Սաս­նայ ծռեր
Հայկ Համբարձումեան (Լուսանկարը՝ Անահիտ Հայրապետեանի)

­ՀԵ­ՐՈՍ­ՆԵ­ՐԻ ԹԱ­ԳԱ­ՒՈ­ՐԱ­ԿԱՆ ՆՇԱՆ­ՆԵ­ՐԻՑ` ՄԻ­ՋԱԶ­ԳԱՅԻՆ ՅԱ­ՐԱ­ԲԵ­ՐՈՒ­ԹԻՒՆ­ՆԵ­ՐԻ ՀԱՍ­ՏԱ­ՏՈՒՄ. «­ՍԱՍ­ՆԱՅ ԾՌԵՐ» Է­ՓՈ­ՍԻ Ա­ՌԱ­ՋԻՆ ՀԱՆ­ՐԱ­ՊԵ­ՏՈՒ­ԹԵ­ԱՆ ՏԱ­ՐԻ­ՆԵ­ՐԻՆ ԳՐԱ­ՌՈ­ՒԱԾ ՊԱ­ՏՈՒՄ­ՆԵ­ՐԸ

     ­Նե­րա­ծու­թիւն
     Ներ­կա­յա­ցո­ւող յօ­դո­ւա­ծում կա­տար­ւում է «­Սաս­նայ ծռեր» է­փո­սի` 1919 թո­ւա­կա­նին գրա­ռո­ւած եր­կու պա­տում­նե­րի հա­մե­մա­տա­կան քն­նու­թիւն: Այս պա­տում­նե­րը հնա­րա­ւո­րու­թիւն են տա­լիս խօ­սե­լու ի­նչ­պէս է­փո­սի տար­բե­րակ­նե­րի ա­ռան­ձին խմ­բի`Սաս­նոյ պա­տում­նե­րի, տի­պա­բա­նա­կան ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րի այն­պէս էլ` ար­դի է­փո­սա­գի­տու­թե­ան հա­մար կա­րե­ւոր այն­պի­սի խն­դիր­նե­րի մա­սին, ի­նչ­պի­սիք են` գրա­գէտ եւ ան­գրա­գէտ ա­սա­ցող­նե­րի տար­բե­րակ­նե­րի իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րը բնագ­րե­րի տար­բեր մա­կար­դակ­նե­րում, գրա­ւոր թեքս­տե­րի ազ­դե­ցու­թիւն, ա­սա­ցող-ո­ւնկն­դիր, պա­տու­մի ներ­կա­յաց­ման մի­ջա­վայր ու հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան ի­րադ­րու­թե­ան յա­րա­բե­րու­թիւն: Փորձ է ար­ւում է­փո­սի այս տար­բե­րակ­նե­րը քն­նել Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թե­ան, ան­կախ պե­տա­կա­նու­թե­ան գո­յու­թե­ան հա­մա­տեքս­տում: 

 

Ա. Պա­տում­նե­րի գրառ­ման հան­գա­մանք­նե­րը­

     Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թե­ան կար­ճա­տեւ գո­յու­թե­ան ըն­թաց­քում, հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան բարդ պայ­ման­նե­րում, թէ­եւ չենք կա­րող խօ­սել բա­նա-­հա­ւաք­չա­կան, ի մաս­նա­ւո­րի, է­փո­սի գրառ­ման հա­մա­կար­գո­ւած ըն­թաց­քի մա­սին, սա­կայն ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը ցոյց են տա­լիս, որ 1919 թո­ւա­կա­նին է­փո­սի ե­րեք պա­տում է գրա­ռո­ւել: Յայտ­նի հա­յա­գէտ Սե­նե­քե­րիմ Տէր Յա­կո­բե­ա­նի գրա­ռած այս պա­տում­նե­րից եր­կու­սը ա­ռա­ջին ան­գամ հրա­տա­րա­կո­ւել են մի­այն 1999 թո­ւա­կա­նին «­Սաս­նայ ծռեր» մա­տե­նա­շա­րի Դ. հա­տո­րում (պա­տում­ներ Ա. եւ Բ.), մէ­կը դե­ռեւս ան­տիպ է:­
     Այս պա­տում­նե­րը հրա­տա­րա­կու­թե­ան պատ­րաս­տող` բա­նա­գէտ Ա. Սա­հա­կե­ա­նը, մա­տե­նա­շա­րի Դ. հա­տո­րի ա­ռա­ջա­բա­նում սա­կաւ տո­ւե­ալ­նե­րով, մա­սամբ են­թադ­րա­բար վե­րա­կանգ­նում եւ ներ­կա­յաց­նում է դրանց գրառ­ման պատ­մու­թիւ­նը: Այս­պէս, ը­ստ Ս. Տէր Յա­կո­բե­ա­նի, Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ա­նո­ւան Մա­տե­նա­դա­րա­նում պա­հո­ւող ֆոն­տի ձե­ռագ­րե­րի, 1919 թո­ւա­կա­նի Նոյեմ­բե­րի 12-ին Էջ­մի­ա­ծին են բե­րո­ւել ծա­գու­մով Սա­սու­նի Խու­ջա­րենք, Ար­ծո­ւիկ, Ճախր­կանք գիւ­ղե­րից եւ այդ ժա­մա­նակ Թա­լի­նի ու Աշ­տա­րա­կի գիւ­ղե­րում ապ­րող`Օ­հան Գաս­պա­րե­ա­նը, Ղա­զար Տէր Մկրտ­չե­ա­նը եւ Թով­մաս Ա­րէյե­ա­նը: Ա­ռա­ջին եր­կու ա­սա­ցող­նե­րը պատ­մել են է­փո­սը, ի­սկ եր­րոր­դը` ոչ: Ա. Սա­հա­կե­ա­նը են­թադ­րում է, որ եր­րորդ ա­սա­ցո­ղը` Թով­մաս Ա­րէյե­ա­նը յայտ­նի բա­նա­սաց Թա­մօ Դաւ­թե­անն է, ու­մից յե­տա­գա­յում` 1932-ին, մեծ դժո­ւա­րու­թե­ամբ պա­տում է գրա­ռել յայտ­նի բա­նա­գէտ Կա­րա­պետ Մե­լիք Օ­հան­ջա­նե­ա­նը:
     Օ­հա­նի եւ Թա­մոյի պա­տում­նե­րը է­փո­սի Սաս­նոյ տար­բե­րակ­նե­րի խմ­բին են դաս­ւում եւ կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նեն այս տի­պի պա­տում­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թե­ան հա­մար, քա­նի որ բա­նա­հա­ւաք­նե­րի վկա­յու­թե­ամբ` Սաս­նոյ պա­տում­նե­րի մեծ մա­սը սե­րում, կամ այս կամ այն կերպ ա­ռնչ­ւում է Օ­հան Գաս­պա­րե­ա­նի եւ Թա­մօ Դաւ­թե­ա­նի պա­տում­նե­րի հետ: Այդ ա­ռն­չու­թիւ­նը նա­խ ե­ւ ա­ռաջ ար­տա­յայտ­ւում է է­փո­սը նրան­ցից լսե­լու հան­գա­ման­քով:­
     Ար­ծո­ւիկ­ցի Օ­հան Գաս­պա­րե­ա­նը ե­ղել է Թա­մօ Դաւ­թե­ա­նի մտե­րիմ ըն­կե­րը: Սա­կայն Օ­հանն ու Թա­մոն մտեր­մու­թե­ան եւ մի­մե­անց պա­տում­նե­րին ծա­նօթ լի­նե­լու հան­գա­ման­քից ան­կախ, եր­կու ա­ռան­ձին վի­պա­սա­նա­կան ճիւ­ղեր են ստեղ­ծում. «­Թա­լի­նի շր­ջա­նում վե­րաբ­նա­կո­ւած, Սաս­նոյ տար­բեր գիւ­ղե­րից 1915-ին գաղ­թած տա­րեց ու մի­ջին սերն­դի վի­պա­սաց­նե­րը, գրե­թէ մի­ա­բե­րան նշում է­ին եր­կու աղ­բիւր`Սաս­նոյ Ճախր­կան գիւ­ղից Թա­մօ Դաւ­թե­ա­նին եւ Սաս­նոյ Ար­ծո­ւիկ գիւ­ղից` Օ­հա­նին: …Օ­հանն ու Թա­մոն յա­ճախ են հիւր ե­ղել մի­մե­անց եւ քա­ջա­տե­ղե­ակ` մէ­կը միւ­սի վի­պե­լու ա­րո­ւես­տին»[1]Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Գ., Ե­րե­ւան, 1979, էջ 10:,– կար­դում ե­նք է­փո­սի պա­տում­նե­րի Գ. հա­տո­րի ա­ռա­ջա­բա­նում:
     Միւս պա­տու­մի ա­սա­ցող Ղա­զար Տէր Մկրտ­չե­ա­նի մա­սին տո­ւե­ալ­ներ գրե­թէ չկան: Նրա մա­սին յե­տա­գա­յում չեն յի­շում այլ վի­պա­սաց­ներ: Պա­տու­մի փաս­տա­ցի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ո­րա­կից են­թադր­ւում է, որ նա ե­ղել է հո­գե­ւո­րա­կան եւ գրա­գէտ: Ը­նդ ո­րում, ը­ստ պահ­պա­նո­ւած ձե­ռագ­րե­րի նախ իր պա­տու­մը շա­րադ­րել է գրա­ւոր, ա­պա նրա­նից լսել ու գրա­ռել է Սե­նե­քե­րիմ Տէր Յա­կո­բե­ա­նը:

 

Բ. Գ­րա­գէտ եւ ան­գրա­գէտ վի­պա­սաց­ներ

     Հա­մե­մա­տե­լով ան­գրա­գէտ ա­սա­ցող Օ­հա­նի եւ գրա­գէտ Ղա­զա­րի պա­տում­նե­րը, տես­նում ենք մի շարք տար­բե­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք ը­նդ­հան­րա­պէս բնո­րոշ են նմա­նա­տիպ այլ պա­տում­նե­րի:
     Ղա­զար Տէր Մկրտ­չե­ա­նի գրա­գի­տու­թիւնն ար­տա­յայտ­ւում է գր­քային թեքս­տե­րից յայտ­նի մո­տիֆ­նե­րի, ար­տա­յայտ­չա­մի­ջոց­նե­րի կա­մայ թէ ա­կա­մայ օգ­տա­գործ­մամբ, է­փի­քա­կա­կան պայ­մա­նա­կա­նու­թիւն­նե­րը պատ­մա­կան տո­ւե­ալ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­ման ձգտ­մամբ, ա­սա­ցո­ղի ակ­տիւ մեկ­նա­բա­նա­կան-վեր­լու­ծա­կան մի­ջամ­տու­թե­ամբ: Պա­տու­մում հան­դի­պում ենք գր­քային-գ­րա­կան բա­ռեր, ար­տա­յայ­տու­թիւն­ների, յա­տուկ ժա­մա­նա­կա­ձե­ւե­րի կի­րա­ռու­թեան, նկա­րագ­րութ­իւն­ների, ե­րկ­խօ­սու­թիւն­ների եւայլն: Սրան հա­կա­ռակ Ար­ծո­ւիկ­ցի Օ­հա­նի պա­տումն աչ­քի է ը­նկ­նում ժո­ղովր­դա­կան մտա­ծո­ղու­թե­ա­մբ, բառ ու բա­նին հա­րա­զա­տու­թե­ամբ, Սաս­նոյ պա­տում­նե­րին բնո­րոշ սեղ­մու­թե­ամբ սա­կայն բա­նա­ձե­ւայ­նու­թե­ամբ:
     Ա­ւան­դա­բար հայ բա­նա­գի­տու­թե­ան մէջ բարձր են գնա­հա­տո­ւել, գրա­ռո­ւել, հրա­տա­րա­կո­ւել եւ ու­սում­նա­սի­րո­ւել են է­փո­սի այն տար­բե­րակ­նե­րը, ո­րոնք ա­սո­ւել են ան­գրա­գէտ ա­սա­ցող­նե­րի կող­մից: Հա­մա­րո­ւել է, որ դրանք ա­ւե­լի բարձր գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ո­րակ ու ար­ժէք ու­նեն, ա­ռա­ւել ան­խա­թար են պա­հել նախ­նի­նե­րից ա­ւան­դո­ւած վի­պաս­տեղծ­ման ա­ւան­դոյթ­նե­րը եւ դրան­ցում ա­ռա­ւել խո­րու­թե­ամբ են ար­տա­յայ­տո­ւել ժո­ղովր­դա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն լա­ւա­գոյն յատ­կա­նիշ­նե­րը:
     Ըստ այսմ էլ` մաս­նա­գի­տա­կան գրա­կա­նու­թե­ան մէջ շատ քիչ են ու­սում­նա­սի­րո­ւել գրա­գէտ ա­սա­ցող­ներն ու նրանց պա­տում­նե­րը, ը­նդ­հան­րա­պէս բա­նա­ւոր ու գրա­կան ա­ւան­դոյթ­նե­րի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը: Այս դէպ­քում հա­մա­րո­ւել է, որ է­փո­սի կամ այլ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի այն բո­լոր տար­բե­րակ­նե­րը, ո­րոնք ներ­կա­յաց­ւում են գրա­գէտ մարդ­կանց կող­մից ե­րկ­րոր­դա­կան ար­ժէք ու­նեն: Այս մա­սին բազ­մա­թիւ փաս­տեր կա­րե­լի գտ­նել է­փո­սի գրա­ռում­նե­րի պատ­մու­թե­ան մէջ: Շատ դէպ­քե­րում բա­նա­հա­ւաք­ներն ո­ւղ­ղա­կի չէ­ին գրա­ռել այն պա­տում­նե­րը, ո­րոնք ա­սո­ւել են գրա­գէտ մարդ­կանց կող­մից: Եւ նոյ­նիսկ է­փո­սի պա­տում­նե­րի ա­կա­դե­մի­ա­կան հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րում այդ պա­տում­նե­րը հրա­տա­րա­կո­ւել են ոչ ամ­բող­ջու­թե­ամբ` հա­մա­րո­ւե­լով ոչ ար­ժէ­քա­ւոր:­
     Ըստ է­փոս­նե­րի յայտ­նի ու­սում­նա­սի­րող­ներ Մ. Պեր­րի ու Ա. Լոր­դի տե­սու­թե­ան, գր­քային ու բա­նա­ւոր ա­ւան­դոյթ­նե­րի մի­ջեւ հիմ­նա­կան տար­բե­րու­թիւնն այն է, որ ան­գրա­գէտ ա­սա­ցո­ղը մտա­ծե­լու ու մշա­կե­լու ժա­մա­նակ չու­նի, ի­սկ գրա­գէ­տը, գրո­ղը մշա­կում է կա­ռու­ցում: Ա­սա­ցո­ղը ժա­մա­նա­կի բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը լրաց­նում է ար­դէն պատ­րաս­տի բա­նա­ձե­ւե­րի կի­րա­ռու­թե­ամբ: Ը­ստ այդմ էլ բա­նա­ւոր է­փո­սի հիմ­նա­կան մի­ա­ւո­րը ոչ թէ բառն է, այլ բա­նա­ձե­ւը, ո­րը բնո­րոշ­ւում է որ­պէս բա­ռե­րի խումբ, ո­րոնք պար­բե­րա­բար վի­պա­սաց­նե­րի կող­մից օգ­տա­գործ­ւում են եր­գե­րի նմա­նա­տիպ հա­տո­ւած­նե­րում ո­րո­շա­կի մի­ջա­դէ­պի, գա­ղա­փա­րի կամ մո­տի­ֆի ար­տա­յայ­տու­թե­ան հա­մար[2]Տե՛ս, Лорд А.Б. Сказитель /пер. с англ. и коммент. Ю.А. Клейнера и Г.А. Левинтона/. Москва, 1994. С.142-158.
     Այս ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րը տե­սա­նե­լի են ի­նչ­պէս գրա­գէտ մարդ­կան­ցից գրա­ռո­ւած մեր է­փո­սի մօտ մէկ տաս­նե­ակ պա­տում­նե­րում, այն­պէս էլ Ղա­զար Տէր Մկրտ­չե­ա­նի պա­տու­մում: Այս պա­տու­մի ա­ռն­չու­թե­ամբ խօ­սե­լով գրա­գէտ եւ ան­գրա­գէտ վի­պա­սաց­նե­րի տար­բե­րակ­նե­րի յա­րա­բե­րու­թե­ան մա­սին` Ա. Սա­հա­կե­ա­նը նշում է. «­Բո­լոր կին վի­պա­սաց­նե­րը եւ նաեւ տղա­մարդ­կանց մեծ մա­սը հե­ռու են պատ­մու­թե­ան ի­մա­ցու­թիւ­նից, ի­սկ նրանք, ով­քեր ի մո­տոյ տե­ղե­ակ են պատ­մու­թե­ա­նը, խախ­տում են ժան­րային ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րը: Պատ­մու­թե­ան եւ կրօ­նի մա­սին նրանց ճշգ­րիտ ի­մա­ցու­թիւն­նե­րը խան­գա­րում են ե­րե­ւա­կա­յու­թե­ան տրա­մա­բա­նութ­ե­ա­նը, խա­թա­րում վի­պաս­տեղծ­ման ե­րե­ւա­կա­յա­կան կեր­պա­րային աշ­խար­հը»[3]Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Դ., Եր­ևան, 1999, էջ 89::
     Մաս­նա­կի­օ­րէն հա­մա­ձայ­նո­ւե­լով վե­րոգ­րե­ա­լի հետ, պէտք է նշել սա­կայն, որ այս մօ­տե­ցու­մը ճիշդ է մի­այն այն դէպ­քում, ե­րբ է­փո­սը սահ­ման­ւում է որ­պէս մի­այն բա­նա­ւոր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն, ձե­ւա­ւո­րո­ւած ամ­բող­ջա­պէս ան­գրա­գէտ մի­ջա­վայ­րում, ա­ռանց ո­րե­ւէ մի­ջամ­տու­թե­ան կամ գրա­կան ազ­դե­ցու­թե­ան: Սա­կայն, ի­րա­կա­նում շատ դժո­ւար է պն­դել, որ նոյ­նիսկ ան­գրա­գէտ ա­սա­ցող­նե­րը գրա­ւոր ո­րե­ւէ աղ­բիւ­րից ազ­դե­ցու­թիւն չեն կրել: Այդ ազ­դե­ցու­թիւ­նը կա­րող է յս­տակ տե­սա­նե­լի չլի­նել, բայց այն մշ­տա­պէս առ­կայ է: Հար­ցը մի­այն այն է, թէ ե՞­րբ է այն ե­ղել, ի­՞նչ վա­ղե­մու­թիւն ու­նի:
     Այս խն­դիր­նե­րին ան­դրա­դարձ­ներ կան ռու­սա­կան բա­նա­գի­տու­թե­ան մէջ: Գրա­կա­նա­խա­ռը կամ գրա­գէտ ա­սա­ցող­նե­րի կող­մից ա­սո­ւած բի­լի­նա­նե­րը` ռու­սա­կան է­փի­կա­կան եր­գե­րը, դի­տարկ­ւում են որ­պէս բա­նա­ւոր ու գր­քային ա­ւան­դոյթ­նե­րի մի­ջեւ գտ­նո­ւող վի­պա­կան պա­տու­մի իւ­րա­յա­տուկ ձե­ւեր, ո­րոնց ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը կա­րող է նոր ու ար­ժէ­քա­ւոր բա­ցա­յայ­տում­նե­րի հնա­րա­ւո­րու­թիւն տալ. «Եր­գա­ցան­կի հարս­տաց­ման տա­րա­ծո­ւած աղ­բիւր­նե­րից էր գիր­քը: Ա­սա­ցո­ղա­կան ա­րո­ւես­տին տի­րա­պե­տե­լը գր­քով ան­հնար էր, բայց նա ով տի­րա­պե­տում էր այդ ա­րո­ւես­տին կա­րող էր դի­մել գր­քին նոր թե­մա­նե­րի հա­մար: Սեր­պա­կան, եր­գիչ­նե­րի պրակ­տի­կա­յում գրա­ւոր աղ­բիւր­նե­րը յայտն­ւում են դե­ռեւս 19-րդ դա­րա­վեր­ջին: Նոյ­նը վե­րա­բե­րում է եւ հիւ­սիս­ռու­սա­կան բի­լի­նա­նե­րի ա­սա­ցող­նե­րին: Է­փո­սի գր­քային ա­ւան­դոյ­թը Մի­ջին ու Կենտ­րո­նա­կան Ա­սի­ա­յում գնում է ժա­մա­նակ­նե­րի խոր­քը: Ը­նդ ո­րում, պէտք է ա­ռանձ­նաց­նել եր­կու տի­պի գր­քային աղ­բիւր. մէ­կը` բա­նա­ւոր է­փի­կա­կան պա­տում­նե­րի գրա­ռում­նե­րը կամ վե­րա­պատ­մում­նե­րը, որոնք իւ­րաց­նե­լով ա­սա­ցո­ղը կար­ծես վե­րա­դարձ­նում է բա­նա­ւոր ա­ւան­դոյ­թին նրան պատ­կա­նող թեքս­տը, միւ­սը` գրա­կան դի­պա­շա­րե­րը՝ իւ­րաց­նե­լով դրանք ա­սա­ցո­ղը հարս­տաց­նում է բա­նա­ւոր ա­ւան­դոյ­թը նոր դի­պա­շա­րե­րով»[4]Путилов Б., Эпическое сказительство: Типология и этническая специфика, Москва, 1997. С.71-72.Այս մա­սին տե´ս նաև … Continue reading, – գրում յայտ­նի բա­նա­գէտ Բ. Պու­տի­լո­վը:
     Այ­սինքն բո­լոր դէպ­քե­րում կա­րե­ւոր է ա­սա­ցո­ղի վե­րա­բեր­մուն­քը, նաեւ ի­նչ չա­փով է օգ­տա­գոր­ծում գր­քե­րում կար­դա­ցա­ծը եւ նախ­նի­նե­րից լսա­ծը: Մեր է­փո­սի դէպ­քում բա­ւա­կան բազ­մա­զան պատ­կեր կա­րող ե­նք տես­նել:
     «­Սաս­նայ ծռեր»ի ա­սա­ցող­նե­րի մի մեծ խումբ գրա­գէտ է, ը­ստ այսմ էլ նրանց պա­տում­նե­րի նկատ­մամբ խորհր­դա­հայ է­փո­սա­գի­տու­թե­ան մէջ հիմ­նա­կա­նում վե­րա­պահ վե­րա­բեր­մունք է ե­ղել: Է­փո­սի գրա­ռում­նե­րի վաղ շր­ջա­նում գրա­գէտ են ե­ղել Յա­կոբ Նր­գեյե­ա­նը եւ Սար­գիս Յա­կո­բե­ա­նը: Գրա­ճա­նաչ, նաեւ է­փո­սին գր­քե­րից ծա­նօթ ա­սա­ցող­ներ կան յատ­կա­պէս 1970-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին գրա­ռո­ւած պա­տում­նե­րի դէպ­քում, Մշե­ցի Մար­տի­րոս Գրի­գո­րե­ա­նը, Ա­պա­րան­ցի Ե­րո­ւանդ Յու­նա­նե­ա­նը եւ այլք:
     Օ­րի­նակ, Ե­րո­ւանդ Յու­նա­նե­ա­նի պա­տու­մում տե­սա­նե­լի է Յով­հան­նէս Թու­մա­նե­ա­նի «­Սա­սուն­ցի Դա­ւիթ» պոե­մի ազ­դե­ցու­թիւ­նը. «­Վէ­պը պատ­մում է շատ ա­րագ, մեղմ, վարժ ու բա­նի­մաց: Մէկ-մէկ, յատ­կա­պէս Դաւ­թի ճիւ­ղի չա­փա­ծոյ հա­տո­ւած­նե­րում, զգաց­ւում է Թու­մա­նե­ա­նի պոե­մի ազ­դե­ցու­թիւ­նը»[5]Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Գ., էջ 348:։
     Սա­սուն­ցի Սար­գիս Սա­ֆա­րե­ա­նի եւ մի շարք այլ պա­տում­նե­րում նկա­տե­լի է հա­մա­հա­ւաք բնագ­րի ազ­դե­ցու­թիւ­նը: Պա­տու­մի յա­ռա­ջա­բա­նում կար­դում ե­նք. «Ն­րա պա­տու­մը շատ ըն­դար­ձակ է եւ զար­մա­նա­լի­օ­րէն շատ ամ­բող­ջա­կան, լրիւ. գրե­թէ յայտ­նի ոչ մի մի­ջա­դէպ դուրս չի մնում նրա պա­տու­մից: Այս ամ­բող­ջա­կա­նու­թե­ա­նը պէտք է վե­րա­բե­րո­ւել փոքր ի­նչ վե­րա­պա­հու­թե­ամբ. կար­ծում ե­նք, այն զերծ չէ հա­մա­հա­ւա­քի ազ­դե­ցու­թիւ­նից: Մա­նա­ւանդ, որ Սարգ­սի 10-12-ա­մե­այ թո­ռը, ո­րը ներ­կայ էր գրառ­մա­նը, նոյն­պէս լաւ գի­տէր վէ­պը եւ ա­սաց, որ ի­րենք ու­նեն վէ­պի հա­մա­հա­ւաք ժո­ղո­վա­ծուն, եւ այն խիստ սի­րո­ւած գիրք է ի­րենց տա­նը»[6]Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Դ., էջ 324:։
     Նոր Բա­յա­զետ­ցի Թոր­գոմ Սարգ­սե­ա­նի պա­տու­մի գրա­ռո­ղը վկա­յում է, որ ա­սա­ցո­ղը կար­դա­ցել է հիմ­նա­կա­նում պատ­մա­կան վէ­պեր, է­փո­սը լսել է հօ­րից, նաեւ ծա­նօթ է հա­մա­հա­ւաք բնագ­րին, սա­կայն նրա պա­տու­մի վրայ բնաւ չի զգաց­ւում գր­քային ազ­դե­ցու­թիւն։ Սա­կայն, այ­դու­հան­դերձ, գր­քային շեր­տեր նկա­տե­լի են: Օ­րի­նակ, եր­կո­ւո­րե­ակ­նե­րի հայ­րը թուրք փա­շա է, հե­րոս­նե­րը հան­դէս են գա­լիս, ոչ թէ Սա­սու­նի, այլ հա­յու­թե­ան ա­նու­նից, կան գր­քային ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ եւ ո­ճեր (հատ. Գ, պատ. ԺԲ):
     Գ­րա­ճա­նա­չու­թիւ­նը այդ­քան էլ նկա­տե­լի չէ Ա­պա­րան­ցի Գե­ւորգ Պետ­րո­սե­ա­նի պա­տու­մում, ո­րը է­փո­սը լսել է հօ­րեղ­բօ­րից` յայտ­նի հե­քի­ա­թա­սաց Նի­կո­ղոս Մար­գա­րե­ա­նից, նաեւ կար­դա­ցել է գր­քե­րում, սա­կայն պատ­մում է մի­մի­այն հօ­րեղ­բօ­րից լսա­ծը (հատ. Գ. պատ. Ը):
     Նոյն կերպ Մար­տու­նե­ցի Մկր­տիչ Ա­ւե­տի­սե­ա­նը «­Սաս­նայ ծռե­րը» լսել է հա­մա­գիւ­ղա­ցի­ներ Բժու Բաղ­դոյից եւ Նոր­սոյի Ա­ւոյից, սա­կայն նաեւ կար­դա­ցել է գր­քե­րում: Բայց բա­նա­հա­ւա­քի խնդ­րան­քով պատ­մել է մի­այն մե­ծե­րից լսա­ծը (հատ. Գ. պատ. Ժ.):
     Եր­բեմն գրա­գէտ ա­սա­ցող­նե­րը ար­հես­տա­վարժ չլի­նե­լով խու­սա­փել են է­փո­սը պատ­մե­լուց: Օ­րի­նակ, Ս. Ա­ւա­գե­ա­նը խու­սա­փել է պատ­մել, պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, որ վա­ղուց չի պատ­մել, թէ­պէտ շատ է լսել ե­րկ­րում, լսածն էլ մո­ռա­ցել է: Ը­ստ գրա­ռող­նե­րի` ա­ռա­ւել հա­ճոյ­քով է պատ­մել Դաւ­թի հետ կա­պո­ւած տե­ղա­վայ­րե­րի մա­սին ա­ւան­դու­թիւն­ներ, ո­րոնք ըն­կա­լել ու ներ­կա­յաց­րել է որ­պէս ի­րա­կա­նու­թիւն: Ար­ժէ­քա­ւոր են Ս. Ա­ւա­գե­ա­նի պատ­մած ե­րեք ա­ւան­դու­թիւն­նե­րը Սա­սուն­ցի Դաւ­թի դա­րի, Ձիթ­ռոց քա­րի եւ Մս­րայ Մե­լի­քի հո­րի մա­սին[7]­Տե՛ս, հա­տոր Դ., էջ 395, ծա­նո­թագ­րու­թիւն:։
     Ընդ ո­րում, վի­պաս­տեղծ­ման փրո­սե­սում գրա­գէտ մարդ­կանց ներգ­րաւ­ո­ւա­ծու­թիւ­նը չի բա­ցա­ռում նաեւ Մա­նուկ Ա­բե­ղե­ա­նը: Այս­պէս խօ­սե­լով «­Սաս­նայ ծռե­րի» ա­ռա­ջին ճիւ­ղի հնա­գոյն մի­ջու­կի` Սա­նա­սա­րի եւ եղ­բօր պատ­մու­թե­ան է­փո­սում յայտ­նո­ւե­լու ճա­նա­պարհ­նե­րի մա­սին` գիտ­նա­կա­նը յ­ղում է կա­տա­րում Թով­մայ Ա­րծ­րու­նու մի վկա­յու­թե­ա­նը, առ այն, որ խու­թե­ցի­ներն ու սա­սուն­ցի­նե­րը «գի­տեն զսաղ­մոսն զհին թարգ­մա­նե­ալսն վար­դա­պե­տացն հայոց, զօր հա­նա­պազ ի բե­րան ու­նին»[8]­Թով­մա վար­դա­պետ Ա­րծ­րու­նի, Պատ­մու­թիւն Տանն Ա­րծ­րու­նե­աց, դպ­րու­թիւն ե­րկ­րորդ, գլուխ Է., էջ 152, … Continue reading, եւ գրում է. «Այս վկա­յու­թիւ­նից ի­մա­նում ե­նք, որ Խու­թայ լեռ­նե­ցի­ներն ան­գամ վա­ղուց ծա­նօթ են ե­ղել Ս. Գր­քին: Բայց մի ժո­ղո­վուրդ, լեռ­նա­կան, կի­սա­վայ­րե­նի, ի­նչ­պի­սին ե­ղել են Խու­թայ բնա­կիչ­նե­րը Թով­մայի ժա­մա­նակ, ե­թէ սաղ­մոս­ներն ան­գիր գի­տէր, նա ա­ւե­լի վաղ կա­րող էր այդ գր­քի վի­պա­կան պատ­մո­ւածք­նե­րին ծա­նօթ լի­նել: Եւ նա, ա­ռանց Խո­րե­նա­ցու կամ Մար Ա­բա­սի ե­ւս կա­րող էր ժո­ղովր­դա­կան ստու­գա­բա­նու­թիւն ա­նել եւ իր ե­րկ­րի այս կամ այն աշ­խար­հագ­րա­կան ա­նու­նը մօ­տեց­նել Ս. Գր­քի ա­նուն­նե­րին, մա­նա­ւանդ որ յատ­կա­պէս այս կող­մե­րի հայ ժո­ղովր­դի մէջ գտ­նում ե­նք հնում մի ա­ռան­ձին սէր տե­ղա­կան ա­նուն­նե­րի ծա­գու­մը ո­րե­ւէ զրոյ­ցով բա­ցատ­րե­լու: Ա­սել չի ու­զիլ, ժո­ղովր­դի մէջ ե­ւս նախ մի կար­դա­ցո­ւոր կամ գա­ւա­ռա­գի­տուն է այդ­պի­սի ստու­գա­բա­նու­թիւն ա­նում, որ յե­տոյ իւ­րաց­նում է ռա­մի­կը»[9]Ա­բե­ղյան Մ., հա­տոր Ա., Ե­րե­ւան, 1966, էջ 382:։ Այ­դու­հան­դերձ, նոյ­նիսկ այս պա­րա­գա­յում հա­յա­գէ­տը չի կա­րո­ղա­նում ճշգր­տօ­րէն նշել, թէ ի­նչ հան­գա­մանք­նե­րում է այս պատ­մու­թիւ­նը յա­րակ­ցո­ւել Դաւ­թի ճիւ­ղին եւ կանգ է առ­նում «­Տա­րօ­նի աղ­ջիկ» ա­ւան­դա­վէ­պի` որ­պէս կա­պող ու բա­ցա­կայող օ­ղա­կի գո­յու­թե­ան վրայ: Այդ ա­ւան­դա­վէ­պի քն­նու­թիւ­նը դուրս է մեր այս ու­սում­նա­սի­րու­թե­ան սահ­ման­նե­րից. մեզ հա­մար կա­րե­ւոր էր այն ըն­թա­ցա­կար­գը, ո­րով գր­քային ո­րե­ւէ հա­տո­ւած, տարր, կա­րող է դառ­նալ ժո­ղովր­դա­կան, ա­պա ներ­թա­փան­ցել բա­նա­հիւ­սա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն: Բո­լոր պա­րա­գա­նե­րում էլ այդ ա­մէ­նը կա­տար­ւում է ո­րե­ւէ գրա­գէտ մար­դու մի­ջո­ցով:
     Մա­սամբ գրա­կա­նու­թե­ան ազ­դե­ցու­թե­ամբ ստեղ­ծո­ւած Ղա­զար Տէր Մկրտ­չե­ա­նի եւ միւս պա­տում­նե­րը ար­ժէ­քա­ւոր են ու ու­սում­նա­սի­րու­թե­ան հա­մար նոր հե­ռա­նկար­ներ են բա­ցում: Եւ գրա­կան այս մի­ջամ­տու­թիւն­նե­րը բնոյ­թով չեն տար­բեր­ւում Աս­տո­ւա­ծաշն­չից կամ միջ­նա­դա­րե­ան Ա­լեք­սանդ­րի վէ­պից կա­տա­րո­ւած ներ­թա­փան­ցում­նե­րից, ո­րոնց նկատ­մամբ ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը բա­ցա­սա­կան վե­րա­բեր­մունք չու­նեն: Ը­նդ ո­րում, ա­նյայտ է, թէ ե­՞րբ եւ ի­նչ­պէ՞ս են այդ հա­տո­ւած­նե­րը է­փոս մտել` «­Սաս­նայ ծռե­րի» կազ­մա­ւոր­ման փու­լում, թէ շատ ա­ւե­լի ո­ւշ, ա­սենք 17-18-րդ դա­րե­րում: Ո­րե­ւէ ա­սա­ցո­ղի գի­տակ­ցա­կան մի­ջամ­տու­թե­ան ար­դի՞ւնք են, թէ հայ վի­պա­կան բա­նա­հիւ­սու­թե­ան նա­խորդ շր­ջա­նից ե­կող ա­ւան­դա­կան տարր, ո­րը յա­րակ­ցո­ւել է է­փո­սի կազ­մա­ւոր­ման փու­լում:
     Պէտք է ար­ձա­նագ­րել, որ պա­տում­նե­րի հա­մե­մա­տա­կան քն­նու­թիւ­նը ցոյց է տա­լիս, որ գրա­գէտ ա­սա­ցող­նե­րը կա­րո­ղա­նում են հա­մադ­րել բա­նա­ւոր լսած ու ըն­թեր­ցած թեքս­տե­րը, ա­ռա­ձին ը­նդ­հան­րա­կան վի­պա­կան մո­տիֆ­նե­րի մի­ջո­ցով ստեղ­ծում կա­պեր տար­բեր դա­րաշր­ջան­նե­րի գրա­ւոր ու բա­նա­ւոր թեքս­տե­րի մի­ջեւ եւ դա ա­նում այն­պի­սի վար­պե­տու­թե­ամբ, որ պա­տումն ա­ռան­ձին թե­մա­տիկ-գա­ղա­փա­րա­կան կտոր­նե­րի չի բա­ժան­ւում եւ պահ­պա­նում է ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւ­նը: Նաեւ մէկ այլ ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն, որ կա­րե­ւոր է մեր ու­սում­նա­սի­րու­թե­ան տե­սան­կիւ­նից. գրա­գէտ վի­պա­սաց­նե­րի պա­տում­ներն ա­ւե­լի զգա­յուն են ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի, հա­սա­րա­կա­կան-պատ­մա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի նկատ­մամբ, հե­տե­ւա­բար դրան­ցում կա­րե­լի է տես­նել ժա­մա­նա­կի ու պատ­մու­թե­ան հետ­քե­րը, ո­ւնկն­դիր մի­ջա­վայ­րին պա­տու­մի բո­վան­դա­կու­թիւ­նը հաս­կա­նա­լի դարձ­նե­լու մի­տում­ներ:

 

Գ. Գ­րառ­ման ժա­մա­նակն ու պա­տում­նե­րի բո­վան­դա­կու­թիւ­նը­

     Ընդ­հան­րա­պէս վի­պա­սա­ցու­մը ոչ մի կերպ չենք կա­րող յան­գեց­նել պատ­մա­կան, ա­ռաս­պե­լա­կան, գե­ղա­րո­ւես­տա­կան կամ այլ բնոյ­թի տե­ղե­կա­տո­ւու­թե­ան սոս­կա­կան փո­խանց­մա­նը: Դա ա­ռան­ձին մշա­կու­թային հա­մադ­րա­կան ֆե­նո­մեն է, ո­րի կա­յաց­ման գոր­ծում կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նի նաեւ ո­ւնկն­դիր մի­ջա­վայ­րը, գրե­թէ միշտ տե­սա­նե­լի է է­փո­սի ներ­կա­յաց­ման ժա­մա­նա­կի հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան ի­րադ­րու­թե­ան ազ­դե­ցու­թիւ­նը:
     Է­փո­սա­գի­տա­կան գրա­կա­նու­թե­ան մէջ վի­պա­սաց­ման ան­կու­մը յա­ճախ պայ­մա­նա­ւո­րում են հա­մա­պա­տաս­խան լսա­րա­նի բա­ցա­կա­յու­թե­ամբ[10]Ու­շագ­րաւ է, որ Ռու­սաս­տա­նի Եա­կու­տի­այի մար­զում՝ ար­դէն մեր օ­րե­րում, ձգ­տե­լով վե­րա­կանգ­նել … Continue reading: Բնա­կա­նա­բար լսա­րա­նը ժա­մա­նա­կի հետ ան­տար­բեր է դառ­նում բա­նա­ւոր հե­րո­սա­կան պա­տու­մի նկատ­մամբ եւ յատ­կա­պէս նոր մի­ջա­վայ­րում` Ա­րե­ւե­լե­ան Հա­յաս­տա­նում: Այս դէպ­քում ա­սա­ցո­ղը կամ ը­նդ­հան­րա­պէս տաս­նա­մե­ակ­ներ շա­րու­նակ չի պատ­մում ո­չինչ կամ ո­ւղ­ղա­կի փո­փո­խու­թիւն­ներ է մտց­նում պա­տու­մի մէջ` հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լով այն լսա­րա­նի պա­հան­ջին ու ըն­կա­լում­նե­րին:
     Օ­րի­նակ, Մար­տու­նե­ցի Մե­լիք Գէ­որ­գե­ա­նի պա­տու­մում ծո­վը կոչ­ւում է «­Սե­ւա­նայ լիճ», ի­սկ վան­քը` «­Սե­ւա­նայ վանք» եւ գրա­ռո­ղի հար­ցին ի պա­տաս­խան վի­պա­սա­ցը նշում է` «­Գու­ցէ հա­մե­մա­տու­թե­ան հա­մար են ա­սել»[11]Սասնայ ծռեր, հատոր Գ., պատում ԺԱ., էջ 444:
     Փոխ­ւում են տե­ղա­նուն­ներն ու գա­ղա­փա­րա­կան ա­ռանց­քը: Ա­նհ­րա­ժեշ­տու­թիւն է ա­ռա­ջա­նում նոր ո­ւնկն­դիր­նե­րի հա­մար մեկ­նա­բա­նել, ծա­նօ­թագ­րել է­փո­սը: Այս ան­խու­սա­փե­լի փո­փո­խու­թիւն­ներն էլ ի վեր­ջոյ յան­գեց­նում են է­փի­կա­կան պա­տու­մի գա­ղա­փա­րա­կան ամ­բող­ջա­կա­նու­թե­ան խա­թար­մա­նը:­
     Այս տե­սան­կիւ­նից ու­շագ­րաւ է Ա­րա­րա­տի Շա­ղափ գիւ­ղում շա­տախ­ցի վի­պա­սաց Ռա­շօ Ջա­լոյե­ա­նից 1972 թո­ւա­կա­նին գրա­ռո­ւած «­Սաս­նայ Տաւ­թի խե­քաթ» կո­չո­ւող պա­տու­մը: Նախ, այն նոյն ա­սա­ցո­ղից գրառ­ւում է ե­րկ­րորդ ան­գամ: Պա­տումն ա­ռա­ջին ան­գամ 1933 թո­ւա­կա­նին գրա­ռել է Կ. Մե­լիք Օ­հան­ջա­նե­ա­նը, եւ այն հրա­տա­րա­կել պա­տում­նե­րի Ա. հա­տո­րում: 40-ա­մե­այ ը­նդ­մի­ջու­մից յե­տոյ կան կա­ռու­ցո­ւած­քային եւ մի շարք այլ փո­փո­խու­թիւն­ներ: Ե­թէ ա­ռա­ջին դէպ­քում վի­պա­սա­ցը պատ­մում է եր­կու ճիւղ` Մհեր-Դա­ւիթ, ա­պա ե­րկ­րորդ դէպ­քում ա­ւե­լա­ցել են ա­ռա­ջին եւ չոր­րորդ ճիւ­ղե­րը: Բա­ցի այս, սեղ­մո­ւել է պա­տու­մը: Մե­նա­մար­տի դրո­ւա­գում նախ, ե­թէ ա­ռա­ջին պա­տու­մում Մե­լի­քը ե­րեք հա­րո­ւած է հասց­նում եւ թափ հա­ւա­քե­լու հա­մար գնում` Վե­դի, Ար­տա­շար ու Ե­րե­ւան, ա­պա ե­րկ­րորդ պա­տու­մում ար­դէն եր­կու հա­րո­ւած է յի­շա­տակ­ւում, եւ Մե­լի­քը թափ հա­ւա­քե­լու հա­մար գնում է Դա­րա­լա­գե­ազ ու Զան­գե­ա­զուր: Ե­թէ ա­ռա­ջին դէպ­քում հա­րո­ւած­նե­րը զիջ­ւում են ա­ռանց ե­րկ­բա­յու­թե­ան` մօր ու Ա­ստ­ծոյ հա­մար, ա­պա ո­ւշ գրա­ռո­ւած պա­տու­մում ա­սա­ցո­ղը լրա­ցում է կա­տա­րում.

