Գիշերը ոչ ուշ, ապակիի շռնչիւնէն կ’արթննամ։ Նոր քունի անցած եմ, Վահէին1 հարազատ շոյանքներուն շնորհիւ։ Հայրս շատոնց մեկնած է։ (Անվերադարձ)։
Սենեակը չորսիս ծանօթ մտերմիկութեամբ կը մրմռայ, հաւանաբար նաեւ վառարանին մրմնջող ճաթրտոցներուն ընկերակցութեամբ։ Ձայնաւոր լռութեամբ լի ընտանի ներդաշնակութեան մէջ խորթ կը հնչէ ապակիին զարկը։
Բայց ո՛չ ապակիին բոլորովին վստահ եմ, ո՛չ ալ վառարանին։ Տարիներ ետք մարմինը կը պարփակէ վերմակի ջերմութեան հետքերը։ Ուրեմն՝ օդը զով էր, թերեւս նոյնիսկ ձմեռնային։ Հետեւաբար՝ պատուհանը գոց։ Անպայման քարը փշրած էր պատուհանը։
Միւսներէն կրնամ ստուգել։ Իրենք արթուն էին՝ չափահաս մայրս եւ դեռահաս մօրաքոյրս։ Պատահարին մանրամասնութիւնները հաւանաբար լաւ կը յիշեն։ Կը յիշե՞ն։ Այդ իրողութեան շերտերով կարելի է պատկերը մասամբ ամբողջացնել։ Բայց դէպքին ճշմարտութիւնը աւելի մեծ է եւ աւելի փոքր այդ մանրամասնութիւններէն։ Պատկերին չի համապատասխաներ։
Կայի՞ն ապակիի շերտեր։ Գետի՞նը։ Անկողնին վրա՞յ։ Ոեւէ անձ արիւնոտա՞ծ էր, յատկապէս ճիշդ պատուհանին տակ պառկող մօրաքոյրս։
Երբ աչքերս կը բանամ՝ արիւն չկայ։ Կայ միայն եօթը-ութը տարեկան աղջնակի ահազանգը, շփոթը։
Քարին շուրջ առաջին հերթին սոսկում կը տիրէ։ Ուրկէ՞, ինչո՞ւ, հատ մը ե՞ւս արդեօք։
Այդ սենեակը ինծի չէր պատկաներ եւ ոչ ալ երբեք պաշտօնապէս պիտի պատկանի։ Պատկանելիութեան դիւթանք մըն է։ Գրեթէ, բայց ոչ իսկ որդեգիր մըն էի հոն, օրէնքով այդ պատերուն անպատկան։ Այն ատեն սենեակը յարմարցուած էր իբրեւ ապաստանոցը երեք փոքրակազմ էգերու, շարք մը գրե թէ―բայց ոչ բոլորովին―քոյրերու։ Ժամանակին՝ այդ սենեակը եղած էր սրտապնդող սկիզբ մը, տունի մը, տեղի մը,
որբերու, անհայրերու, գաղթականներու հիմք մը։ Գպրանեան Պետրոսին―« Տէտիին» ―(որուն անունը օր մը անշուշտ պիտի որդեգրէի)―վերսկիզբի նորանոր հաստատումը։
Երեքէս միայն մէկ հոգին―«Արփիկս»―կը ճանչնար ու կը յիշէր այդ սկզբնաւորումը, երբ ընտանեօք այդ սենեակով կը բաւարարուէին, առանց նոյնիսկ ելեկտրականութեան բարի լուսաւորումին։ Տէտին―սրտաբուխ մարդասիրութեան (գրեթէ անհանդուրժելիօրէն) բացառիկ արարած մը―շինել տուած էր այդ տունը։ (Սուրիական բանակին եւ իր բռնաբարող զօրքերուն գրաւումէն շատ առաջ։) Այդ սենեակին քովէն եւ շուրջը ձգտած էին «շէնք շնորհք» բակը, բեղուն պարտէզը, պարտէզները, եւ օր մը Մուսա Լերան գաղթականներուն ամենէն համեստ որ բերէն մէկը դարձած էր հայրն ու տանուտէրը բազմամարդ (ոչ, բազմակին) ընտանիքի մը։ «Անճար» հայաբնակ գիւղին մէջ, օտար երկրի, օտար հողի վրայ, զոր բաշխուած էր օտար իշխանութիւններու կարգադրութեամբ։
Հաւանաբար կոտրած ապակին այս պատուհանէն չէր։ Ծակած պատուհան չկայ յիշողութեանս մէջ։ Ո՛չ այդ սենեակը։ Բայց ուր որ յետոյ կոչուեցաւ «վերի տունը» կար ծակծկած ապակիի նմոյշ մը։ Ո՛չ պատուհան, այլ բաց մոխրագոյն երկաթէ դրան վերի բաժինը։ Քանի կը յիշեմ, այդ հմայիչ աւերակը կար, գոյութիւն մըն էր։ Դրան ետեւ նետուած էին ան պէտք բաներ, պարապ տուփեր, հին գործիք, կարասի, եւլն.։ Կատարեալ թաքստոց էր, մանր էակներու մանրադրախտ։ Մէկ անգամէ աւելի դարձած էր Մոխրիկին (կատուն) փիսիկանոցը։ Կը գիտնայինք երբ որ լսուէին նորածին կատուներուն մլաւոցները։ Մոխրիկը վարպետօրէն կ’անցնէր կոտրած ապակիի ծակէն, հասնելու համար իր ձագերուն։ Իսկ մենք կը փորձէինք չխանգարել։ Մայր կատուն չէր հանդուրժեր մարդոց ներկայութիւնը։ Ճանկերը կրնային անխնայ ծակել մեր մատղաշ մորթերը։
(Փիսիկը նստեց մի մութ անկիւնոմ։ Ունքերը կիտեց ու լաց էր լինում։ Մօտիկ է գալիս մի ուրիշ կատու։ Ինչո՞ւ ես լալիս այ փիսիկ ճան դու)։
«Վերի տունը» երկրորդ սկիզբ մըն էր, յղացուած պատերազմի, անգործութեան, գնաճի տարիներուն եւ սնանկութեան սեմին։ Չէ՞ որ գիւղացիները նաեւ ստացած էին հողի կալուածներ։ Օր մը այդ կալուածներէն մէկուն ծախքը փրկեց ընտանիքի մը կացութիւնը։ Գնուեցաւ ինքնաշարժ, սարքուեցաւ խանութ, եւ ուրիշ օր մը՝ տանտէրերուն բացակայութեան եւ ի րենց գրեթէ տակաւին պատանի դուստրերուն ներկայութեան, այդ խանութը հրդեհուեցաւ։ Բայց հրդեհը չկրցաւ տունը լափել։ Իշխող կուսակցութիւնը իր համաձայնութիւնը չէր տուած հողին ծախքին համար։ Եւ այդ հողը այլեւս կը պատկանէր այլազգի մը։
Ո՞վ արտօնած էր։ Ո՞վ հրահանգած էր խանութին աւերումը։ Հետապնդում, դատ չկատարուեցան։ Արդեօ՞ք դրացիները ոեւէ բան չնշմարեցին։ Արդեօ՞ք իրենք դրացիներն իսկ էին ոճրագործները։ ռութիւնը կը տիրէ, անխուսափելիօրէն։ Իսկ այդ լռութեան դէմ Տէտին անխօս յօրանջող ապակիի ծակէն կարծես իր ձայնը կը բարձրացնէր։ Երբեք չնորոգեց խանութը։ Հաւանաբար միջոցը չունէր։ Կամ չէր ուզեր երկրորդ հարուած մը հրաւիրել։ Բայց նոյնիսկ կոտրած պատուհանը―պատուանշանը իր սրտաբեկուած կուրծքին―ձգեց ինչպէս որ է։ Մնաց հոն իբրեւ բաց վերք, յիշեցում մը այդ անպատիժ եւ ամօթալի հարուածին։
(Իր մա հէն ետք նորոգուեցաւ « վերի տունը»)։
Կը յիշե՞ն։ Կը յիշեմ։
Բայց քարին գիշերը չեմ յիշեր եթէ մեծ հայրս եւ մեծ մայրս տունն էին։ Հաւանաբար այո։ Բանուորները կանուխ կը քնանան, եւ արշալոյսին կ’արթննան։ Ներկայութիւն մը կայ որուն պայթիւնները գրեթէ անկարելի կը դարձնեն վերյիշումս։ Քարը մօրս ձեռքը անցած էր, իսկ ան շուտով դուրս հասած, բակը, ուրկէ անյայտացած էին հարուածողները։ (Մինչ այդ, Վահէն հաւանաբար շարք մը « քունըծ ճընս, քունըծ սինսիլէ» կ’արձակէր)։ Անձայն տոտիկներով հասած էի ետեւէն եւ կանգնած բակին դրան սեմին։ Ուրիշ ո՞վ կար։
Ինծի միայն մէկ հոգի կ’երեւէր։ Կին մը, երեսունի մուտքին, քարը սեղմած ճանկերուն մէջ, կզակը պիրկ, աչքերը սրած, եւ անվախ գոչելով,… Բայց ըսածը… անգլերէ՞ն։ Անկարելի է։ Բայց այդպէս կը յիշուի։ “Come on out, you bastards! Cowards! You don’t have the balls!”
Ո՞վ էին։ Ո՞վ կր նային ըլլալ։ Նոր թշնամիներ բուսած էին այդ տանը շուրջ։ Մութ ուրուական մը սպրդած էր ներս։ Այն ատեն կը կոչուէր Մոնթէ, իսկ այսօր՝ Ավո։ Այն ատեն սեպուած էր թշնամի։ Յետոյ եղաւ ժամանակաւոր փեսայ եւ այլեւս ոմանց յաւիտենականացուած հերոսը։
Ապակիի ճեղքերէն մութը կը փարատի։ Կը մնան շերտերը իրենց անըմբռնելի պայծառութեամբ։
1 Վահէ Աշգարեանը ընտանեկան մօտ բարեկամ էր։ Շրջան մը Այնճարի հերթապահ։ Եւ միշտ մտքով եւ հոգւով յառաջդիմական։ Որուն պատճառաւ քիչ մը աւելի լայնամիտ երիտասարդութիւնը զինք Մուսա Լերան բարբառով կը կոչէր «Մուրդ», այսինքն՝ Մարդ։ Ուսանած էր Վիեննա եւ իբրեւ դասախօս պաշտօն ստանձ-նած էր Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի երկրագործութեան բաժանմունքին մէջ ուր շուտով սիրաշահած էր իր բոլոր ուսանողները։ Ինսբէքթոր Մօրսի նման տիպար մը, բայց Ճակուարի փոխարէն ունէր Մէրսէտէս, որ երբեմն երբեմն արկածի կը մատնուէր։ Սէր, երաժշտութիւն, ընկերութիւն. ասոնք Վահէի անհերքելի եւ կենդանացնող յատկութիւններն էին։
