Երկու յուղարկաւորներ փսփսացին ետեւի նստարանէն, եւ ինք կորսնցուց մտածումին թելը: Իրականութեան գալով անդրադարձաւ յանկարծ, որ երազեր էր երկար, այդպէս հոն ոտքի, երիտասարդ քահանային շրթունքներէն թափթփող տարտամ բառերուն դէմ: Խորանին լոյսերը կը շողային մշուշախառն կիսամութի մը մէջ, եւ պաղ քրտինք մը ողողած էր քունքերը: Նայեցաւ դէմի սեղանին եւ ըսաւ ինքնիրեն, թէ մայրը մեռած է ահա ու կը պառկի այս դագաղին մէջ: Նոր սղոցուած տախտակին հոտը մինչեւ թոքերը կ՛իջնէր:
Մայրը մեռած էր: Բառերը կրկնեց մտովի, հատ-հատ, շրթունքները գրեթէ շարժելով. բան չհասկցաւ: Իր ներկայութիւնը գրեթէ անիմաստ էր հոն, կը զգար ատիկա արդէն սկիզբէն ի վեր: Արեւի երիզ մը, պատուհանէն ինկած, կ՛երկարէր նստարաններուն վրայ, կ՛անցնէր ոտքին քովէն: Ուզեց կոխկռտել զայն, ոտքը երկարեց. լոյսի երիզը շողաց կօշիկին վրայ, եւ իր մորթը զգաց գաղջ շոյանքը անոր: Դուրսը արեւ կար անշուշտ: Մինչ մատուռին ստուերները կ՛աճէին իր շուրջ. քիչ առաջուան մշուշը նորէն կը բարձրանար, կը լեցուէր աչքերուն մէջ: Պատկերներ կ՛ըլլային բոլորը, զինք շրջապատողները. դէմքերը, շարժումները կը տարբաղադրուէին անորոշին մէջ, եւ աւելորդ բաներու պէս կը ճնշէին իր վրայ, իրենց հեռաւորութենէն: Անհանգիստ կը զգար հոն ըլլալուն: Իր մարմինին զանգուածը, միամիտ ու անամօթ, կանգնած երկու նստարանի միջեւ, շփոթահար կ՛ընէր զինք: Մանաւանդ երբ սեւ երիզ մը պատռէր աչքերուն առջեւ լեցուած մշուշը եւ հասնէր իրեն, կամ անօգուտ հեծկլտուք մը գար խանգարելու իր լռութիւնը: Այդ րոպէներուն յիմարօրէն կը փափաքէր շարժիլ. կենալ բարձր տեղ մը, սա դիմացի բեմին վրայ, եւ ըսել միւսներուն ինչ որ չէին գիտեր: Կը փափաքէր, ամբողջ մատուռը լեցնող թեւի շարժումով մը, ղրկել դուրս զանոնք բոլորը, այդ պատկերները, իր անտարբերութենէն հալածական. ա՛լ կը բաւէր՝ շարժէին խաղալիկներու պէս, խաբէին իրենք զիրենք: Մէկիկ-մէկիկ պիտի մարէին այն ատեն լոյսերը խորանին: Պիտի մնար ինք առանձին՝ միակ իրականութեան հետ. մօրը փտող մարմինին հետ: Պիտի մնար երկար, սուզուէր անոր տեսիլքին մէջ, մինչեւ –նողկանք մը ակռաները սեղմեց հոս– ա՛լ հաւատար, ընդունէր թէ մայրը մեռած էր: Ցաւագին, բութ հեշտանքը նորէն պիտի գար. կու գար ամէն պատրանքէ ետք: Ան պիտի ողողէր այս անգամ, պիտի խեղդէր իր բոլոր բջիջները: Ա՛լ լիացնէր զինք: Մահը պատրանք չէր. կարելի էր ապրիլ անով:
***
Տկար հեծկլտուք մը ետեւէն, եւ ինքզինք դարձեալ հոն գտաւ, երկու նստարանի միջեւ, սեղանին դէմ: Զգաց նորէն՝ ճնշող ներկայութիւններ իր ետեւ, աւելորդ նայուածքներ. քրտնած, կղպուած դէմքեր: Արեւի գաղջ երիզը դեռ ոտքին վրայ էր, եւ քահանան չէր վերջացուցեր տարտամ բառերը: Դուրսը արեւ էր անշուշտ, եւ լռութիւն: Կարելի չէր փախչիլ՝ բառերու, դագաղներու եւ ճառագայթ մը արեւի տարօրինակ այդ բանտէն: Մինչ ետեւէն նոյն հեծկլտուքը կը կրկնուէր, եւ անոր ցնցումները կու գային ու կ՛անցնէին իր մէջէն: Կը ճանչնար զայն. այդ հեծկլտուքը, այդ ձայնը օր մը ի՛րը եղած էին: Դարձաւ. ան էր, երկու քայլ անդին կեցած: Գետին կը նայէր: Ան էր. դէմքը արդէն այնքան կը նմանէր հեծկլտուքին. մեղմ, թաց, թրթռուն: «Եւ ըսել, որ գիտցեր եմ սիրել»,- անցաւ միտքէն: Գաղջ բան մը պտտեցաւ ջիղերուն խորը. քիչ մը գութ, քիչ մը ափսոսանք՝ լեղի-լեղի բարձրացաւ կոկորդին. միայն: Կը բաւէր. անօգուտ էր արդէն: Պէտք էր փախչիլ այդ խեղճ գութէ՛ն ալ: Նայիլ յուզումէն թրթռացող այդ մարմինին՝ ինչպէս աւելորդ առարկայի մը:
Բայց կարելի չէր մոռնալ. սիրած էր զայն, եւ հիմա կը մնար բանտարկեալը՝ ա՛լ իրը չեղող յիշատակներու: Կրնար զարմանալ միայն. շատ տգէտ էր եղած: Որովհետեւ ոչինչ մեռած էր դեռ կեանքին մէջ այն ատեն. դեռ չէր խոցուած բացարձակներ փնտռող իր խեղճ հպարտութիւնը: Յետոյ մահերը եկեր էին, ինք գտեր էր մեծ հակասութիւնը: Եւ սիրելը մոռցեր էր: Պարզ էր: Բայց միւսը չէր մոռցեր դեռ . ատոր համար ալ հոն էր ահա հիմա, իրմէ երկու քայլ անդին. իր մօրը դագաղին դէմ:
Կրկին նայեցաւ անոր: Թարթիչները կը ստուերէին կարմրած կոպերը. անոնց մեղմ թրթռացումը դեռ կ՛երեւէր վիշտին պրկումին մէջ: Գեղեցիկ էր ան, հակառակ դէմքը այրող արցունքին. մարմինին գիծերը շնորհալի էին, կեանքով բաբախուն՝ սեւին ծանրութեանը տակ: «Տասնութ տարեկան,- շարունակեց յուսահատ անտրաբերութեամբ.- ինք ալ տասնութ տարեկան է, եւ դեռ չէ մոռցեր. դեռ գիտէ լալ»: Չէր խղճար. ոչ ալ կը նախանձէր: Գեղեցիկ էր, բայց այնքա՛ն փխրուն, այնքա՛ն խոցելի գեղեցկութեամբ մը: Կարելի չէր… կարելի չէր հաւատա՛լ անոր. կարելի չէր սիրե՛լ…: Նորէն զգաց դառնութիւնը անօգուտ, ցամքած իր գութին: Եւ այդ պահուն, ան իր վրայ դարձուց աչքերը: Նոյն ակնարկը. հարցումի, աղաչանքի նոյն արտայայտոթիւնը, նոյն հրաւէրը: «Ի՞նչ կը սպասէ դեռ ինձմէ», հարց տուաւ ինքնիրեն, մինչ իր անտարբեր յուսահատութիւնը ակռաները կը սեղմէր: Իսկ աղաչող աչքերը նորէն կը խոնաւնային, կ՛ողողուէին արցունքով: Աղջկան ուսերը, մարմինը ամբողջ՝ կը ցնցուէին խեղդուած հեկեկանքով, եւ նայուածքը, թրթռուն նայուածքը կարծես կը հարցնէր.
