Գիրք մը, օրինակ
Գիրքին կողքը կարդալու պէտք չկայ. ատիկա ըրեր ես արդէն ցուցափեղկէն դիտած ատենդ կամ գրախանութին մէջ, գրաւուեր ես անոր ձեւաւորումէն եւ գներ ես զայն։ Կամ եթէ բարեկամ մը տուեր է, ստիպելով, որ կարդաս՝ «շատ աղուոր է», – թէեւ այս պարագային յստակ չէ, թէ «աղուոր» ճիշդ ինչ կը նշանակէ, հակառակ աղջկան մը համար ըսուած «աղուոր»ին, – առեր ես գիրքը, չես սիրած կողքը եւ վերադարձուցեր ես բարեկամիդ «աղուոր է, այո» ըսելով, այս անգամ «աղուոր»ը ծռմռելով բերնիդ մէջ, ինքնաբեր կերպով։ Ահա թէ ինչ կը նշանակէ կողքը, լաւ կողքը, աղուոր կողքը։
Յետոյ կը կարդաս գիրքին ետեւ դրուած կարծիքները – անշուշտ եթէ գիրքը անգլերէն է, կամ նոր հրատարակուած արաբերէն. հայերէն գիրքերը տակաւին չորդեգրեցին այս սովորութիւնը – կը դիրքաւորուիս ըստ անոնց, գիրքին թեր կամ դէմ, – աւելի լաւ է, որ դէմ ըլլաս, որ ընթերցումը աւելի հետաքրքրական ըլլայ, չիյնաս մորփէոսին գիրկը, բառերու օրօրին յանձնուած եւ ունենաս մէկը, այս պարագային ձայն մը, վիճաբանելու համար։
Յետոյ կարդալ մանրամասնութիւնները՝ ո՞ւր, ե՞րբ, ո՞ր հրատարակչատունէն եւ այլն։ Կարեւո՞ր են ասոնք։ Կարեւոր են այնքան, որ ուշացնեն հանդիպումը գիրքի մարմնին հետ, լարեն եւ յետոյ միայն նետեն այդ հաճոյքին գիրկը։
Անշուշտ եթէ գտնես խոստացուած հաճոյքը։
Եւ հոն ալ կ՚աւարտի արկածախնդրութիւնը։
ճի՞շդ։
Ո՛չ, սխալ. որովհետեւ յոյսը, որ մարդ կոչուածին միակ մարդկային գիծը մնացեր է, կը ստիպէ, որ ամբողջ ծէսը սկիզբէն սկսիս, այն պահէն, երբ աչքդ կ’իյնայ ցուցափեղկին ետեւ սպասող գրաւիչ կողքին, կը հրաւիրէ, կը խոստանայ, երբեմն նոյնիսկ կ՚աղաչէ, որ առնես զինք, բանաս, տիրես։
Եւ յիմարաբար կ’իյնաս նոյն ոլորապտոյտին մէջ։
Նոյն ոլորապտոյտին մէջ կ’իյնաս, բայց ոչ յիմարաբար, այլ սիրով, որովհետեւ անոնք քու սիրածներդ են, որոնք ուրիշի մը համար չեն լքեր քեզ, եւ ընկերներդ են, որոնք չեն գաղթեր, եւ զրուցակիցներդ են, որոնց հետ կը վիճիս, բայց որոնք քէն չեն պահեր։
Գիրքեր կան հոն, դուրսը, բարեկամի մը գրադարանին մէջ կամ գրախանութի մը մէկ անկիւնը, որոնք քեզի կը սպասեն։ Սպասողներու հսկայ բանակ մը, ցանկացողներու հսկայ բանակ մը. եւ դուն է, որ պիտի ընտրես։ Մօտենալ, նայիլ, շօշափել, վար դնել, ետ վերցնել … ընտրել ինչպէս որ սիրտդ կ’ուզէ, ընտրել ազատութեամբ մը, որ բնաւ, երբեք չէ եղած, չես ունեցած, չես ապրած։
Հիմա ունիմ այն տխուր նախազգացումը, որ կը գրեմ նոր Աթլանթիսի մը, ջրամոյն ըլլալիք աշխարհի մը մասին, որովհետեւ իւրաքանչիւր գիրք, երկու փոքր կամ մեծ դարպաս-կողքերու մէջ սեղմուած աշխարհ մըն է, ուր կը մտնես, նոյնիսկ եթէ կարդացած միլիոներորդ գիրքդ ըլլայ, կը մտնես հիացումով, զարմանալով, ինչպէս ճամբորդ մը պիտի դիտէր Ալասքան կամ Սահարան, Հառաչանքի կամուրջը կամ Ազատութեան արձանը, հիանալով տեսքին, շինութեան թեքնիքին, բնութեան ճոխութեան։ Բայց գրքաշխարհը ալ մոռցուած ցամաքամաս մը կը թուի ըլլալ, կամ նոր Աթլանթիս մը։