­Ը­սաց. – Հայ­դը, – ը­սաց, – դար­բըմ
                                  տո­ւիմ քու խա­թըր,

Մէկ էլ տո­ւիմ ա­ստ­ծու խա­թըր:
(Ամ­մեն պան, որ ախ­շըր­քի մէջ կայ,­
Որ մը­կայ կ’ը­ծիծ­ղան, կա­պո­ւած է
                                        Աս­տը­ծուց)
[12]Սաս­նայ, ծռեր, հա­տոր Գ., պա­տում Դ, էջ 146:
  (ը­նդգ­ծու­մը մերն է` Հ.Հ.):

     ­Վի­պա­սա­ցի լրա­ցումն, ը­ստ մեզ, կա­րե­լի գա­ղա­փա­րա­կան փո­փո­խու­թե­ան բա­ցատ­րու­թիւն հա­մա­րել: Ե­կել է մի ժա­մա­նակ, ե­րբ ո­ւնկնդ­րին կամ գրա­ռո­ղին ար­դէն պէտք է բա­ցատ­րել, թէ ին­չու է է­փո­սում հե­րոս­նե­րի կե­ան­քի կա­րե­ւո­րա­գոյն դրո­ւագ­նե­րում գոր­ծում Աս­տո­ւած, կամ ի­նչ է աս­տո­ւա­ծային զօ­րու­թիւ­նը: Բա­նա­հիւ­սա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թե­ան մէջ գրան­ցո­ւած փոք­րիկ նշում, ո­րը լոյս է սփ­ռում մեր ժո­ղովր­դի կե­ան­քի խորհր­դային շր­ջա­նում հա­ւա­տի, հո­գե­ւոր-կ­րօ­նա­կան ե­րե­ւոյթ­նե­րի նկատ­մամբ ե­ղած վե­րա­բեր­մուն­քի վրայ:
     ­Հա­շո­ւի առ­նե­լով է­փո­սի գրառ­ման ժա­մա­նա­կի, մի­ջա­վայ­րի ու բո­վան­դա­կու­թե­ան ո­րո­շա­կի կա­պը` կա­րե­լի է քն­նել մո­տի­ֆային այս նո­րու­թիւն­նե­րը ան­կախ Հա­յաս­տա­նի գո­յու­թե­ան հա­մա­տեքս­տում:

 

     Դ. Նոր դրո­ւագ­ներ, մո­տիֆ­ներ եւ գա­ղա­փար­ներ­

     Ընդ­հան­րա­պէս Սաս­նայ պա­տում­նե­րի հիմ­նա­կան եւ ը­նդ­հա­նուր ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւ­նը դրանց փոքր ծա­ւալն ու սեղ­մու­թիւնն է, հե­տե­ւա­բար վի­պա­կան թեքս­տե­րի կա­րե­ւոր բնու­թագ­րիչ­նե­րի` հի­պեր­մո­տիֆ­նե­րի եւ մո­տիֆ­նե­րի սա­կա­ւու­թիւ­նը: Շատ դժո­ւար է ա­ռանձ­նաց­նել հի­պեր­մո­տիֆ­ներ եւ նոյ­նիսկ մո­տիֆ­ներ, քա­նի որ այս մի­ա­ւոր­նե­րի հիմ­նա­կան յատ­կա­նիշ­նե­րից մէ­կը` կրկ­նե­լի­ու­թիւ­նը չի պահ­պան­ւում, շատ են մի­այն մէկ պա­տու­մում հան­դի­պող բա­ցա­ռիկ դրո­ւագ­նե­րը: Պա­տում­նե­րի խա­թա­րո­ւած կա­ռու­ցո­ւած­քի հե­տե­ւան­քով տարտղ­նո­ւած է մո­տի­ֆային հա­մա­կար­գը, թոյլ ար­տա­յայ­տո­ւած ու վերջ­նա­կան ձե­ւա­ւո­րու­մից հե­ռու է կեր­պա­րային հա­մա­կար­գը: Այս ա­մէ­նի հե­տե­ւան­քով, ո­րոշ դէպ­քե­րում պա­տում­նե­րի դի­պա­շա­րե­րը հա­տո­ւա­ծա­կան են եւ ո­րո­շա­կի ա­ւար­տու­նու­թե­ան չհա­սած:
     Այ­դու­հան­դերձ, նոյ­նիսկ այս վի­ճա­կում Սաս­նոյ պա­տում­նե­րը մո­տի­ֆային մա­կար­դա­կում ո­րո­շա­կի իւ­րա­յատ­կու­թիւն­ներ են դր­սե­ւո­րում: Մաս­նա­ւո­րա­պէս Օ­հան Գաս­պա­րե­ա­նի պա­տու­մը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է Սաս­նոյ պա­տում­նե­րի ը­նդ­հա­նուր բնու­թա­գիչ­նե­րին` սեղմ է, չկայ ա­ւան­դա­կան քա­ռա­ճիւղ հա­մա­կար­գը, սա­կայն պա­տումն աչ­քի է ը­նկ­նում բա­նա­ձե­ւային կա­ռոյց­նե­րի կի­րա­ռու­թե­ամբ:­
     Այդ սեղ­մու­թե­ան մէջ, շատ ա­ւան­դա­կան է` ըն­դու­նո­ւած հիմ­նա­կան մո­տի­ֆա­շա­րով եւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան մի­ջոց­նե­րով, բայց կան նոր դրո­ւագ­ներ: Օ­րի­նակ Մհե­րի զէնք ու զրա­հի մէջ յիշ­ւում է թա­գը, ո­րը այլ պա­տում­նե­րում չի հան­դի­պում: Նաեւ կռո­ւից ա­ռաջ պող­պա­տէ սե­ան մօտ ու­ժի փոր­ձու­թե­ան յայտ­նի մո­տիֆում սիւ­նը մի­այն այս­տեղ յիշ­ւում է որ­պէս թա­գա­ւո­րա­կան նշան: Այ­սինքն բա­ցի ու­ժի փոր­ձու­թիւ­նը սիւ­նը թե­րեւս կա­րող է են­թար­կո­ւել մի­այն թա­գա­ւո­րին.

     -Դա­ւիթ, – ը­սեց (ձին), – թա­գա­ւո­րի
                                  նշա­նը էս­տեխն է:­

     Ը­սեց. – Ի­՞նչ է թա­գա­ւո­րի նշա­նը:
     Ձին ը­սեց. – Պող­պա­տէ սուն կա­նուխ էս­տեղ,
     Քա­շէ թուր, զարկ[13]Սաս­նայ ծռեր, հա­տոր Դ., պա­տում Ա, էջ 106::

­     Այս մո­տիֆ­նե­րը հե­տաքր­քիր են նաեւ նրա­նով, որ Օ­հա­նից իր պա­տու­մը լսած մէկ այլ ա­սա­ցո­ղի` Չար­քե­ազ Պօ­ղո­սե­ա­նի պա­տու­մում թէ­եւ առ­կայ է ռազ­մի պա­րա­գա­նե­րի նկա­րագ­րու­թե­ան մո­տի­ֆը, սա­կայն յի­շա­տա­կու­թիւն չկայ թա­գի ու թա­գա­ւո­րա­կան նշան սե­ան մա­սին: Ը­նդ­հան­րա­պէս, թէ­եւ Սաս­նայ հե­րոս­նե­րը բո­լոր պա­տում­նե­րում էլ ըն­կալ­ւում են որ­պէս թա­գա­ւոր­ներ, սա­կայն ա­սա­ցող­նե­րի ու ո­ւնկն­դիր գեղջ­կա­կան մի­ջա­վայ­րում նրանք հա­զո­ւա­դէպ են ներ­կա­յաց­ւում որ­պէս թա­գա­ւոր­ներ` հա­մա­պա­տաս­խան թա­գա­ւո­րա­կան իշ­խա­նու­թե­ան նշան­նե­րով:
     ­Կան այլ նոր մո­տիֆ­ներ, ո­րոնք չեն հան­դի­պում միւս պա­տում­նե­րում կամ հա­զո­ւա­դէպ են ի­րաց­ւում: Օ­րի­նակ, «Որձ» ջրի յի­շա­տա­կու­թիւն, ո­րը կտ­րում ան­ցնում է գե­տը, կամ ա­ռա­ջին ճիւ­ղի բա­ցա­կա­յու­թե­ամբ, Մհե­րը Մսը­րից է գա­լիս Սա­սուն եւ կա­ռու­ցում բեր­դը: Մհե­րի մա­հից յե­տոյ, Մե­լի­քը մօ­րից խլում եւ գե­րում է Դաւ­թին: Դաւ­թի մայրն է ձի­ուն խոր­հուրդ տա­լիս Դաւ­թին կաթ­նաղ­բիւր տա­նել, կամ Դաւ­թին մե­նա­մար­տի ժա­մա­նակ հրեշ­տակ­նե­րի փո­խա­րէն օգ­նում է Սուրբ Սար­գի­սը, ա­պա Դա­ւի­թը Մե­լի­քին ոչ թէ կի­սում է, այլ թօ­փու­զով խփում ճա­կա­տին եւ սպա­նում: Դա­ւի­թը սպա­նում է մե­լի­քի զի­նո­ւոր­նե­րին, սա­կայն հա­րիւր հա­զար ե­րի­տա­սար­դի ա­զատ է ար­ձա­կում: Կռ­ւում է Գա­մա­լի­է Սուլ­թի­կի հետ, ոչ ոք չի յաղ­թում, բայց Սուլ­թի­կը տար­բեր կերպ փոր­ձում է Դաւ­թին` շղ­թա­նե­րով, ջրի մէջ այ­րե­լով տա­քաց­րած գու­թա­նի խո­փով, ի վեր­ջոյ Դաւ­թին սպա­նում է աղ­ջի­կը եւայլն:
     Ղ. Տէր Մկրտ­չե­ա­նից գրա­ռո­ւած «­Սա­սուն­ցի Դա­ւիթ» պա­տու­մի վրայ զգաց­ւում է մեր մա­տե­նագ­րու­թե­ան նաեւ Աս­տո­ւա­ծաշն­չի ո­րո­շա­կի ազ­դե­ցու­թիւն: Է­փո­սի հե­րոս­նե­րը` Մհերն ու Դա­ւիթն աչ­քի են ը­նկ­նում քա­ղա­քա­կան շր­ջա­հայե­ա­ցու­թե­ամբ ու շի­նա­րա­րա­կան ակ­տիւ գոր­ծու­նէ­ու­թե­ամբ: Մաս­նա­ւո­րա­պէս Մեծ Մհե­րը Սա­սու­նում շատ բեր­դեր է կա­ռու­ցում, որ­պէս­զի «Ա­րապ­նե­րում հճում ի չաղ/էղ­նի մէջ ի շի­նած բեր­դե­րուն (ա­րաբ­նե­րի յար­ձակ­ման ժա­մա­նակ այն­տեղ պատս­պա­րո­ւի)» եւ ա­րաբ­նե­րի Հա­յաս­տան ար­շա­ւան­քի ժա­մա­նակ Սա­սու­նը մնում է ան­վնաս: Ը­նդ­հան­րա­պէս Սա­սուն եւ Հա­յաս­տան տար­բե­րա­կու­մը շատ քիչ պա­տում­նե­րում է հան­դի­պում, ի­սկ այս­տեղ ա­սա­ցողն ա­ռանձ­նաց­նում է այդ հաս­կա­ցու­թիւն­նե­րը: Մեծ Մհե­րի մա­հից յե­տոյ, քա­նի որ նրա եղ­բայր Ձե­նով Օ­հա­նը Մհե­րի պէս կտ­րիճ չէր, Մս­րայ Մե­լի­քը գրա­ւում եւ ա­ւի­րում է Սա­սու­նը: Այս­տեղ պա­ռա­ւից ի­մա­նա­լով հօր զէն­քի ու ձի­ու մա­սին, Դա­ւի­թը զի­նո­ւե­լով` մէկ ամ­սում եր­կի­րը մաք­րում է ա­րաբ­նե­րից, շի­նա­րա­րա­կան գոր­ծու­նէ­ու­թիւն ծա­ւա­լում, նոյ­նիսկ հրա­ման ար­ձա­կում, որ վե­րա­շի­նեն Սա­սու­նի բեր­դե­րը: Ի­նքն էլ մի նոր բերդ է կա­ռու­ցում, ա­պա ջու­րը բերդ հասց­նում եւ ջա­ղաց կա­ռու­ցում:
     Դաւ­թին են­թարկ­ւում են նոյ­նիսկ շր­ջա­կայ վայ­րե­րի ա­րաբ­նե­րը: Ի­նչ­պէս նա­խորդ պա­տու­մում, այս­տեղ նոյն­պէս տես­նում ե­նք թա­գա­ւո­րա­կան իշ­խա­նու­թե­ան նշան­ներ` ռազ­մա­կան-պաշտ­պա­նա­կան նշա­նա­կու­թե­ան բեր­դե­րի կա­ռու­ցում, թշ­նա­մու նկատ­մամբ ա­րագ յաղ­թա­նակ, հրա­ման­նե­րի ու օ­րէնք­նե­րի սահ­մա­նում, բեր­դե­րի վե­րա­կանգ­նում եւ այլն: Է­փո­սի պա­տում­նե­րի մեծ մա­սում Սաս­նոյ բեր­դը կա­ռու­ցում են եր­կո­ւո­րե­ակ եղ­բայր­նե­րը, սա­կայն այն չի գի­տակց­ւում որ­պէս ե­րկ­րի պաշտ­պա­նա­կան մի­ա­ւոր, է­փո­սի հե­րոս­նե­րը հրո­վար­տակ­ներ չեն ար­ձա­կում: Այս մո­տի­ֆը պա­տում­նե­րի մեծ մա­սում ի­րաց­ւում է Մս­րայ Մե­լի­քի հետ կա­պո­ւած:
     Ա­պա պատմ­ւում է Շէյխ Մու­հա­մետ­տի, Դաւ­թի փախց­րած ա­ղջ­կայ, Մու­հա­մետ­տի եր­կու որ­դի­նե­րի` Մահ­մու­տի եւ Նասս­րետ­տի­նի, Մու­հա­մետ­տի որ­դի Ա­պա­սի, նրա ոս­կի մա­զե­րի եւ այն մա­սին, որ Դա­ւի­թը այդ մա­զե­րից քնա­րի լա­րեր է պատ­րաս­տում: Սա­սու­նի ան­կա­խու­թիւ­նը դուր չի գա­լիս Մս­րայ եւ Բաղ­դա­դի թա­գա­ւո­րին: Մր­սայ թա­գա­ւո­րը հար­կա­հան­ներ է ու­ղար­կում` գե­րի­ներ տա­նե­լու եւ տա­սը տա­րո­ւայ հար­կը հա­ւա­քե­լու հա­մար: Յո­վա­նը աղ ու հա­ցով դի­մա­ւո­րում է Ալ­լին, Ո­ւօ­լոին, Օս­մա­նին: Դա­ւիթն այդ ժա­մա­նակ բերդ է վե­րա­կանգ­նում, ե­րբ լսում է հար­կա­հան­նե­րի մա­սին: Վե­րա­դառ­նում է, ի­նչ­պէս պա­տում­նե­րի մեծ մա­սում, պա­տու­հա­սում է հար­կա­հան­նե­րին եւ կռո­ւի հրա­ւի­րում Մս­րայ Մե­լի­քին: Նաեւ բար­կա­նում է, սպառ­նում պատ­ժել Օ­հա­նին` են­թար­կո­ւե­լու հա­մար: Ա­պա ա­ղօ­թում է Մա­րու­թայ Սուրբ Աս­տո­ւա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցում: Դաւ­թի ա­ղօթ­քը գրա­կան է իր ար­տա­յայ­տու­թե­ան կեր­պով.

Ու զըր թե­ւեր լեն­ցուց դէպ էր­կինք ու ա­սեց.
— Ով Թոր­գո­մի, Ա­րա­մի ու մըր պա­պե­րի Աս­տո­ւած,
Տուր ըմ մա­նուկ թե­ւե­րուն զօ­րու­տեն,­
Ո­ւար կառ­նամ կոտ­րըմ զքու սուրբ կրօ­նի նաե­ար­նին,
Ո­ւար դրած ան մէջ ու­րանց մտ­քին`
­Գօ­տո­րին ո­ւար ք’ա­նո­ւան մկր­տո­ւած ժո­ղովր­դո­ւն­
Եւ բղ­ծին զքու Սուրբ Տա­ճա­ռին [14]Սաս­նայ ծռեր, հա­տոր Դ., էջ 121: ։

     Ա­պա զգու­շաց­նում է թշ­նա­մուն եւ ձի­ու հետ մի­ա­սին մեծ կո­տո­րած ա­նում, ա­պա լսե­լով ծեր մար­դուն` դա­դա­րեց­նում է կո­տո­րա­ծը եւ նրա մի­ջո­ցով կռո­ւի հրա­ւի­րում Մե­լի­քին: Մե­լի­քը քնած է լի­նում, նրան ա­րթ­նաց­նում են վէ­զիր­նե­րը: Նա Դաւ­թին հրա­ւի­րում է նս­տել թա­գա­ւո­րա­կան ա­թո­ռին եւ խոս­տա­նում իշ­խա­նաց իշ­խան դարձ­նել: Այս կո­չու­մը, որ, ը­ստ միջ­նա­դա­րե­ան պատ­մագ­րու­թե­ան, տր­ւում էր հայ խո­շոր նա­խա­րա­րի­նե­րին ա­ռա­ջին ան­գամ մի­այն այս­տեղ է հան­դի­պում, ին­չը կր­կին փաս­տում է, որ ա­սա­ցո­ղը լաւ ծա­նօթ է պատ­մու­թե­ա­նը: Դա­ւի­թը սա­կայն չի խաբ­ւում եւ կռո­ւի են դուրս գա­լիս: Այս­տեղ էլ Մե­լի­քի խօս­քում տար­բե­րակ­ւում են թա­գա­ւոր եւ իշ­խան հաս­կա­ցու­թիւն­նե­րը: Մե­լի­քը որ­պէս թա­գա­ւոր պա­հան­ջում է հա­րո­ւա­ծի ի­րա­ւունքն ի­րեն տալ: Սրան հա­կա­ռակ մնա­ցած պա­տում­նե­րում Դա­ւի­թը հա­րո­ւա­ծը զի­ջում է Մե­լի­քին նրա ա­ւա­գու­թիւ­նը հա­շո­ւի առ­նե­լով, այլ ոչ թէ սո­ցի­ա­լա­կան դիր­քը: Մե­լի­քը նոյ­նիսկ պա­հան­ջում է, որ Դա­ւի­թը մէկ հա­րո­ւած տայ, ի­սկ ին­քը ե­րեք.

­Մե­լիք, դու զքու գուրզ զար­կե­ցիր,­
Ալ տոր ի­մո՞ւն ա, թա՞ չէ:
­Մե­լիք ա­սեց. – Էն ի­՞նչ օ­րէնք է,­
Օր թա­գա­ւոր ու իշ­խան մէկ յար­գի տէր էղ­նին:
­Բետք է, օր թա­գա­ւոր էր­գու-ի­րէք հաղ ալ ե­ւել էղ­նի­
Ու յարգ էղ­նի ու­րան[15]­Նոյն տե­ղում, էջ 124::

     ­Ի տար­բե­րու­թիւն պա­տում­նե­րի մեծ մա­սի, որ­տեղ Դա­ւի­թը ե­րեք հա­րո­ւած­նե­րից եր­կու­սը զի­ջում է մօր ու Ա­ստ­ծուն, կամ մօր ու քրո­ջը, այս­տեղ զիջ­ման մո­տի­ֆը բա­ցա­կա­յում է եւ Դա­ւի­թը ըն­դա­մէ­նը մէկ հա­րո­ւա­ծով, Ա­ստ­ծոյ ա­նու­նը տա­լով` սպան­նում է Մե­լի­քին: Ա­պա թա­գա­ւո­րի կա­նանց ու միւս գե­րի­նե­րին ա­զատ ար­ձա­կում:
     ­Դաւ­թին յաղ­թա­նա­կը նրան մեծ հռ­չակ է բե­րում: Ի տար­բե­րու­թիւն է­փո­սի պա­տում­նե­րի մեծ մա­սի, այս­տեղ Դա­ւիթն ըն­դար­ձա­կում է գա­ւա­ռի սահ­ման­նե­րը: Ա­պա Դա­ւի­թը Սա­սու­նի հա­ցի խն­դի­րը լու­ծե­լու հա­մար, բա­րե­կա­մա­նում է Հա­լէ­պի ա­մի­րայի հետ եւ ա­մի­րայի թոյլ­տ­ւու­թե­ամբ բերդ է կա­ռու­ցում Հա­լէ­պում:
     Ե­թէ պա­տում­նե­րի մեծ մա­սում Դա­ւի­թը սահ­մա­նա­փակ­ւում է վան­քի վե­րա­շին­մամբ, այս­տեղ նա հիմ­նում է բեր­դեր տար­բեր վայ­րե­րում, ջրամ­բար, ջրա­ղաց, ա­խոռ­ներ, մսուր­ներ: Դաւ­թի շի­նա­րա­րա­կան ըն­դար­ձակ գոր­ծու­նէ­ու­թիւ­նը նաեւ ո­րո­շա­կի հա­կադ­րու­թե­ան մէջ է մտ­նում է­փո­սի կենտ­րո­նա­կան հե­րո­սի ա­ւան­դա­կան ըն­կալ­ման հետ: Ան­խու­սա­փե­լի­օ­րէն փոխ­ւում է Դաւ­թի` որ­պէս ծուռ-խենթ ըն­կա­լու­մը, նաեւ ամ­բող­ջա­նում նրա` որ­պէս հայ­րե­նի­քի պաշտ­պա­նի, ա­ռաջ­նոր­դի նաեւ խա­ղաղ շի­նա­րա­րի կեր­պա­րը:
     Դա­ւիթն ը­նդ­լայ­նում է Սա­սու­նի իշ­խա­նու­թե­ան սահ­ման­նե­րը: Պա­տու­մում շեշտ­ւում է Սա­սու­նի ան­կա­խու­թե­ան, ի­նք­նու­րոյն քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան, հա­րե­ւան ե­րկր­նե­րի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի հան­գա­ման­քը, ին­չը բնո­րոշ չէ այլ պա­տում­նե­րի:­
     Այս պա­րա­գա­յում գու­ցէ կա­րող ե­նք մտա­ծել ան­կախ ի­րա­կա­նու­թե­ա­նը հա­մա­պա­տաս­խան վի­պա­սա­ցի աշ­խարհա­հայեաց­քի ու պա­տու­մի գա­ղա­փա­րա­կան ա­ռանց­քի փո­փո­խու­թե­ան մա­սին: Այդ փո­փո­խու­թիւնն, ի­նչ­պէս տե­սանք, ար­տա­յայտ­ւում է ան­կախ պե­տա­կա­նու­թե­ա­նը կամ է­փո­սի աշ­խար­հին հա­մա­պա­տաս­խան թա­գա­ւո­րա­կան իշ­խա­նու­թե­ան պա­րա­գա­նե­րի առ­կա­յու­թե­ամբ, Սա­սուն­ցի Դաւ­թի ակ­տիւ շի­նա­րա­րա­կան եւ ի­նք­նու­րոյն քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան մո­տիֆ­նե­րով, ո­րոնք բնո­րոշ չեն է­փո­սի ա­ւան­դա­կան մո­տի­ֆա­շա­րին թե­րեւս ար­տա­յայ­տում են վի­պա­սաց­նե­րի եւ ո­ւնկն­դիր­նե­րի` հայոց պե­տա­կա­նու­թե­ան վե­րա­կանգն­ման, խա­ղաղ շի­նա­րար գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան, ե­րկ­րի շէ­նաց­ման ե­րա­զանք-ցան­կու­թիւն­նե­րը:

ԾԷ. ՏԱՐԻ, 2018 ԹԻՒ 3

References
1 Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Գ., Ե­րե­ւան, 1979, էջ 10:
2 Տե՛ս, Лорд А.Б. Сказитель /пер. с англ. и коммент. Ю.А. Клейнера и Г.А. Левинтона/. Москва, 1994. С.142-158.
3 Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Դ., Եր­ևան, 1999, էջ 89:
4 Путилов Б., Эпическое сказительство: Типология и этническая специфика, Москва, 1997. С.71-72.Այս մա­սին տե´ս նաև Неклюдов С., Новые материалы по монгольскому эпосу и проблемы развития народных повествовательных традиций // Советская Этнография, 1981, № 4. С. 121-122: Նոյ­նի՝ Героический эпос монгольских народов: Устные и литературные традиции, Москва, 1984.
5 Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Գ., էջ 348:
6 Սաս­նա ծռեր, հա­տոր Դ., էջ 324:
7 ­Տե՛ս, հա­տոր Դ., էջ 395, ծա­նո­թագ­րու­թիւն:
8 ­Թով­մա վար­դա­պետ Ա­րծ­րու­նի, Պատ­մու­թիւն Տանն Ա­րծ­րու­նե­աց, դպ­րու­թիւն ե­րկ­րորդ, գլուխ Է., էջ 152, Մա­տե­նա­գիրք Հայոց, հատ. ԺԱ., Ժ. դար, Ան­թի­լի­աս-Լի­բա­նան, 2010:
9 Ա­բե­ղյան Մ., հա­տոր Ա., Ե­րե­ւան, 1966, էջ 382:
10 Ու­շագ­րաւ է, որ Ռու­սաս­տա­նի Եա­կու­տի­այի մար­զում՝ ար­դէն մեր օ­րե­րում, ձգ­տե­լով վե­րա­կանգ­նել «Օ­լոն­խօ» է­փո­սի վի­պա­սաց­ման ա­ւան­դոյ­թը ոչ մի­այն նոր թե­մա­ներ, հա­մա­պա­տաս­խան ու­սու­ցում են տա­լիս ա­սա­ցող­նե­րին, այլ նաեւ ա­պա­հո­վում հա­մա­պա­տաս­խան լսա­րա­նով, ա­ռանց ո­րի հնա­րա­վոր չէ վի­պա­սա­ցու­մը:
11 Սասնայ ծռեր, հատոր Գ., պատում ԺԱ., էջ 444
12 Սաս­նայ, ծռեր, հա­տոր Գ., պա­տում Դ, էջ 146:
13 Սաս­նայ ծռեր, հա­տոր Դ., պա­տում Ա, էջ 106:
14 Սաս­նայ ծռեր, հա­տոր Դ., էջ 121:
15 ­Նոյն տե­ղում, էջ 124: