով տեսակ մը հեքիաթային համ տուած է գործին, ուր անհաւանականը, ֆիզիքապէս գոյութիւն չունեցողը՝ երեւակայութեամբ կեանք կ’առնէ եւ շատ բնականօրէն կը հրամցուի։ Օրինակ՝ գրավաճառ Գիրգոր կ’ըսէ.
Այո տղաս, հարիւր հազարաւոր, միլիոնաւոր գիրքեր ունիմ: Հոս անգիր գիրքերու գրատուն է, բերանացի պատմուածքներու եւ անգիր օրէնքներու հաւաքածոներ։ […] հսկայական հաւաքածոյ մը: Ամենէն շատ գործածուածները՝ բարեւելու եղանակներ, շնորհակալութիւն յայտնելու պարտաւորութիւնը, անոյշ կերպով մերժելու ձեւեր, աղ ու հացով հիւր ընդունելու արուեստ, մաղթանքներով ճամբու դնելու սովորութիւն, անոյշի կապելու գաղտնիք…:
Խորհրդանշական պատկեր մը կը ներկայացուի գիրքի գրեթէ վերջաւորութեան, կապուած հերոսի մօր եւ մեծ մօր հետ։ Մինչեւ հոս, պատումի ամբողջ տեւողութեան ընթացքին, այս կերպարներուն գոյութեան մասին շարունակ ակնարկութիւններ եղած էին միայն, իսկ իրենք չկային։ Բայց վերջաւորութեան՝ ճիշդ կորսուած տառը գտնելէ առաջ՝ երեք սերունդ իրարու կը միանայ նոյն անձին մօտ, որ կ’առաջնորդէ զիրենք դէպի կորսուած տառին գտնուած վայրը։ Իսկ այդ վայրը երբեք իրենց օտար չէ. այլ միասնաբար վերադարձ մըն է դէպի իրենց ակունքները։ Կարծես սերունդներու միացումը անհրաժեշտ էր գտնելու համար այդ ակունքները։
Իսկ գիրքի վերջաւորութեան, խորհրդանիշերու գեղեցիկ գործածութեամբ հետեւեալ տողերը կը կարդանք.
Պայուսակէս հանեցի արծաթէ խաչքարի տուփիկը, [որ նուէր ստացած էր Խաչքար Խաչիկէն], եւ պարոն Ատոմին տուած թուղթը [որուն վրայ հիմա այբուբենի բոլոր տառերը լռիւ շարուած էին] խնամքով պահեցի մէջը: Խաչքարը զինքը կը պահպանէ, անկարելի է որ փախչի։ Կօշկակար Ղազարին տուած մուրճով ալ տուփին հատ մը հարուածեցի: Սիրտս հանգչեցաւ:
Յստակ է. խաչքարը՝ իր կրօնական, ազգային, մշակութային, գեղարուեստական եւ դարերու դիմացկունութեամբ կրնայ դարերով պաշտպանել հայ ինքնութեան կարեւոր մէկ մասնիկը, այբուբենը։
Վէպի վերջաւորութեան, հեղինակը շատ յաջող վերադարձ մը կը կատարէ սկիզբը ըսուած խօսքի մը, ձեւով մը շրջանակը ամբողջացնելով։ Առաջին գլխուն մէջ կարդացած էինք, որ պարոն Ատոմ, որպէս բերանացի ներկայացում՝ Թնճուկեանին թելադրած էր որ դասարանին խօսէր «մարդկութեան համար յարգի գանձի մը մասին», բայց Թնճուկեան շուարած էր թէ ի՞նչ նիւթ կրնար ընտրել։ Իսկ վէպի վերջին գլխուն մէջ, երբ ինք կորսուած տառը գտած վերադարձած է դասարան, պարոն Ատոմ կը կրկնէ իր թելադրանքը. «Հրամմէ՛, քու կարգդ է, այսօր առաջին խօսողը դո՛ւն եղիր: Ներկայացո՛ւր մարդկութեան համար յարգի գանձի մը մասին»։ Եւ Թնճուկեան, գիտակցելով որ գտած էր մարդկութեան համար յարգի գանձը, հպարտութեամբ կը խօսի՝ Գիրերու Գիւտին մասին։
1 Այս գրախօսականը ներկայացուած է Պոլսահայ ՄԷԿ Մշակութային յանձնախումբի կազմակերպած Կորսուած տառը գիրքի շնորհահանդէսին, 20 մարտ 2024ին, Մոնթրէալ, Գանատա։
