ԱՆՁԱՅՆ ՇԵՐՏԵՐ (Պետրոս «Տէտի» Գպրանեանին)

Գիշերը ոչ ուշ, ապակիի շռնչիւնէն կ’արթննամ։ Նոր քունի անցած եմ, Վահէին1 հարազատ շոյանքներուն շնորհիւ։ Հայրս շատոնց մեկնած է։ (Անվերադարձ)։ 

Սենեակը չորսիս ծանօթ մտերմիկութեամբ կը մրմռայ, հաւանաբար նաեւ վառա­րանին մրմնջող ճաթրտոցներուն ընկերակցութեամբ։ Ձայնաւոր լռութեամբ լի ընտա­նի ներդաշնակութեան մէջ խորթ կը հնչէ ապակիին զարկը։

Բայց ո՛չ ապակիին բոլորովին վստահ եմ, ո՛չ ալ վառարանին։ Տարիներ ետք մար­մինը կը պարփակէ վերմակի ջերմութեան հետքերը։ Ուրեմն՝ օդը զով էր, թերեւս նոյ­նիսկ ձմեռնային։ Հետեւաբար՝ պատուհանը գոց։ Անպայման քարը փշրած էր պատուհանը։

Միւսներէն կրնամ ստուգել։ Իրենք արթուն էին՝ չափահաս մայրս եւ դեռահաս մօ­րաքոյրս։ Պատահարին մանրամասնութիւնները հաւանաբար լաւ կը յիշեն։ Կը յիշե՞ն։ Այդ իրողութեան շերտերով կարելի է պատկերը մասամբ ամբողջացնել։ Բայց դէպքին ճշմարտութիւնը աւելի մեծ է եւ աւելի փոքր այդ մանրամասնութիւններէն։ Պատկերին չի համապատասխաներ։

Կայի՞ն ապակիի շերտեր։ Գետի՞նը։ Անկողնին վրա՞յ։ Ոեւէ անձ արիւնոտա՞ծ էր, յատ­կապէս ճիշդ պատուհանին տակ պառկող մօրաքոյրս։

Երբ աչքերս կը բանամ՝ արիւն չկայ։ Կայ միայն եօթը-ութը տարեկան աղջնակի ահազանգը, շփոթը։

Քարին շուրջ առաջին հերթին սոսկում կը տիրէ։ Ուրկէ՞, ինչո՞ւ, հատ մը ե՞ւս արդեօք։

Այդ սենեակը ինծի չէր պատկաներ եւ ոչ ալ երբեք պաշտօնապէս պիտի պատկանի։ Պատկանելիութեան դիւթանք մըն է։ Գրեթէ, բայց ոչ իսկ որդեգիր մըն էի հոն, օ­րէնքով այդ պատերուն անպատկան։ Այն ատեն սենեակը յարմարցուած էր իբրեւ ապաստանոցը երեք փոքրակազմ էգերու, շարք մը գրե թէ―բայց ոչ բոլորովին―քոյրերու։ Ժամանակին՝ այդ սենեակը եղած էր սրտապնդող սկիզբ մը, տունի մը, տեղի մը,

որբերու, անհայրերու, գաղթականներու հիմք մը։ Գպրանեան Պետրոսին―« Տէտիին» ―(որուն անունը օր մը անշուշտ պիտի որդեգրէի)―վերսկիզբի նորանոր հաստատու­մը։

Երեքէս միայն մէկ հոգին―«Արփիկս»―կը ճանչնար ու կը յիշէր այդ սկզբնաւորու­մը, երբ ընտանեօք այդ սենեակով կը բաւարարուէին, առանց նոյնիսկ ելեկտրակա­նութեան բարի լուսաւորումին։ Տէտին―սրտաբուխ մարդասիրութեան (գրեթէ անհանդուրժելիօրէն) բացառիկ արարած մը―շինել տուած էր այդ տունը։ (Սուրիական բանա­կին եւ իր բռնաբարող զօրքերուն գրաւումէն շատ առաջ։) Այդ սենեակին քովէն եւ շուր­ջը ձգտած էին «շէնք շնորհք» բակը, բեղուն պարտէզը, պարտէզները, եւ օր մը Մուսա Լերան գաղթականներուն ամենէն համեստ որ բերէն մէկը դարձած էր հայրն ու տանու­տէրը բազմամարդ (ոչ, բազմակին) ընտանիքի մը։ «Անճար» հայաբնակ գիւղին մէջ, օտար երկրի, օտար հողի վրայ, զոր բաշխուած էր օտար իշխանութիւններու կարգադրութեամբ։

Հաւանաբար կոտրած ապակին այս պատուհանէն չէր։ Ծակած պատուհան չկայ յի­շողութեանս մէջ։ Ո՛չ այդ սենեակը։ Բայց ուր որ յետոյ կոչուեցաւ «վերի տունը» կար ծակծկած ապակիի նմոյշ մը։ Ո՛չ պատուհան, այլ բաց մոխրագոյն երկաթէ դրան վերի բաժինը։ Քանի կը յիշեմ, այդ հմայիչ աւերակը կար, գոյութիւն մըն էր։ Դրան ետեւ նե­տուած էին ան պէտք բաներ, պարապ տուփեր, հին գործիք, կարասի, եւլն.։ Կատարեալ թաքստոց էր, մանր էակներու մանրադրախտ։ Մէկ անգամէ աւելի դարձած էր Մոխրի­կին (կատուն) փիսիկանոցը։ Կը գիտնայինք երբ որ լսուէին նորածին կատուներուն մլա­ւոցները։ Մոխրիկը վարպետօրէն կ’անցնէր կոտրած ապակիի ծակէն, հասնելու համար իր ձագերուն։ Իսկ մենք կը փորձէինք չխանգարել։ Մայր կատուն չէր հանդուրժեր մար­դոց ներկայութիւնը։ Ճանկերը կրնային անխնայ ծակել մեր մատղաշ մորթերը։

(Փիսիկը նստեց մի մութ անկիւնոմ։ Ունքերը կիտեց ու լաց էր լինում։ Մօտիկ է գալիս մի ուրիշ կատու։ Ինչո՞ւ ես լալիս այ փիսիկ ճան դու)։

«Վերի տունը» երկրորդ սկիզբ մըն էր, յղացուած պատերազմի, անգործութեան, գնաճի տարիներուն եւ սնանկութեան սեմին։ Չէ՞ որ գիւղացիները նաեւ ստացած էին հողի կալուածներ։ Օր մը այդ կալուածներէն մէկուն ծախքը փրկեց ընտանիքի մը կա­ցութիւնը։ Գնուեցաւ ինքնաշարժ, սարքուեցաւ խանութ, եւ ուրիշ օր մը՝ տանտէրերուն բացակայութեան եւ ի րենց գրեթէ տակաւին պատանի դուստրերուն ներկայութեան, այդ խանութը հրդեհուեցաւ։ Բայց հրդեհը չկրցաւ տունը լափել։ Իշխող կուսակցութիւնը իր համաձայնութիւնը չէր տուած հողին ծախքին համար։ Եւ այդ հողը այլեւս կը պատկա­նէր այլազգի մը։

Ո՞վ արտօնած էր։ Ո՞վ հրահանգած էր խանութին աւերումը։ Հետապնդում, դատ չկատարուեցան։ Արդեօ՞ք դրացիները ոեւէ բան չնշմարեցին։ Արդեօ՞ք իրենք դրացիներն իսկ էին ոճրագործները։ ռութիւնը կը տիրէ, անխուսափելիօրէն։ Իսկ այդ լռութեան դէմ Տէտին անխօս յօրանջող ապակիի ծակէն կարծես իր ձայնը կը բարձրացնէր։ Երբեք չնորոգեց խանութը։ Հաւանաբար միջոցը չունէր։ Կամ չէր ու­զեր երկրորդ հարուած մը հրաւիրել։ Բայց նոյնիսկ կոտրած պատուհանը―պատուանշանը իր սրտաբեկուած կուրծքին―ձգեց ինչպէս որ է։ Մնաց հոն իբրեւ բաց վերք, յիշե­ցում մը այդ անպատիժ եւ ամօթալի հարուածին։

(Իր մա հէն ետք նորոգուեցաւ « վերի տունը»)։

Կը յիշե՞ն։ Կը յիշեմ։

Բայց քարին գիշերը չեմ յիշեր եթէ մեծ հայրս եւ մեծ մայրս տունն էին։ Հաւանաբար այո։ Բանուորները կանուխ կը քնանան, եւ արշալոյսին կ’արթննան։ Ներկայութիւն մը կայ որուն պայթիւնները գրեթէ անկարելի կը դարձնեն վերյիշումս։ Քարը մօրս ձեռքը անցած էր, իսկ ան շուտով դուրս հասած, բակը, ուրկէ անյայտացած էին հարուածողները։ (Մինչ այդ, Վահէն հաւանաբար շարք մը « քունըծ ճընս, քունըծ սինսիլէ» կ’ար­ձակէր)։ Անձայն տոտիկներով հասած էի ետեւէն եւ կանգնած բակին դրան սեմին։ Ուրիշ ո՞վ կար։

Ինծի միայն մէկ հոգի կ’երեւէր։ Կին մը, երեսունի մուտքին, քարը սեղմած ճանկե­րուն մէջ, կզակը պիրկ, աչքերը սրած, եւ անվախ գոչելով,… Բայց ըսածը… անգլերէ՞ն։ Անկարելի է։ Բայց այդպէս կը յիշուի։ “Come on out, you bastards! Cowards! You don’t have the balls!”

Ո՞վ էին։ Ո՞վ կր նային ըլլալ։ Նոր թշնամիներ բուսած էին այդ տանը շուրջ։ Մութ ու­րուական մը սպրդած էր ներս։ Այն ատեն կը կոչուէր Մոնթէ, իսկ այսօր՝ Ավո։ Այն ատեն սեպուած էր թշնամի։ Յետոյ եղաւ ժամանակաւոր փեսայ եւ այլեւս ոմանց յաւիտենա­կանացուած հերոսը։

Ապակիի ճեղքերէն մութը կը փարատի։ Կը մնան շերտերը իրենց անըմբռնելի պայ­ծառութեամբ։

 ­1 Վահէ Աշգարեանը ընտանեկան մօտ բարեկամ էր։ Շրջան մը Այնճարի հերթապահ։ Եւ միշտ մտքով եւ հոգւով յառաջդիմական։ Որուն պատճառաւ քիչ մը աւելի լայնամիտ երիտասարդութիւնը զինք Մուսա Լերան բարբառով կը կոչէր «Մուրդ», այսինքն՝ Մարդ։ Ուսանած էր Վիեննա եւ իբրեւ դասախօս պաշտօն ստանձ-նած էր Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի երկրագործութեան բաժանմունքին մէջ ուր շուտով սիրաշահած էր իր բոլոր ուսանողները։ Ինսբէքթոր Մօրսի նման տիպար մը, բայց Ճակուարի փոխարէն ունէր Մէրսէտէս, որ երբեմն երբեմն արկածի կը մատնուէր։ Սէր, երաժշտութիւն, ընկերութիւն. ասոնք Վահէի անհերքելի եւ կենդանացնող յատկութիւններն էին։