– Քիչ մը չե՞ս… լար… մամայիդ համար:
Անիմաստ էր այս բոլորը, մղձաւանջի պէս ցնորական: Կարելի էր քրքջալ միայն, յուսահատի քրքիջով: Ինք կը լռէր. կը մնար հոն, ապիկար ու շփոթ, պարապ ակնարկը յառած անոր սեւ պզտիկ ձեռնոցին, դաստակի տժգոյն մորթին: Կը լռէր: Մինչ այնքան պարզ էր, բացայա՛յտ էր. կարելի չէր լալ ու ապրիլ. կարելի չէր յուզումով թրթռալ ու չփշրուիլ: Այնքա՛ն հակասական էր, այնքան պարզ: Իր մայրը… Պատկերացուց զայն, սպիտակած, տգեղցած այդ կինը. խեղճ գեղեցկութիւնը անոր, որ թերեւս բոլոր մայրերունն է: Ան գիտցեր էր լալ, եւ ահա մաշեր էր անողոք մաշումովը քաղցկեղին: Հիւանդութիւնը կերեր էր զայն կտոր-կտոր. ինչ որ մնացեր էր՝ ահա կը պառկէր հոն, դէմը. այլեւս անծանօթ, աւելորդ: Եւ հիմա պէտք էր լալ անոր համար: Մայրը մեռած էր, եւ պէտք էր լա՛լ անոր համար: Քովի աղջկան մատները թաշկինակը կը սեղմէին ջղաձգօրէն, սեւ ձեռնոցին տակէն: Անոր երիտասարդ մարմինը կը սպառէր արցունքին մէջ: Այնքա՜ն խոցելի էր ան. ճիշդ մօրը պէս, արդէ՛ն մօրը պէս: Թերեւս բոլոր կիները կը նմանէին անոր. քիչ մը միս եւ արցունք. արցո՛ւնք մանաւանդ. կարծես հի՛ւթը իրենց մարմինին:
Այպէս, մայրն ալ մեռած էր ուրեմն, վերջինը մահերէն: Իսկ ինք կը մնար հոն, նոյնքան պարապ, անորոշ: Կը սպասէր: Եւ կը թուէր իրեն, թէ մայրը ահա կը մեռնէր սկիզբէն իվեր, եւ սկիզբէն իվեր ինք կը սպասէր այդպէս, ուրիշներու կողքին, ուրիշներու վիշտով շրջապատուած: Կը սպասէր այդ տարօրինակ բանտին մէջ, մահուան ու արցունքներու միջեւ տարուբեր: Յետոյ կը մոռնար:
***
Ձայները իջան յանկարծ: Լռութիւն: Վերջացած էր: Իր ներսը պտտող խուլ մղումներէն տարուած՝ քայլերը քաշքշեց դուրս, դագաղակիրներուն եւ քահանային ետեւէն: Մարդ մը կը քալէր իր քովէն, թեւը բռնած: Բարեկամ մըն էր: Դրան մէջ՝ կէսօրուան ճերմակ լոյսը բիբերը խոցեց: Պահ մը կոպերը փակեց, մնաց անշարժ. յետոյ քալեց, յուղարկաւորներու հոսանքին հետ, հողէ արահետներէն: Խճողում կար: Միւսը ձգեր էր իր թեւը. կարելի չէր միասին քալել այդքան նեղ ճամբաներու վրայ: Քալողները կը հպէին իրեն, կը բախէին երբեմն, կը քաշուէին մէկդի: Շատ չէին մօտենար: Մայրը մեռած էր:
Արեւը ահաւոր էր. կ՛իյնար ալիք-ալիք անոր լոյսը դաշտին վրայ, խաչերու եւ սիւներու անտառին կուրցնող ճերմակին վրայ: Դաշտը կ՛այրէր: Յոգնութիւնը բոլոր զգայարանքներէն իր մէջ կը խուժէր: Ծնծղայ մը կը թրթռար օդի բոցերուն մէջ. անհանգստացնող բոյր մը կը բարձրանար խոտերէն: Կրունկները կը ցաւէին եւ արեւը կը ճնշէր մերկ գլխուն: «Յոգնած եմ»,- մտածեց. կ՛ուզէր նստիլ հողին վրայ, բայց կարելի չէր: Միւսները կը քալէին: Դագաղը կը քալէր:
Հողը մութ սրճագոյն էր հոն, ուր կեցան. գրեթէ սեւ: Նկատեց, որ փոսը կանոնաւոր փորուած էր: Պէտք էր մօտենալ եզերքի թումբին, եւ սպասել. մինչեւ որ մայրը մեռնէր վերջապէս. մինչեւ քահանային վերջին բառերը վերջանային:
Փոսը ամբողջութեամբ կ՛երեւէր եզերքի թումբին վրայէն: Կեցած էին հոն ուրիշներ ալ: Միւսները ետեւն էին, աւելի ցած: Ետեւը տեղ մը՝ անշուշտ զինք սիրող մատներ դեռ կը պրկուէին թաշկինակին վրայ: Ինք չէր լար, թումբին վրայ կեցած: Ահա այս մէկը եղբայրն էր. իր մեծ եղբայրը: Պիտի չուզէր նայիլ անոր. յայտնի էր, ան լացեր էր մօրը համար: Հիմա կը հազար ճռնչացող հազով մը: Ինք դեռ կը տեսնէր պատկերը ռամիկ այդ տղուն, մինչ ան նոր կը հասնէր ուրիշ քաղաքէ քանի մը ժամ առաջ: Սեւ բաճկոն մը կը կախուէր անոր կողերն ի վար: Շապիկը քակուած էր, դէմքը՝ աճած սեւ մօրուքով: Այդպէս եկեր էր ան, եւ ինք զգացեր էր, ամէն անգամի պէս, զիրենք բաժնող անջրպետը: Այնքա՛ն տարբեր՝ իրմէ: «Բա՛ն չի գիտեր,- ըսեր էր ինքնիրեն, ամէն անոր հանդիպելուն,- ոչինչ ունի մոռնալիք»: Միւսներն ալ շատ բան չէին գիտեր կարծես…: Ի՛նք էր տարբերը, երեւի, ինք որ գիտէր: «Որքա՛ն պարզ է ասոնց ուրախութիւնը եւ արցունքը»,- շարունակեց: Եւ շրթունքները կծկուեցան: Ուզեց մոռնալ: Բայց չէր կրնար չտեսնել եղբօր պատկերը: Իմացեր էր ան մօր մահը, նետեր էր կաշի կտրող դանակը սեղանին, հաներ էր արհեստաւորի գոգնոցը, եւ եկեր՝ քիչ մը անոր վրայ լալու: Այդ անբառ, գրեթէ անասնային վիշտին յաճախ հանդիպած էր ինք: Տգէտ սարսափն էր ան՝ կեանքի անծանօթ բաներուն: Տարերային ցաւ մը, առանց լոյսի, մտածումի: Եւ անոր դէմ միշտ ալ խուլ ու գաղտնի բան մը թրթռացեր էր իր մէջ:
Հիմա, եղբայրը կը հազար նորէն. հողի կոշտեր կը գլորէին անոր ոտքերուն տակէն, փոսին մէջ: Հողը թաց էր, անհանգստացնող բոյրերով բեռնաւոր: Արեւը կը մնար անշարժ, տաքէն ճերմկած երկինքի կեդրոնին. ծղրիթներ կային եւ փսփսուքներու ծով մը՝ դաշտին վրայ: Ինք յոգնած էր արեւէն, հողի բոյրով ծանր՝ հողերու այդ կեանքէն: Յոգնած՝ ամբողջ կեանք մը դագաղի մը առջեւ կենալով, մտածելով լալու մասին, սիրելու մասին, մտածելու մասին: Յոգնութեան պահ էր, եւ նախանձեցաւ… Ըլլալ պարզ, տգէտ, եւ լուռ՝ խառնուիլ մեծ զանգուածին, ինչպէս մեռնողները կ՛իջնեն վար, կը միանան հողին:
Ծանր, ծանր շարժումով մը՝ եղբայրը ծռեր էր գետին. հող կը նետէր գերեզմանի փոսին մէջ: Մեքենաբաար նոյնը ըրաւ, մտածելով միաժամանակ, որ մարդ հող չի նետեր մօրը վրայ: Բայց մայրը մեռած էր: Անոր խեղճ հիւանդութիւնը, փտումը՝ իր նետած բուռ մը հողին տակ էին ա՛լ: Մատներուն վրայ հողի հատիկներ կային: Եղունգներուն ծայրերը սեւ էին անոնցմով:
Եւ հողը կը բուրէր: Անոր բերրի հոտը, քրտինքի պէս գաղջ, կը բարձրանար արեւին մէջ, անտեսանելի ալիքներով. ապրող շունչի նման կը թափանցէր իր մարմինին: Եւ իր մէջ բան մը կը բեղմնաւորուէր: Ոտքերուն տակի դագաղը կ՛անհետանար ա՛լ. հողը կը գրկէր զայն: Փոսը կը լեցուէր, խոտերուն մէջ բացուած վէրքի մը պէս, հողով եւ ծաղիկներով, փոսին մէջ տապալած պսակներով: Անոնց բոյյրը կը խառնուէր հողի շոգիներուն, կ՛եփէր դաշտին հնոցին մէջ: Օդը ալիք-ալիք կը դողդղար սպիտակ քարերու մակերեսին:
Միւսները կը հեռանային կամաց-կամաց. վերադառնալ պէտք էր: Բարեկամը բռներ էր իր թեւը, թող տուեր էր. ինք անշարժ կը մնար: Դեռ անծանօթ, կամ արդէն շատոնց մոռցուած զգայութիւններու ալիք մը կը բարձրանար իր մէջ: Կը սպասէր շփոթ, բայց արդէն գրեթէ գինովցած՝ ծանր բոյրերով եւ ջերմութիւնով: Պարզ բան մըն էր հորիզոնէ հորիզոն դաշտը ծածկող այդ տրոփումը. գեղեցիկ էր. իրմէ անդին, իր գոյութենէն անդին անցնող գեղեցիկ մը: Խեղդուկ շեշտով կրկնեց բառը: Եւ զարմացաւ իր ձայնին, որ յանկարծ բարձր լսուեցաւ ու ինկաւ, պարապի մը մէջ կարծես: Նախնական, աննպատակ յուզում մըն էր դուրսէն իրեն եկող այդ հոսանքը. մերկ ու առանձին նախամարդու տագնապանք մը: Կը զգար, անորոշ կերպով, որ հարցումի պէս բան մըն էր ինք, այդպէս բոլոր զգայարանքները բացած՝ հեռաւոր արեւի մը տաք կանչին, պարզ բայց անմատչելի բնանկարի մը գոյներուն, հողի մը հսկայ մարմինին, անոր հոտերուն եւ ձգողութեան: Յուսահատ հարցում մը:
Կը մնար հոն: Ափերը, եղունգները դեռ սեւ էին հողով: Մայրը պառկած էր ոտքերուն քով, փոսին մէջ: Մեռած էր: Շուրջը նոյն լայն տրոփումը կը շարունակուէր դաշտին վերեւ: Հաստատեց, որ կարելի չէր փախչիլ այդ բոլորէն. եւ անդին միւսները իրեն կը սպասէին թերեւս:
