ՌՈՒԲԷՆԻ ԳԾԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ԿԱՄ ՃԵՐՄԱԿՈՎ ՋՆՋՈՒՄԸ*

Ռու­բէ­նի ա­րո­ւես­տա­նո­ցը կը գտ­նո­ւի Փա­րի­զի 15րդ թա­ղա­մա­սի գողտ­րիկ փո­ղո­ցի մը մէկ ան­կիւ­նը, ծո­ւա­րած քա­նի մը յար­կա­նի հին շէն­քի մը գետ­նա­յար­կը։ Աշ­խա­տան­քի վայր մը, որ տա­րի­նե­րու եր­կայն­քին վե­րա­ծո­ւած է նաեւ կեն­սա­լից տա­րած­քի մը։ Ա­ռօ­րե­այէն սա­կայն կը խնդ­րո­ւի մնալ դուրս ու չխան­գա­րել հոն բոյն դրած ա­րո­ւես­տը, որ ա­ռա­ջին բնա­կի­չի օ­րէն­քով՝ կը մնայ մի­ակ գե­րիշ­խա­նը յար­կէն ներս։ Ա­րո­ւես­տա­նո­ցի ֆի­զի­քա­կան տա­րած­քին գլխա­ւոր բնա­կիչ ա­րո­ւես­տը կը հան­դի­սա­նայ մա­նա­ւանդ Ռու­բէն Նա­ճա­րե­ա­նի մտ­քին ու գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան գլ­խա­ւոր զբաղ­մուն­քը։ Ա­րո­ւես­տա­գէ­տը տա­րի­նե­րով աշ­խա­տած է ջրա­ներ­կով, զբա­ղած նկար­չու­թե­ամբ, ե­րփ­նա­պա­կի­ով, խճան­կա­րով։ Քաջ ծա­նօթ է նաեւ մեծ չա­փե­րուն, կո­թո­ղայի­նին ու վա­րած պատ­կա­ռե­լի չա­փե­րու հաս­նող աշ­խա­տա­վայ­րեր։ Հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան տագ­նա­պի մը պա­տա­հա­կա­նու­թիւ­նը թոյլ տո­ւած էր կա­տա­րել շր­ջա­դարձ մը։  Ի­նչ որ շա­տեր հա­մա­րած պի­տի ըլ­լային ա­ղէտ, ի­րեն ներ­կա­յա­ցած էր որ­պէս ա­ռիթ։ Ծայր տո­ւած էր ճգ­նա­ւո­րա­կան ժա­մա­նա­կա­մի­ջոց մը, ո­րուն ըն­թաց­քին ամ­բողջ ու­ժը կեդ­րո­նա­ցու­ցած էր հիմ­նա­կա­նին վրայ՝ այ­սինքն գծան­կա­րին։ Ռու­բէն կ՚աշ­խա­տի նո­ւա­զա­գոյ­նով. թուղթ, mine graphite (HB մա­տիտ) եւ Steadtler ռե­տին։ Ե­րե­խային նման, ո­րուն ձեռ­քը մե­ծե­րը թուղթ ու մա­տիտ կու տան պահ մը զինք զբաղ պա­հե­լու հա­մար, գծան­կա­րին մէջ ան պի­տի գտ­նէ ի­նչ որ Իվ Պոն­ֆո­ւա իր «Ն­շում­ներ գծան­կա­րի մա­սին»ին մէջ կը կո­չէ «սկզբ­նաղ­բիւր». «­Կար­ծես ան­բա­ւա­րա­րու­թե­ան խոս­տո­վա­նու­թիւ­նը, ե­րբ զայն կ՚ը­նենք հա­սած վար­պե­տու­թե­ան գա­գաթ­նա­կէ­տին, հան­դի­սա­նայ այն ճշ­մար­տու­թիւ­նը, ո­րուն ի տես ա­մէն այլ ճշ­մար­տու­թիւն կը գու­նա­թա­փի, բայց նաեւ ներբ­խում մը, սկզբ­նաղ­բիւ­րի մը պէս»^[1]Yves BONNEFOY, La vie errante suivi de Remarques sur le dessin, Paris, Gallimard, (Poésie), 1999, էջ 167։։
     

     Ա­րո­ւես­տա­նո­ցի լու­սա­ւոր տա­րած­քէն ներս պա­տու­հա­նին վրայ զե­տե­ղո­ւած բա­րակ թուղ­թի թա­ղանթ մը կը մա­ղէ ա­րե­ւուն պայ­ծա­ռու­թիւ­նը մինչ նէ­ոն լոյս մը կը մնայ միշտ վա­ռած։ Ճեր­մա­կը գե­րիշ­խող է. ճեր­մակ պա­տեր, ճեր­մակ սե­ղան­ներ։ Ա­ռա­ջին­նե­րուն վրայ, պաս­տառ­նե­րու կող­քին, ը­նդ ո­րում ա­րո­ւես­տա­գէ­տի մօր շատ գե­ղե­ցիկ դի­ման­կար մը, է­ջք կա­տա­րած են քա­նի մը թռ­չող գոր­գեր, հայե­րէն տա­ռեր կրող։ Ո­սկ­րո­տի­քի նման շա­րո­ւած քա­րեր կը կտ­րա­տեն սե­ղան­նե­րուն մա­կե­րես­նե­րը եւ ա­նոնց վրայ նս­տած փո­շի­ի բա­րակ խա­ւը ամ­բող­ջին կու տայ հնա­ւուրց, հրա­շա­լիք­նե­րու ցու­ցաս­րա­հի ե­րե­ւոյթ մը։ Ա­նոնք աչ­քը կը հրա­ւի­րեն հոն տես­նե­լու Փոք­րիկն Փու­սէ­ի ճա­նա­պարհ մը, ի­սկ ո­րոշ գծան­կար­նե­րու մէջ այս խճա­քա­րային ձե­ւե­րը պի­տի մի­ջամ­տեն որ­պէս կշ­ռոյթ։ «Գ­ծել. հե­ռու եր­թա­լու պէս, քա­րե­րուն մէջ» կը գրէր Իվ Պոն­ֆո­ւա^[2]Yves BONNEFOY, Նոյն, էջ 206։։ Սե­ղան­նե­րէն զատ եր­կու ե­ռո­տա­նի կը լեց­նեն մի­ջո­ցը, ո­ւր կը սպր­դի նաեւ Սե­զա­նի ներ­կա­յու­թիւ­նը իր Սէնթ Վիք­թո­ւար լե­ռը պաս­տա­ռով՝ կպ­ցո­ւած պա­տին, ըն­թաց­քի մէջ գտ­նո­ւող այլ գծան­կար­նե­րու կող­քին։
     ­Գե­տի­նը կո­կիկ շա­րո­ւած են ա­ւար­տած գծան­կար­նե­րը, այ­սինքն ա­նոնք, ո­րոնց մա­կե­րես­նե­րը ա­րո­ւես­տա­գէ­տը հաս­ցու­ցած է աշ­խա­տիլ այն­պէս մը, որ կա­րե­լի չէ այ­լեւս հոն ո­րե­ւէ բան ա­ւելց­նել, ա­նոնք որ կը պար­տադ­րեն գծագ­րա­կան թա­փին ան­ցքը ու շա­րու­նա­կու­թիւ­նը նոր թուղ­թի վրայ։ Այս ի­մաս­տով Ռու­բէ­նի գծան­կար­նե­րը կը մեր­ժեն ա­ւար­տիլ։ Ա­նոնց­մէ ա­մէն մէ­կը պահ մըն է շար­քէ մը, հա­կակշ­ռո­ւած սե­ւե­ռու­մէ տար­բե­րակ մը։ Ի­նչ­պէս Թիմ Ին­կոլտ կը յի­շեց­նէ՝ գծագ­րու­թիւ­նը «­նե­րյայտ կեր­պով կը հա­կադ­րո­ւի ամ­բող­ջաց­ման եւ կո­չո­ւած է մնա­լու շա­րու­նա­կե­լի։ Գծագ­րու­թե­ան մէջ ամ­բող­ջա­ցու­մը ան­հան­դի­պա­գիծն է, ո­րուն եր­բեք չենք հաս­նիր»^[3] Tim INGOLD, Faire anthropologie, archéologie, art et architecture, Bellevaux, éd. Dehors, 2017, էջ 266։։ Ռու­բէն կը հրա­ժա­րի առ այդ վաստ­կած նկար­չա­կան բո­լոր հմ­տու­թիւն­նե­րէն յա­ղագս գծան­կա­րի նման հա­մեստ աշ­խա­տան­քային ե­ղա­նա­կի մը ու կը սկ­սի ար­տադ­րել աշ­խարհ մը գիծ առ գիծ, հա­տիկ առ հա­տիկ, ստեղ­ծե­լով լոյ­սի ցցո­ւածք ու տա­րա­փո­խու­թիւն­ներ, փայ­լուն սե­ւեր, կա­պոյ­տի զար­նող կամ ան­թա­փանց ճեր­մակ­ներ, ան­ցնե­լով բազ­մա­թիւ մոխ­րա­գոյն­նե­րէ։ Իր գծան­կար­նե­րը յու­նա­րէն «graphein» եզ­րը կը վե­րա­դարձ­նեն ի­րենց նախ­նա­կան ի­մաս­տին՝ գծելն ու գրե­լը վե­րա­մի­աց­նե­լով փո­րե­լու, ու­րո­ւագ­ծե­լու, կտ­րո­ւածք, ճեղ­քո­ւածք բա­նա­լու ի­մաստ­նե­րուն։ Այս­տեղ գի­ծե­րու բազ­մա­կի­ու­թիւ­նը, ա­նոնց խառնշտ­կու­մը կը ստեղ­ծեն մերթ խոր­քի տպա­ւո­րու­թիւն­ներ՝ հե­տե­ւանք սե­ւին սաստ­կու­թե­ան, մերթ գրե­թէ՝ ի տես գծան­կար-գ­րու­թիւ­նը վան­կա­տող փոքր ու կրկ­նո­ւող ձե­ւե­րուն՝ սե­պա­գի­րի։

     Պատ

     Խ­ճան­կա­րի ու ո­րմ­նան­կա­րի մաս­նա­գէտ, Ռու­բէն գծան­կա­րի թուղ­թը կ՚ըն­կա­լէ որ­պէս պատ։ Ան չի գծեր հա­կած գծագ­րու­թե­ան սե­ղա­նին վրայ այլ ոտ­քի՝ ե­ռո­տա­նի­ի մը առ­ջեւ՝ իր դիր­քով ի­սկ շեշ­տե­լով ըն­չա­թափ­ման գոր­ծըն­թաց մը, վե­րա­դարձ մը դէ­պի նախ­նա­կա­նը, ոչ որ­պէս ծա­գում, այլ որ­պէս կերպ թօ­թա­փե­լու ա­ւե­լոր­դը։ Թուղ­թի է­ջը՝ մե­տա­ղե­այ կա­պե­րով ամ­րա­ցո­ւած ե­ռո­տա­նի­ին, կը վե­րա­ծո­ւի «­պա­տի փոքր հա­տո­ւա­ծի մը» եւ գծան­կա­րը իր յի­շո­ղու­թե­ան մէջ կը պա­հէ քա­րան­ձա­ւայի­նէն բան մը։ Պէտք ու­նինք կար­ծես քա­րայ­րէ մը միշտ դուրս գա­լու, ա­նոր մէջ իջ­նե­լու։­

Այս ի­մաս­տով Ռու­բէ­նի գծան­կար­նե­րը
կը մեր­ժեն ա­ւար­տիլ։
Ա­նոնց­մէ ա­մէն մէ­կը պահ մըն է շար­քէ մը,
հա­կակշ­ռո­ւած սե­ւե­ռու­մէ տար­բե­րակ մը։

     Իր գծե­լա­ձե­ւը կը մեկ­նի graffityէն, որ կը կազ­մէ գոր­ծին հիմ­քը, ա­նոր ա­ռա­ջին խա­ւը եւ որ պի­տի կա­մաց կա­մաց թանձ­րա­նայ որ­պէս­զի ծնունդ տայ սկզբ­նա­կան քաո­սը ներ­դաշ­նա­կող կա­նո­նա­ւոր շար­քի մը։ Ի­նչ­պէս պա­տին վրայ, սկիզ­բը կայ ա­զատ շար­ժու­մը՝ պա­տա­հա­կան՝ ա­պա գի­ծե­րու մի­ա­հիւ­սու­թե­ամբ, ա­նոնց խառնշտ­կու­մին հետ ձե­ւեր կը ծնին եւ հա­կադ­րու­թիւն­նե­րը կը սկ­սին սահ­մա­նագ­ծել դաշ­տեր։ Ի մտի կու գան պա­տե­րու բի­ծե­րը, ո­րոնք ներշն­չած է­ին Լէ­ո­նար­տօ Տա Վին­չին.

«Ե­թէ դի­տես կեղ­տոտ բի­ծե­րով լե­ցուն կամ բազ­մա­գոյն քա­րե­րով հիւ­սո­ւած պատ մը ու­զե­լով հոն տես­նել տե­սա­րան մը, կը գտ­նես փնտ­ռած բնան­կա­րի նմա­նու­թիւնդ, զար­դա­րո­ւած լեռ­նե­րով, գե­տե­րով, ժայ­ռե­րով, ծա­ռե­րով, դաշ­տե­րով, հս­կայ հո­վիտ­նե­րով եւ ա­մէն տե­սա­կի բլուր­նե­րով։ Կր­նաս հոն նաեւ տես­նել մար­տեր ու աշ­խոյժ շար­ժում­նե­րով կեր­պար­ներ, տա­րօ­րի­նակ դէմ­քեր ու հա­մազ­գեստ­ներ եւ ան­սահ­ման բա­ներ, ո­րոնք կր­նաս յս­տակ ձե­ւի բե­րել ու ամ­բող­ջաց­նել»^[4]Léonard de VINCI, Traité de la peinture, (350), Textes traduits et présentés par André Chastel, Paris, Berger Levrault, 1987, էջ 332։։­

     Ա­րո­ւես­տա­գէ­տին կ՚իյ­նայ ստեղ­ծել այդ կեղ­տոտ պա­տը ա­րա­տա­ւո­րե­լով թուղ­թը, ո­րուն այդ­պի­սով ան կու տայ մար­մին, խոր­տու­բոր­տու­թիւն ու ջիղ։ Ձայ­նի խոր­տու­բոր­տու­թե­ան նման, թուղ­թի խոր­տու­բոր­տու­թիւ­նը շարժ­ման մէջ կը դնէ կշ­ռոյթ մը, ո­րուն վրայ Ռու­բէն կը հե­տապն­դէ գի­ծե­րու ըն­թացք մը, կու­տա­կում մը։ Ան կ՚ու­րո­ւագ­ծէ ա­ռանց դա­դա­րի եւ տեն­դա­գին շար­ժում­նե­րով, ե­ռան­դով բայց ա­ռանց կա­տա­ղու­թե­ան, ո­րով պոռթ­կում չէ կա­տա­րո­ւա­ծը այլ փնտռ­տուք, ու­ղի­ի մը պե­ղու­մը իր հա­կա­դար­ձով, վե­րադ­րու­մով։ Մա­տի­տը կ՚ա­ւելց­նէ, ռե­տի­նը կը հա­նէ։

    Ձեռքին մատները

     ­Ռու­բէն նաեւ կը գոր­ծա­ծէ ձեռ­քին մատ­նե­րը, բթա­մա­տը եւ միջ­նե­մա­տը, ո­րոնց­մով ան կը սր­բէ։ Գոր­ծը կար­ծես այդ հպու­մով կը մեղ­մա­նայ, մարմ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն մը կը ստեղ­ծո­ւի ա­նոր ու ա­րո­ւես­տա­գէ­տին մի­ջեւ, որ իր շար­ժու­մով կը յի­շեց­նէ ձեռ­քին կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը, ա­նոր դե­րը ո­ճին մէջ։ Հետաքրքրա­կան է նշել թէ ցու­ցա­մա­տը, այ­սինքն այն մա­տը որ ցոյց կու­տայ, կ՚ա­ռաջ­նոր­դէ, կը հրա­մայէ, չի մի­ջամ­տեր Ռու­բէ­նի ձեռ­քի շար­ժու­մին մէջ։

Ռու­բէն գծան­կա­րի թուղ­թը կ՚ըն­կա­լէ որ­պէս պատ։
Ան չի գծեր հա­կած գծագ­րու­թե­ան սե­ղա­նին վրայ
այլ ոտ­քի՝ ե­ռո­տա­նի­ի մը առ­ջեւ՝ իր դիր­քով ի­սկ շեշ­տե­լով
ըն­չա­թափ­ման գոր­ծըն­թաց մը, վե­րա­դարձ մը դէ­պի
նախ­նա­կա­նը, ոչ որ­պէս ծա­գում, այլ որ­պէս կերպ
թօ­թա­փե­լու ա­ւե­լոր­դը։

Ձեռ­քի այդ շար­ժու­մը մի­ան­գա­մայն կ՚ա­ռաջ­նոր­դէ ու կը հան­դի­սա­նայ մա­տի­տին եր­կա­րաձ­գու­մը։ Ի­նչ­պէս ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րու ու գրող­նե­րու մեծ մա­սին մօտ՝ գո՛րծն է, շար­ժո՛ւմն ու մա­տի­տը, որ կը մղեն ա­րո­ւես­տա­գէ­տը առ­նե­լու այս կամ այն ո­ւղ­ղու­թիւ­նը, ձգե­լով որ բա­ռե­րը, գի­ծերն ու ճեր­մակ­նե­րը մի­ջամ­տեն, ա­ռաջ­նոր­դեն դե­գե­րու­մը։ Նոյն ի­նքն ա՛յն բթա­մա­տը, որ շատ հե­ղի­նակ­նե­րու հա­մար, սկ­սե­ալ լա­տին­նե­րէն մին­չեւ այ­սօ­րո­ւան մար­դա­բան­նե­րը՝ ան­ցնե­լով հո­գե­վեր­լու­ծու­մէն, ստա­ցած էր խորհր­դան­շա­կան տա­րո­ղու­թիւն, կամ հան­դի­սա­ցած մարդս բնո­րո­շող ֆի­զի­քա­կան յատ­կա­նի­շը, եւ որ հի­նե­րուն կող­մէ նկա­տո­ւած էր ձեռ­քի մատ­նե­րէն լա­ւա­գոյ­նը։ Մոն­թէնյը կը յի­շեց­նէ. «Բ­ժիշկ­նե­րը կ՚ը­սեն թէ բթա­մատ­նե­րը ձեռ­քի ա­ւագ մատ­ներն են եւ ա­նոնց լա­տի­նե­րէն ստու­գա­բա­նու­թիւ­նը կու գայ pollereէն» (միւս­նե­րը գե­րա­զան­ցել)^[5]MONTAIGNE, Essais, II, գլուխ XXVI։։ Բթա­մատն ու միջ­նե­մա­տը օգ­տա­գոր­ծե­լով Ռու­բէն տար­բեր ձե­ւով կը սր­բէ, կը ներ­մու­ծէ պղ­տո­րը, կը շեշ­տէ մա­տին ու մա­տի­տին, մա­տին ու ռե­տի­նին շա­րու­նա­կա­կա­նու­թիւ­նը կամ յա­րակ­ցու­թիւ­նը։ Մա­տի­տը կը դառ­նայ մա­տին եր­կա­րաձ­գու­մը, ա­ւա­զի, ձիւ­նի կամ շո­գի­ի վրայ ու­րո­ւագ­ծող մա­տին, եւ հայե­րէն «­մա­տիտ»ը այս ի­մաս­տով ե­ւս լու­սա­բա­նող է (նոյ­նիսկ ե­թէ մտա­ծենք թէ ի­տա­լե­րէն «matita»ին նման, ան ալ կու գայ լա­տի­նե­րէն «lapis haematites»էն, որ կը նշա­նա­կէ ա­րիւ­նա­քար, կարմ­րա­քար)։ Ռե­տինն ալ կար­ծես մա­տի­տին հետ մեղ­սակ­ցու­թե­ան ու խա­փա­նու­մի յա­րա­բե­րու­թիւն մը կը մշա­կէ. եր­կուքն ալ կը սր­բեն, բայց մինչ մա­տը կ՚աղ­տո­տէ մա­կե­րե­սը՝ ռե­տի­նը զայն կը ճերմկց­նէ։

 

     ­Բի­ծը, ջն­ջումն ու ռե­տի­նը

­     Ռու­բէն կը մեկ­նի ո­ղոր­կէն, օգ­տա­գոր­ծե­լով Arches տե­սա­կի ճեր­մակ թուղթ (ան­կա­րե­լի ծա­գու­մի մը տա­պա­նը)^[6]Arches մակ­նի­շը կրող ջրա­ներ­կի թուղ­թե­րը հռ­չակ կը վայե­լեն ի­րենց ո­րա­կով։ Arche նաեւ կը նշա­նա­կէ տա­պան, … Continue reading, ա­ռանց խոր­տու­բոր­տու­թե­ան, ա­ռանց ցցո­ւած­քի, ո­րով­հե­տեւ գծան­կա­րին կ՚իյ­նայ ստեղ­ծել խոր­տու­բոր­տու­թիւնն ու ջի­ղե­րը, դա­տար­կին ան­դրա­դար­ձը կա­տա­րել յա­ւե­լու­մով ի­սկ, պա­կա­սը ցոյց տալ մեկ­նե­լով գի­ծե­րու յա­ւե­լու­մէն, ո­րոնք զի­րար կը ջն­ջեն վրայ վրայի վե­րադ­րո­ւե­լով։ Գծե­լը, գրե­լը ձե­ւեր են թուղ­թը փո­րե­լու, քրք­ռե­լու ու ջն­ջե­լու։ Ի­՞նչ կը ջն­ջէ Ռու­բէն ե­թէ ոչ ո­ղոր­կը, ճեր­մա­կը, որ ի­նք­նին ներ­քին բա­նէ մը պահ­պա­նակ է։ Տան­թէ եր­կու տող կը գրէ կո­չո­ւող բա­նաս­տեղ­ծու­թե­ան մէջ Վիկ­տոր Հիւ­կօ Աս­տո­ւա­ծային կա­տա­կեր­գու­թե­ան հե­ղի­նա­կին կը պար­գե­ւէ ջն­ջե­լու ա­րար­քը. «Ջն­ջու­մը եր­կու­քին մի­ջեւ մա­հա­ցու բա­ժա­նում»^[7]Victor HUGO, «Dante écrit deux vers » Ա­հա­ւա­սիկ ամ­բողջ տու­նը. «­Տան­թէ եր­կու տող կը գրէ եւ ա­պա կը մեկ­նի. եր­կու … Continue reading։ Կր­նանք դեռ մտա­բե­րել շո­ւէ­տա­ցի բա­նաս­տեղծ Պեր­թիլ Մամ­պեր­կի ո­տա­նա­ւո­րը՝ «­մի­այն ձեռ­քը որ կը ջն­ջէ / գի­տէ գրել այն­պէս ի­նչ­պէս պէտք է»։­^[8]Carlo OSSOLA, « Le paradoxe de l’herméneutique », La pluralité interprétative – Fondements historiques et cognitifs de la notion de point de vue, sous la direction de Alain BERTHOZ, Carlo … Continue reading

Ռու­բէն նաեւ կը գոր­ծա­ծէ ձեռ­քին մատ­նե­րը,
բթա­մա­տը եւ միջ­նե­մա­տը, ո­րոնց­մով ան կը սր­բէ։
Գոր­ծը կար­ծես այդ հպու­մով կը մեղ­մա­նայ,
մարմ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն մը կը ստեղ­ծո­ւի
ա­նոր ու ա­րո­ւես­տա­գէ­տին մի­ջեւ, որ իր շար­ժու­մով
կը յի­շեց­նէ ձեռ­քին կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը, ա­նոր դե­րը ո­ճին մէջ։

     Այն պա­հէն ե­րբ Ռու­բէն ձեռք կ՚առ­նէ ճեր­մակ ու ո­ղորկ թուղ­թը, տա­կա­ւին զուրկ հպու­մէ, գծան­կա­րը կ՚օժ­տէ բի­ծի զօ­րու­թե­ամբ, թուղ­թը կը փո­խար­կեր­պէ speculum cum maculaի^[9]Լա­տի­նե­րէն speculum cum macula դար­ձո­ւած­քը կը թարգ­մա­նո­ւի՝ ա­րա­տա­ւոր հայե­լի։ Յ­ղու­մը կը շր­ջէ … Continue reading։ Ե­թէ Ռու­բէ­նի գծան­կար­նե­րուն մէջ ճեր­մակ կայ, այդ ճեր­մա­կը այ­լեւս թուղ­թին ճեր­մա­կը չէ, այլ ար­դիւն­քը մոխ­րա­գոյ­նին կամ սե­ւին ռե­տի­նով աւ­րո­ւե­լուն, ար­դիւն­քը բի­ծի սր­բո­ւե­լուն։ Ռե­տի­նով աւ­րե­լը կը մի­տի վերս­տին բխեց­նել ճեր­մակ մը, որ հոն է այ­լեւս որ­պէս վե­րյու­շը ի սպառ կոր­սո­ւած ու ան­վե­րար­տադ­րե­լի ճեր­մա­կին։ Սր­բո­ւի­լը գծան­կա­րը կը ճո­խաց­նէ բա­ցա­կա­յու­թե­ամբ մը, որ բա­ւա­կան տար­բեր է թուղ­թի նախ­նա­կան ճեր­մա­կու­թե­նէն։ Ան կը նմա­նի յի­շո­ղու­թե­ան կո­րուս­տի ձգած բա­ցին. կը նշէ բան մը որ ներ­կայ է սա­կայն թա­ղո­ւած ու մա­կե­րե­սէն ան­տե­սա­նե­լի։ Ա­նի­կա այ­լեւս եր­բեք պի­տի չըլ­լայ այդ ո­ղորկ եւ խոր­տու­բոր­տու­թե­նէ զուրկ ճեր­մա­կը, այլ գի­ծե­րու յի­շո­ղու­թե­ամբ բեռ­նա­ւոր պահ­պա­նա­կը (յի­շո­ղու­թե­ան պահ­պա­նա­կի ի­մաս­տով, որ կը պա­հէ ու կը յայտ­նէ)։

Գծե­լը, գրե­լը ձե­ւեր են թուղ­թը փո­րե­լու,
քրք­ռե­լու ու ջն­ջե­լու։ Ի­՞նչ կը ջն­ջէ Ռու­բէն
ե­թէ ոչ ո­ղոր­կը, ճեր­մա­կը, որ ի­նք­նին ներ­քին
բա­նէ մը պահ­պա­նակ է։

Ռե­տի­նով աւ­րո­ւա­ծին ե­տեւ բի­ծը կը շա­րու­նա­կո­ւի, այդ սե­ւու­թիւ­նը որ ան­կա­րե­լի է ճերմկց­նել եւ զոր ստի­պո­ւած ե­նք դի­մա­կա­լե­լու, Կերթ­րիւտ թա­գու­հի­ին պէս՝ գոր­ծած ո­ճի­րին «­սեւ ու խո­րունկ բի­ծեր»ուն դի­մաց^[10]William SHAKESPEARE, Hamlet, Ա­րար 3, Տե­սա­րան IV. OEuvres complètes, tragédies I, trad. Michel Grivelet, Paris, Robert Laffont, 1995, էջ 984-985։ Ա­հա­ւա­սիկ … Continue reading։ Ա­հա­ւա­սիկ ին­չու «Աս­տու­ծոյ մա­տի­տը ռե­տին չի ճանչ­նար»^[11]« René DEPESTRE », Cultures & Conflits, 84, Hiver 2011, http://conflits.revues.org/18265։ ի­նչ­պէս կ՚ը­սէ հայի­թե­ան ա­ռա­ծը։ Տրո­ւած ըլ­լա­լով Ռու­բէ­նի նա­խա­սի­րու­թիւ­նը Ո­ւի­լի­ամ Տը Քու­նին­կի նկատ­մամբ (պէտ­քը կը զգայ ա­մէն օր եր­թալ տես­նե­լու ա­նոր գոր­ծե­րը), յի­շեց­նենք թէ այս վեր­ջի­նը հրամ­ցու­ցած էր, իր ըն­կե­րոջ Ռո­պերթ Ռաու­շըն­պեր­կի ա­ռա­ջար­կով, սր­բո­ւե­լու ըն­թաց­քին մէջ ե­ղող գծան­կար մը։ Ռաու­շըն­պերկ ալ իր կար­գին ներ­կա­յա­ցու­ցած էր Սր­բո­ւած Տը Քու­նինկ գծան­կա­րը (1943 – MOMA), գործ մը որ խլած էր ա­մի­սէ մը ա­ւե­լի, որ­պէս­զի յա­ջո­ղի սր­բել մա­տի­տով ու մե­լա­նով կա­տա­րո­ւած գծան­կա­րը։ Ա­նոր ա­ւել­ցու­ցած էր շր­ջա­նակ մը ու տիտ­ղո­սա­տախ­տակ մը որ կ՚ա­պա­ցու­ցէր սր­բու­մին պա­րու­նա­կած թանձ­րու­թիւ­նը, Տը Քու­նին­կի ներ­կա­յու­թիւ­նը որ­պէս ըն­կեր ու մեղ­սա­կից։ Գոր­ծին մէջ բա­նող ու­ժը սի­րոյ կամ բա­րե­կա­մու­թե­ան ո­ւժն էր, ստեղ­ծա­գործ ու­ժը, որ գծան­կա­րին մէջ կը տն­տե­սէ գի­ծին կե­ան­քը։

     Բ­նան­կար­ներ

     Ճգ­նա­ւո­րի այս պի­տոյք­նե­րը բա­ւա­րար կը հան­դի­սա­նան Ռու­բէ­նին կա­րե­նալ ար­տա­բե­րե­լու հա­մար մտային բնան­կա­րի տե­սիլ­քը, ո­րով ի­րեն փաս­տօ­րէն բնան­կարն է կա­րե­ւո­րը, ի­նչ որ կը թե­լադ­րեն ա­րո­ւես­տա­նո­ցին մէջ գտ­նո­ւող քա­րե­րը եւ կամ յի­շե­ալ Սե­զա­նի Սէնթ Վիք­թո­ւար լե­ռը, նոյ­նիսկ ծո­վային տե­սա­րա­նի լու­սան­կա­րով նկա­րա­զար­դո­ւած թաշ­կի­նա­կի խա­ւա­քար­տէ տու­փը, գու­ցէ Պրը­թանյի ծո­վով ու փա­րո­սով։
     Շարք մը գծան­կար­ներ կ՚ա­ռաջ­նոր­դեն ե­րկ­րա­չա­փա­կան հայե­ացք­նե­րու՝ օ­դային տե­սա­րան­ներ յու­շող, լաւ մշա­կո­ւած դաշ­տե­րով գիւ­ղա­կան բնան­կար­նե­րու։ Ի մտի կու գան Մա­թի­սի գոր­ծադ­րած գոյ­նե­րու հա­կադ­րու­թիւն­ներն ու ա­նոնց հե­տե­ւանք­նե­րը, սե­զա­նե­ան մա­կե­րես­ներ, ո­րոնք ա­րո­ւես­տա­գէ­տը կը մեկ­նա­բա­նէ սեւ ճեր­մա­կով, մոխ­րա­գոյ­նով։
     Գու­ցէ Ռու­բէն ներ­քին ճար­տա­րա­պե­տի իր կազ­մա­ւոր­ման կը պար­տի վան­դա­կա­նախ­շե­րու օգ­տա­գոր­ծու­մը, ո­րոնք կը խա­ղան նե­ցու­կի դեր գծան­կա­րի ի կա­տար ած­ման ըն­թաց­քին։ Ա­տով զար­դան­կար­չա­կան այդ հնար­քը (վան­դա­կա­նախ­շե­րը կը կազ­մո­ւին գի­ծե­րէ ու հա­մա­չափ գի­ծե­րու մի­ա­հիւ­սու­մէ) կը ստա­նայ է­ա­կան, հիմ­նա­կան տա­րո­ղու­թիւն։ Զար­դա­րան­քին՝ այ­սինքն ա­ւե­լորդ կամ լրա­ցու­ցիչ նկա­տո­ւա­ծին կ՚իյ­նայ գոր­ծին հիմ­քը ա­պա­հո­վե­լու պար­տա­կա­նու­թիւ­նը, ա­նոր հիմ­նադ­րու­թիւնն ի­սկ՝ ճար­տա­րա­պե­տա­կան ի­մաս­տով, որ կա­րե­լի կը դարձ­նէ գոր­ծին կանգ­նու­մը։ Ի­նչ­պէս որ ու­նայ­նը ան­հրա­ժեշտ կը նկա­տո­ւի ի­մաս­տի ե­րե­ւու­մին հա­մար կամ եր­կա­րա­բա­նու­թիւ­նը՝ հաս­կա­ցո­ղու­թե­ան, նոյն ձե­ւով ալ վան­դա­կա­նախշն է որ կ՚ա­պա­հո­վէ ձե­ւին յայտ­նու­թիւ­նը։ Թուղ­թի մա­կե­րե­սին վրայ Ռու­բէն տա­րա­ծու­թիւն­նե­րը կը սահ­մա­նագ­ծէ հա­կադ­րու­թիւն­նե­րով։ Ան գի­ծե­րը կը կու­տա­կէ վրայ վրայի մին­չեւ որ սեւ­նան, մինչ թուղ­թին այլ մա­սե­րը կը ձգէ գրե­թէ պա­րապ, հա­զիւ թէ մա­տի­տի հպում տե­սած։ Կարգ մը տա­րածք­ներ կը ծնին ա­ւե­լի եր­կար գի­ծե­րէ, իս­կա­կան գի­ծեր հան­դի­սա­ցող, ա­կօս­նե­րու նման, ո­րոնք կու գան զար­նո­ւե­լու թանձ­րա­խիտ, խո­տա­ռատ, նոյ­նիսկ փշոտ գի­ծե­րու։ Ռու­բէ­նի գծան­կար­նե­րուն մէջ սե­ւու­թե­ան թանձ­րու­թիւ­նը եր­բեմն կը սկ­սի նմա­նիլ ա­սեղ­նե­րու թէ­զի մը, ո­րոնք ե­կած հանգ­չած են թուղ­թի մա­կե­րե­սին վրայ որ­պէս մագ­նի­սա­ցո­ւած մա­կե­րե­սի։ Ի­րենց սրա­ծայ­րու­թե­ամբ աչ­քը կը քե­րեն։­

     Օ­դային բնան­կար­ներ՝ գծան­կար­նե­րը թոյլ կու տան մա­նա­ւանդ մեր­ձե­ցող հայե­ացք մը, ե­րբ աչ­քը կը լքէ ը­նդ­հա­նու­րը ու կը սու­զո­ւի գի­ծե­րու բազ­մա­կի­ու­թե­ան մէջ, կոր­սո­ւե­լով ա­նոնց ան­հու­նին խո­րը։ Կը մտա­բե­րենք Փաս­քա­լի եր­կու ան­հուն­նե­րը եւ փի­լի­սո­փային սար­սա­փը ե­րբ, զն­նե­լով մար­մինն ու բնան­կա­րը, կ՚անց­նէր մեծ­ղի­էն խո­րա­մոյ­նը, ը­նդ­հա­նու­րէն ման­րա­մաս­նու­թիւ­նը՝ ան­ձկա­լի վի­հադ­րու­մով.

«­Մարդ հպա­տակ մըն է, բայց ե­թէ ան­դա­մազն­նէ­ինք զինք, ի­՞նչ պի­տի գտ­նէ­ինք՝ գլո՞ւ­խը, սի՞ր­տը, ստա­մո՞ք­սը, ե­րակ­նե՞­րը, ա­մէ՞ն մէկ ե­րակ, ա­րի՞ւ­նը, ա­րե­ան ա­մէ՞ն մէկ կա­թիլ։ Քա­ղաք մը, գիւղ մը՝ հե­ռո­ւէն՝ քա­ղաք մը կամ գիւղ մըն ե­ն։ Բայց ե­րբ կը մօ­տե­նանք, կը վե­րա­ծո­ւին տու­նե­րու, ծա­ռե­րու, կղ­մինտր­նե­րու, տե­րեւ­նե­րու, խո­տե­րու, մր­ջիւն­նե­րու, մր­ջիւն­նե­րու ոտ­քե­րու, մին­չեւ ան­հուն։ Այս ա­մէ­նը կը պար­փա­կո­ւի գիւղ եզ­րին մէջ»^[12]PASCAL, Pensées, 29 (Brunschvicg 115), Œuvres complètes, éd. établie et annotée par Jacques Chevalier Paris, La Pléiade, 1954, էջ 1095-1096.։

­     Փաս­տօ­րէն ծրա­րի հարցն է Ռու­բէ­նի յա­ռաջ դրա­ծը իր կարգ մը գծան­կար­նե­րուն մէջ ,- (բայց ար­դէն նոյն այդ մէ­կը չէ՞ր խճան­կա­րի պա­րա­գային),- ա­մե­նէն սե­ւե­րը, ա­նոնք որ ա­ւե­լի կը պատ­կա­նին բնան­կա­րին քան գրու­թե­ան եւ ո­րոնք ի­րենց ման­րակր­կիտ ու ե­ռան­դուն գի­ծե­րով, «մր­ջիւն­նե­րու ոտ­քեր»ու պէս կամ խո­տի ծղօտ­նե­րու,– (խո­տի այն ծղօտ­նե­րէն ո­րոնք Ալ­պէրթ Տիւ­ռէր այն­քան բծախնդ­րու­թե­ամբ ման­րա­մաս­նած էր, մեզ տա­նե­լով ծա­ղի­կի կամ ցնո­րա­կան ռն­գեղ­ջիւ­րի մը մոր­թի հետ­քի տե­ղագ­րա­կան հայե­աց­քէն դէ­պի ման­րա­դի­տա­կայի­նը) ,- կը գրա­ւեն դի­տո­ղին աչ­քը։ Ծրա­րը, բա­ռը մեզ կը հանգս­տաց­նէ, ո­րով­հե­տեւ կը պար­փա­կէ շար­ժուն այն ե­զա­կի­ու­թիւ­նը որ Ռու­բէն կը հրա­ւի­րէ մեզ մօ­տէն տես­նե­լու, ո­րով հե­ռո­ւէն ու­րիշ բան է որ կ՚ե­րե­ւի, ձե­ւեր ո­րոնք կը ծա­գին լոյ­սի տա­րա­փո­խու­թիւն­նե­րէ բայց ո­րոնք կ՚ար­տա­յայ­տեն ձե­ւի մէջ բան­տար­կո­ւե­լու մեր­ժու­մը։ Եր­բեմն կ՚ափ­սո­սանք չա­փի փոք­րու­թե­ան վրայ, ո­րով ար­գելք կ՚ըլ­լայ որ դի­տո­ղը յափշ­տա­կո­ւի գոր­ծով ու իյ­նայ ա­նոր առ­թած սար­սա­փին, ահ ու դո­ղին մէջ։ Խնա­յա­սի­րու­թիւ­նը ու­նի նաեւ իր ան­պա­տե­հու­թիւն­նե­րը։
     Մինչ ե­րկ­րա­չա­փա­կան հա­կադ­րու­թիւն­նե­րով գծան­կար­նե­րը ի­րենց տա­րա­ծա­կան դա­սա­ւո­րու­մով կը մեկ­նին խճան­կար­նե­րէն, գծան­կար­նե­րու ու­րիշ շար­քեր կը հաս­տա­տեն նա­խա­սի­րու­թիւն մը կո­րե­րու ու բո­լո­րա­ձեւ գի­ծե­րու հան­դէպ, այդ­պի­սով մօ­տե­նա­լով հիւս­քին, թե­զա­նին, հիւ­սո­ւած­քին ո­ւր վե­րադ­րու­մը իր տե­ղը կը զի­ջի հիւ­սա­նախ­շե­րուն։ Ռու­բէն կը ստեղ­ծէ ամ­պան­ման ձե­ւեր, ո­րոնք դի­տո­ղի ե­րե­ւա­կա­յու­թե­ան ճամ­բան կը բա­նան։ Ա­ւե­լի հեշ­տա­լի, այս ձե­ւե­րը մէկզ­մէ­կու կը զու­գակ­ցեն մար­մին ու բնան­կար, կա­խե­ալ ան­կէ թէ մօ­տէն կը տես­նո­ւին թէ հե­ռո­ւէն։ Ի մտի կու­գան գան­գուր­նե­րը որ Լէ­ո­նար­տօ կը ներ­կա­յաց­նէր իբ­րեւ պտու­տա­կա­հող­մեր կամ հա­կա­ռա­կը։ Ի­նչ­պէս նաեւ Ի. դա­րուն Ֆեռ­նանտ Լե­ժէ­ի փոր­ձը ո­ւր նկա­րի մը մէջ ցոյց տրո­ւած մո­լո­րա­կի նմա­նող բա­նը վերջ ի վեր­ջոյ կը բա­ցա­յայ­տո­ւէր պար­զա­պէս որ­պէս չա­փա­զանց խո­շոր­ցո­ւած ե­ղունգ^[13]Fernand LEGER, Fonctions de la peinture, Paris, Gallimard (Folio), 1997, էջ 191։ «Այս ե­ղուն­գը հա­րիւր ան­գամ խո­շոր­ցո­ւած … Continue reading։ Դի­տան­կիւ­նի այս բազ­մար­ժէ­քու­թե­ամբ Ռու­բէն դի­տո­ղին կը թո­ղու հայե­աց­քի ը­նտ­րու­թիւ­նը, զինք ա­զատ ձգե­լով որ ե­րա­զէ, շր­ջա­գայի ե­րկ­նային մթ­նո­լոր­տին ու մար­մին­նե­րու հեշ­տա­լի­ու­թե­ան մէջ, եր­թայ ու գայ սր­բա­զան Է­րո­սին ու աշ­խար­հիկ սի­րոյն մի­ջեւ։­

Ռու­բէն կը ստեղ­ծէ ամ­պան­ման ձե­ւեր, ո­րոնք դի­տո­ղի
ե­րե­ւա­կա­յու­թե­ան ճամ­բան կը բա­նան։ Ա­ւե­լի հեշ­տա­լի,
այս ձե­ւե­րը մէկզ­մէ­կու կը զու­գակ­ցեն մար­մին ու բնան­կար,
կա­խե­ալ ան­կէ թէ մօ­տէն կը տես­նո­ւին թէ հե­ռո­ւէն։

     Ու­րիշ գոր­ծե­րու մէջ Ռու­բէն ա­ւե­լի ան­դին կ՚անց­նի ա­ւե­լի մօ­տե­նա­լով թուղ­թին։ Լքե­լով ե­ռան­դուն գի­ծը ան կը նա­խընտ­րէ ան­հե­տաց­ման ըն­թաց­քի մէջ ե­ղող, թրթ­ռաց­ման հաս­նող նր­բու­թե­ամբ ման­րա­թե­լը։ Գծան­կա­րը իր ու­ժը կը քա­ղէ իր ի­սկ դիւ­րա­բե­կու­թե­նէն, կը դառ­նայ վա­ղան­ցուկ։ Ա­րո­ւես­տա­գէ­տը կը բա­նի տագ­նա­պա­լի գծան­կար մը, քիչ մը ցնո­րային, ան­րջային այ­ցի կար­գին, ե­կող ո­՛չ թէ ճա­նա­չե­լի կամ սահ­մա­նե­լի ա­նուր­ջէ, այլ ու­րո­ւա­կա­նի գե­տի­նէն։ Ան թուղ­թը կը բաժ­նէ թե­թեւ ու­րո­ւագ­ծում­նե­րով քա­ռա­կու­սի­նե­րու, հա­զիւ ե­րեւ­ցող ճա­ղեր, ո­րոնց վրայ պի­տի գայ խճո­ղո­ւիլ գի­ծե­րու եւ նշան­նե­րու ե­ռու­զեռ մը, նոյն­պէս ե­թե­րային։ Տէ­կա՝ կը յի­շեց­նէ մե­զի Փօլ Վա­լէ­րի՝ կը սի­րէր յի­շել Է­նկ­րի հե­տե­ւե­ալ խօս­քը՝ «­Պէտք է հե­տապն­դել ձե­ւա­ւոր­ման մէջ ե­ղո­ղը այն­պէս ի­նչ­պէս ճանճ մը կը վա­զէ թուղ­թի կտո­րի մը վրայ»^[14]Paul VALERY, Degas, danse, dessin in Œuvres, Paris, Bib. de la Pléiade, 1960, t.2, էջ 1185.։­
     Անց­նե­լով խճան­կա­րէն նկար­չու­թե­ան եւ նկար­չու­թե­նէն ալ գծան­կա­րի, Ռու­բէն ցոյց կու տայ ճա­նա­պարհ մը որ մղո­ւած է ըն­չա­թափ­ման կամ­քով, վե­րա­դարձ դէ­պի պար­զու­թիւն, որ ան­խու­սա­փե­լի­օ­րէն կը բխի լի­ու­թե­նէն։ Վեր­ջին գծան­կար­նե­րը ցոյց կու տան ա­րո­ւես­տա­գէ­տին յա­ռաջ­խա­ղաց­քը այս ճա­նա­պար­հին վրայ։ Հե­ռաց­նե­լով մա­տի­տը, թե­թեւց­նե­լով գծան­կար­չու­թիւ­նը ան գծան­կա­րը կը դարձ­նէ վե­րամ­բարձ, մին­չեւ որ հպի ան­տե­սա­նե­լի­ին, այ­սինքն այն բա­նին, որ ա­րո­ւես­տա­գէ­տին ու­սե­րուն կ՚իյ­նայ դարձ­նել տե­սա­նե­լի։ Այս նուրբ ու թրթ­ռա­ցող նշան­նե­րով գոր­ծե­րուն դի­մաց դի­տո­ղը չի տես­ներ այ­լեւս սահ­մա­նագ­ծո­ւած ամ­բող­ջու­թիւն մը, այլ ե­րեւ­ման ի­սկ հո­լո­վոյ­թը։ Ան կը դի­տէ՝ փոխ առ­նե­լով կր­կին Թիմ Կոլ­տի եզ­րե­րը՝ «գ­ծան­կա­րին հետ փո­խա­նակ աչ­քե­րը յա­ռե­լու ա­նոր վրայ»^[15]Tim INGOLD, նշե­ալ ե­րկ, էջ 266։։ Թուղ­թի է­ջը կը կրէ պա­տի մը ու­ժը, ոչ այ­լեւս բծա­ւոր կամ ճեղքռ­տած, այլ այն ներք­նա­պա­տե­րուն նման, ո­րոնց մէ­ջէն կ՚անց­նին ո­գի­նե­րը ե­րբ այ­ցի կու գան մեր աշ­խար­հը, ի­րենց հետ բե­րե­լով շն­չա­ռու­թիւն մը, որ տա­րօ­րի­նակ ձե­ւով կ՚այ­լայ­լէ օ­դը ո­րուն մէ­ջէն կը տես­նենք բա­նե­րը։ Ռու­բէն այ­լեւս մեր նայո­ւած­քին չէ որ կ՚ուղ­ղո­ւի, այլ մեր շօ­շա­փուկ­նե­րուն։

Թրգմն. Ր. Ա­ճէ­մե­ան

 

* Այս գրու­թե­ան մէկ մա­սը լոյս տե­սած էր «Յա­ռաջ» օ­րա­թեր­թի 3 Փետ­րո­ւար 2008 թո­ւա­կիր «­Միտք եւ ա­րո­ւեստ» յա­ւե­լո­ւա­ծին մէջ։ Կ՚ու­զենք հոս յար­գան­քի տուրք մը մա­տու­ցել ա­նոր խմ­բա­գիր՝ Ար­փիկ Մի­սա­քե­ա­նին – հղնկ։ [­Հայե­րէն ա­ռա­ջին թարգ­մա­նու­թիւն մը լոյս տե­սաւ Ռու­բէ­նի գծան­կար­նե­րու ցու­ցա­հան­դէ­սին նո­ւի­րո­ւած հա­տո­րին մէջ, Ռու­բէն Նա­ճա­րե­ան՝ Գոյ­նէն ան­դին, խմբգր,՝ Նայի­րի Խա­չա­տու­րե­ան, Կո­մի­տա­սի թան­գա­րան-ի­նս­տի­տուտ, Ե­րե­ւան, 2017։ Վե­րեւ տրո­ւա­ծը ա­նոր վե­րա­նայո­ւած տար­բե­րակն է – թրգմնչ.]

ԾԷ. Տարի, 2018 թիւ 1