Միլիոներորդ գիրքը … պիտի կրնա՞ս հասնիլ հոն, կարդացած գիրքերուդ ա՛յդ թիւին։ Բայց ինչպէ՞ս պիտի պահես հաշիւը անոնց։
Պիտի չպահես, ճիշդ այնպէս, ինչպէս
«պիտի որ
Սիրաբանած աղջիկներուդ թիւը ճշգրիտ չգիտնաս»։
Աչքե՞րը
Մանաւանդ աչքերը։ Ինչպէ՞ս կարդալ աչքերը։
Ասիկա չի նմանիր գիրք կարդալուն, ուր տեսքը կրնայ յաճախ կարեւոր դեր ունենալ։ Ո՛չ, միայն գեղեցիկ աչքերը չեն, որ կը գրաւեն։ Երբեմն սովորական զոյգ մը աչք, սովորական դէմքի մը վրայ, այնպիսի թափանցող եւ քնքուշ նայուածքով կը գրաւէ, որ ինքզինքդ Զարիֆեանի խեղդուող թիթեռը կը զգաս։
Այստեղ շատ կարեւոր է շաղկապը՝ ԵՒը, առանց որուն «թափանցիկ»ը շատ խիստ պիտի ըլլար (կը յիշե՞ս նախակրթարանի տնօրէնուհիիդ նայուածքը), իսկ «քնքուշ»ը՝ շատ … ձանձրացուցիչ։
Աչքերը հոգիին հայելին են, այլ խօսքով՝ անոնց մէջ կրնաս կարդալ աչքերու տիրոջ հոգին։ ճի՞շդ։ Ո՛չ, սխալ. որովհետեւ նախ պէտք է որ այդ հայելիին մէջ նայողը ինքզինքէն զատ այլ բան տեսնելու ատակ ըլլայ, եւ երկրորդ՝ այդ լեզուն կարդալ իմանայ։
Այդքա՞ն դժուար է եղեր աչքերու լեզուն կարդալը։ Նոր լեզու մը սորվելու չափ, թէեւ կը թուի, թէ մայրենիին պէս մեր կաթին հետ խմած ըլլալու էինք նաեւ աչքերու լեզուն։
Բռնել նայուածքը պահ մը, երկա՜ր պահ մը գոնէ, սուզուելով մինչեւ յատակ, կամ պարզապէս սուզուելով, փորձելով երբեմն պղտոր ջուրերու մէջ յստակ բան մը տեսնել, բաներ տեսնել՝ վախ թերեւս ու կասկած, հիասթափութիւն, երբեմն յոյս…
Այս լեզուն, սակայն, այլ տարբերութիւն մը ունի այլ լեզուներէ՝ հոս զրոյց չկայ. կայ լուռ դիմում մը, որ երբ տեղ հասնի եւ հաւանութիւն գտնէ, պատասխանը կու գայ որպէս արարք։ Ու երբ լուռ դիմումի եւ պատասխան արարքի զրոյցը դադրի, երբ մարդիկ սկսին բառերու բաբելոնին մէջ իյնալ, այն ատեն հարցերն ու խնդիրները կը սկսին։
Սէր մը
Ինչպէ՞ս կարդալ սէր մը, օրինակ։
Կը սիրէ՞։ Չի՞ սիրեր։ Ապրիմ-մեռնիմը նուազագոյն օգուտն իսկ չի կրնար տալ։ Որո՞ւ հարցնել ուրեմն։ Սրտի՞դ, որ շատ յաճախ կը խաբէ քեզ «այո՛» ըսելով, մինչ մնացեալ բոլորը «ո՛չ» կ’ըսեն։
Ինչո՞ւ այնպէս չէ, որ երբ «այո՛» ըսես, շուրջիններդ, մանաւանդ հարազատներդ եւ մտերիմներդ «այո՛» հասկնան եւ «այո՛»իդ հաւատան։
Ինչո՞ւ այնպէս չէ, որ մարդիկ հաւատան «այո՛»ին այո ըլլալուն, եւ «ո՛չ»ին ոչ ըլլալուն, որովհետեւ ստիպուած պիտի ըլլան մտածելու՝ «այո՛ ըսաւ, բայց արդեօք ո՞չ ըսել կ՚ուզէր կամ ամբողջովին այլ բան մը»։
Տակաւին ինչո՞ւ այնպէս է, որ սիրածներդ կ’ուզեն լրիւ կարդալ քեզ, բայց չեն ուզեր, որ բաց գիրք ըլլաս իրենց համար։
Ինչպէ՞ս պիտի կարդան ուրեմն առանց գիրքը բանալու, ափերուն մէջ առնելու, կեդրոնանալու։
Ուրեմն պիտի չկարդա՞ն եւ միայն պիտի ձեւացնե՞ն, թէ կը կարդան քեզ։
Ինչպէ՞ս կարդալ սէր մը օրինակ …
Հեռաւոր սէր մը
Ինչպէ՞ս կարդալ հեռաւոր սէր մը։
Paradox – յարակարծիք, երբ սէր հասկացողութիւնը մօտութիւն, մտերմութիւն կ’ենթադրէ. կարդալը՝ նոյնպէս եւ աւելի։
Ուրեմն՝ ի սկզբանէ անկարելի, բառերու այս կապակցութիւնը՝ հեռաւոր սէր մը կարդալ։
De facto սակայն կարելի, որովհետեւ կա՛յ, եղա՛ծ է նման բան պարզ այն պատճառով, որ գալիքին մէջ հանդիպելու, մօտենալու յոյսը կայ «սէր»ին մէջ, որ միշտ իրերաձգտում է։
Բայց մինչ գալիքը, մինչ հանդիպումը, ինչպէ՞ս կարդալ հեռաւոր սէր մը։
Շատ հեշտ է՝ հեռաձայն, message, viber, whatsapp, skype եւ այլ հազար ձեւ ու միջոց։
Եւ ժամանակը, ժամանակը՝ ծառայ ու տիրակալ ամենայնի. կը թուի, թէ մե՛նք ենք տէրը մեր ժամանակին, բայց շատ ուշ կը զգանք, որ վերջին խօսքը ի՛րն է։
Կարդալ հեռուի սէրը ժամանակ տրամադրելով, դիմանալով ժամանակային տարբերութեան մէկ ցամաքամասէն մինչեւ միւսը, փորձելով հեռուէն եկող բառը ճիշդ հասկնալ, չկորսնցնել անոր շեշտը, ընկերակցող նայուածքը, բայց մանաւանդ առանց իյնալու մեկնաբանելու գայթակղութեան մէջ։
Եւ ինչպէս որ իւրաքանչիւր գիրք ենթակայ է ընթերցողին մեկնաբանութեան, ըստ անոր տարիքին եւ կենսափորձին, ճիշդ նոյն տարողութեամբ հեռաւոր սէր մը կարդալու յաջողութիւնը կը պայմանաւորուի կարդացողին փորձառութեամբ, բայց աւելի ու մանաւանդ հին «գիրքը» նոր շունչով կարդալու իր կարողութեամբ։
Կար ժամանակ, երբ հեռուի սէրերը լռութեան մէջ կ’ուռճանային. կապուելու միջոցներ չկային, շատ շատ նամակ մը, որ ամբողջ ամիս մը թափառելէ ետք ովկիանոսներու, ծովերու եւ ցամաքի վրայ, հասցէատիրոջ պիտի հասնէր։
Կը յիշեմ ժամանակին Հալէպի մէջ տարածուած «հեռակայ նշանտուքներ»ը, որոնք կը կատարուէին փեսայի մը բացակայութեան կամ անոր պատկերային ներկայութեամբ, երբ փեսային լուսանկարը կը դրուէր հարսնցուին կողքին, որովհետեւ դուրսերը աշխատող կամ ուսանող փեսացուն զինուորագրուելու վախով չէր ուզեր Հալէպ գալ։
Հիմա համացանցային տարբեր միջոցներու շնորհիւ կարելի է նոյնիսկ «միասին» պտըտիլ, գնումի երթալ, ամբողջ կիրակի մը միասին անցընել եւ…
Եւ անշուշտ կարդալ հեռաւոր սէրը ինչպէս ժամանակին, վերմակիս տակ, կիսամութին մէջ կը կարդայի «Վարդարանը» ու կը տրուէի հեռու, տակաւին չկայացած երազներու։
Եւ ի՞նչ կը մնայ այս ամբողջէն ետք, երբ կը կարդաս գիրքը, կը հասնիս վերջին էջին, կը փակես զայն, եւ կը մնայ ափսոսանքը լաւ ընթերցումի մը աւարտին։
Բայց սէր մը, թէկուզ հեռաւոր, գիրք չէ, ու երբ կը սորվիս անոր տառերը հեգել, տողերուն վրայ եւ տողերուն միջեւ կարդալ, անոր էջերը դո՛ւն կ՚աւելցնես, դո՛ւն կը գրես՝ ամէն օր նոր էջ մը, նոր գլուխ մը։
Նոր, անվերջանալի ընթերցում …
Լռութիւն մը
Լռութիւնը լեզու է՞, թէ չէ։
Եթէ երաժշտութիւնը լեզու է, ինչպէս լեզու է թուաբանութիւնը, եթէ կայ երաժշտութեան տեսակ մը, ուր լռութեան իւրաքանչիւր տեւողութիւն (օ-էն մինչեւ թրիփլ քրոշը) ձայնի մը չափ կարեւոր տեղ ունի, ուրեմն պէ՛տք է ըլլայ նաեւ լեզու մը, որ … լռութիւն կը կոչուի։
Այս լեզուն ալ, որեւէ լեզուի նման իր բարբառները ունի՝ փարիզեա՞ն, թէ քէպէքուա, եգիպտակա՞ն, թէ սուրիական։
ճիշդ այդպէս ալ լռութիւնը՝ սիրոյ խորունկ պա՞հ, թէ ատելութեան անհատնում տառապանք, անխօսելի ցա՞ւ, թէ ուրախութեան պապանձում։
Ան որ մէջն է, գիտէ՛, կ’ապրի՛, կը զգայ։ Մեկնաբանումի ո՛չ մէկ կարիք։
Բայց դրսեցին, որ կը դիտէ, պիտի կարենա՞յ երբեւէ կարդալ լեզուն, որ կը կոչուի լռութիւն, որ մեզմէ իւրաքանչիւրին մէջ ծուարած կը սպասէ, ինչպէս մեզի կը սպասէին մեր մանկութեան հրէշները, բոլորն ալ մեր մահճակալներուն տակ, մութին պահուըտած։
Հրէշ, այս լռութիւնները, որոնք կախարդական գոլորշիներու նման անտես ու անհոտ կը թափանցեն մտերմութիւններէ ներս եւ ի՜նչ հաճոյքով կը քանդեն եղած-կառուցուածը. կը մնաս կարծես մե՞րկ, որովհետեւ մտերիմդ երկրորդ մորթդ եղեր էր, թէ՞ կը զգաս բանտարկուած, առանձնութեան ներքնախուցերուն մէջ։
Բայց ի սկզբանէ կայ ու կը մնայ միւսը, այն խորո՜ւնկ ու լայնածաւալ երանութիւնը, որուն մէջ կը ծփան սիրահարները աչք-աչքի, առանց զգալու անկումին վախը, առանց մտածելու մութին, մահճակալներուն տակ ծուարած հրէշներուն մասին, աղօթելով, որ լուռ երանութեան այս պահը երկարի, երկարի, երկարի՜ …
Ինչպէ՞ս կարդալ լռութիւնները, ներսէ՞ն, որպէս քուրմը անծանուցում կրօնի մը, թէ՞ որպէս օտար հանդիսատես, անտարբեր եւ հետաքրքրիր։
Հասկնալու համար պէտք է ապրած ըլլալ փուշէ պսակը լռութիւններուն։
Մարմին մը
Եւ դեռ՝ ինչպէ՞ս կարդալ մարմին մը։
Թէեւ կ’ըսեն, թէ նիւթեղէն բաները հաշուելը շատ աւելի դիւրին է, քան հոգեկանները, բայց մարմին մը կարդալը, ընկե՛ր, դժուար է, թերեւս նոյնքան դժուար, որքան հոգի մը կարդալը։
Ինչպէ՞ս կարդալ ուրեմն։
Գիրքի՞ պէս, սկիզբէն սկսելով եւ էջ առ էջ իմացումը ծաւալելով։
Թէ՞ կարդալ դէմքի մը կամ նայուածքի մը պէս, բռնելով ծանօթ, մտերիմ կայծը, որ կը բռնկի ու կը մարի, պահ մը, կարճ պահ մը միայն լուսաւորելով ամբողջ ներաշխարհ մը։
Ո՞ւր է այս ընթերցումին սկիզբը. ափե՞րը, որոնք կրնան այնքան տարբեր բարբառներ խօսիլ ու շփոթի մատնել. եւ ափերը կարդալ ոչ թէ ճակատագիր կարդալու պէս, այլ՝ ճակատագիր փոխելու պէս։
Թէ՞ սկիզբը աչքերն են, այդ դաւանենգ հայելիները, որոնց եթէ վստահիս, կրնաս նաեւ ընկղմիլ, կամ ծով թափուիլ, որպէս աւելորդ պարէն …
Ինչպէ՞ս կարդալ անծանօթ մարմին մը, որ մերկ կը կենայ էութեանդ դիմաց, կարծես ասպարէզ կարդալով՝ ահա՛ ես, ամբողջովին մերկ, կարդա՛ ու հասկցիր զիս, եթէ կրնաս …
Թերեւս աւելի ճի՞շդ է կարդալ աչքերը փակած, միայն ափերուն վստահելով, պրայլ կարդալու պէս։
Բայց նախ պէտք է կոյր ըլլալ ու յետոյ՝ պրայլ կարդալ իմանալ։
* * *
Ի վերջոյ՝ ինչպէ՞ս կարդալ։
Ընդհանրապէս։
