ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃԵԱՆԻ
ՅՈՎՆԱՆ ՄԵԾԱՏՈՒՆ
ԹԱՏՐԵՐԳՈՒԹԻՒՆԸ` ՄԷԿԴԱՐԵԱՅ
ԱՌԵՂԾՈՒԱԾԻ ՄԻՋՈՎ

     Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի ստեղծա­գոր­ծու­թիւ­նը դեռեւս խորհր­դային տարինե­րին հան­գա­մա­նօ­րէն ուսումնասիրո­ւել, հրա­տա­րա­կո­ւել եւ բազմիցս վերահրա­տա­րա­կո­ւել է: Ա­կադեմական հրա­տա­րա­կու­թիւնը կազմում է 14 ստո­ւար հա­տոր: Թւում է, թէ ո­չինչ պէտք չէ վրիպած լի­նէր մաս­նա­գէտ­նե­րի ու­շադրութիւ­նից: Բայց Գրա­կա­նու­թե­ան եւ ա­րո­ւեստի թան­գա­րա­նի (ԳԱԹ) մասնա­ճիւղ Դերե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի տուն-թան­գարանը ղե­կա­վա­րե­լու մեր եր­կա­րա­մե­այ գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան ըն­թաց­քում ոչ քիչ ա­ռիթ­ներ ե­նք ունե­ցել հա­մոզ­­ուե­լու հա­կա­ռա­կում: Նա­խոր­դիւ դա­սա­կանի ար­խի­ւից եւ մաս­նա­ւոր ան­ձանց մօտ պահպանուած նիւ­թե­րից ի մի ե­նք բե­րել եւ հրա­տա­րա­կել դե­միր­ճեա­նա­կան չափա­զանց ու­շագ­րաւ մասունք­ներ` բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ, նա­մակ, հեքի­աթ, խո­հագ­րու­թիւն: Մէկ տա­րի ա­ռաջ բա­րե­բախ­տու­թիւն ու­նե­ցանք Գրա­կա­նու­թե­ան եւ ա­րուես­տի թանգա­րա­նում պահ­պա­նո­ւող Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի ֆոն­տից (ԴՖ) գտ­նել մինչ օ­րս ան­տիպ Յովնան Մեծատուն թատ­րեր­գու­թե­ան բնա­գիրը` բաղ­կացած ձե­ռա­գիր եւ մե­քե­նագիր պատա­ռիկ­նե­րից^[1]Այդ նիւթերը պահպանւում են ԳԱԹ-ում, ԴՖ թիւ 500-507:։ Ըն­թեր­ցո­ղին ա­ռա­ջին ան­գամ ներ­կա­յա­ցո­ւող այս թատ­րերգու­թիւ­նը մենք՝ վեր­ծա­նել, խմ­բագրել եւ հա­մա­կար­գել ե­նք հէնց այդ տար­բե­րակ­նե­րի հի­ման վրայ:
     Տա­րի­ներ շա­րու­նակ Դե­րե­նիկ Դեմիր­ճե­ա­նի տուն-թան­գա­րան են ե­կել գրա­կա­նա­գէտ­ներ, թա­տե­րա­գէտներ, աս­պի­րանտ­ներ, ու­սա­նող­ներ, ո­րոնք փնտ­ռում է­ին գրո­ղի Յովնան Մե­ծատունը յօ­դո­ւած, ա­տենա­խօսու­թիւն գրե­լու կամ պար­զապէս ընթեր­ցելու նպա­տա­կով: Մեծ է ե­ղել նրանց հիասթա­փու­թիւ­նը, ե­րբ տեղե­կա­ցել են, որ ան­գամ գրո­ղի մասունք­ները պահ­պանող յար­կի ներքոյ չկայ թատ­րեր­գութ­ե­ան ո­րե­ւէ հրա­տարակու­թիւն: Մեր բազ­մա­թիւ փնտռտուք­նե­րը հա­յաս­տա­նե­ան գրա­պահոց­նե­րում մնում է­ին ա­նարդիւնք. այդ ստեղ­ծա­գոր­ծութե­ան տպա­գիր եւ ոչ մի օ­րի­նակ հնա­րաւոր չե­ղաւ գտ­նել: Ա­մե­նա­հա­ւաս­տի տե­ղե­կատուու­թիւ­նը զե­տեղուած է ՀՀ գրա­դարան­նե­րի ե­լեկտ­րո­նային ցու­ցա­կում, ո­րում մի­այն մի ծա­նուցում կայ, թէ 2017 թո­ւա­կա­նին ե­ղել է ա­ռա­ջար­կութիւն` հրա­տա­րա­կե­լու Յովնան Մե­ծա­տունը, ե­թէ գտ­նուի հո­վա­նա­ւոր: Ա­սենք, որ այդ ա­ռաջար­կու­թիւնն ա­րո­ւել է մեր կողմի­ց` թատ­րեր­գու­թե­ան պա­տա­ռիկ­նե­րը վեր­ծա­նե­լու այն փու­լում, ե­րբ հասկա­ցել ե­նք, որ թէ­եւ ֆոն­տային նիւ­թը բաղ­կա­ցած է ա­ռան­ձին կտոր­նե­րից, բայց ընդ­հա­նուր առ­մամբ հնա­րա­ւոր է ամ­բող­ջաց­նել եւ ըն­թեր­ցո­ղին մատու­ցել ա­ւար­տուն ե­րկ:
     Պար­զա­բա­նենք նաեւ, թէ ին­չու ա­ւե­լի շուտ` մեր գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան նախորդ տա­րի­նե­րին, չէ­ինք ո­րո­նել այս գոր­ծը գրո­ղի ֆոն­տում: Բանն այն է, որ Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի տուն-թան­գա­րա­նը հիմնա­կա­նում զբաղ­ւում է գրո­ղի յու­շային տու­նը պահ­պա­նե­լու, հան­րահռչա­կե­լու, ցուցադ­րու­թիւն կազ­մա­կեր­պե­լու, նոր ցու­ցան­մուշ­ներ ձեռք բե­րե­լու, ի­նչ­պէս եւ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կանու­թե­ան կա­րե­ւոր դր­սե­ւո­րումներն ար­ժե­ւո­րե­լու գոր­ծա­ռոյ­թով, ո­ւստի ԳԱԹ-ի աշ­խա­տա­կից­նե­րի կող­մից մշակո­ւած ար­խի­ւային նիւթերի ո­ղջ ծա­ւա­լը հան­գա­մա­նօ­րէն պրպտելու ա­ռի­թը չէր ներ­կա­յա­ցել, մա­նաւանդ որ մեզ այ­ցե­լող մաս­նագէտ­ները հաստատապէս վկա­յում է­ին, թէ Յովնան Մե­ծա­տուն եր­կի բոլոր փնտռտուքներն ի­րենց տարել են փա­կու­ղի, եւ մի­ակ յոյ­սը մնացել է գրո­ղի տուն-թան­գա­րա­նը: Այս տեղեկու­թիւնն էլ հիմք էր տալիս տարիներ շա­րու­նակ մտա­ծել, որ անդառնա­լիօրէն կո­րած է Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­անի թա­տերգական ժան­րի այդ նմոյ­շը, ո­րի մասին, ի զար­մանս մեզ, կային մի շարք հան­գա­մա­նալից վեր­լու­ծութիւն­ներ տար­բեր գիտնական­նե­րի աշ­խատութիւն­նե­րում եւ յի­շա­տակումներ Դե­միր­ճե­ա­նի նամակա­նիում: Նոյ­նիսկ ո­րոշ մաս­նագէտ­ներ մեզ փոր­ձել են հա­կադրո­ւել այս բոլոր տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում, ե­րբ մենք յայտա­րա­րել ե­նք, թէ Յովնան Մեծատունը անտիպ ստեղ­ծա­գոր­ծութիւն է: Քա­նի որ վերլու­ծու­թիւններն այդ թատ­րերգու­թեան մա­սին բաւա­կան հան­գամա­նալից են ու ստուա­րա­ծա­ւալ, եւ քա­նի որ մարդիկ, դրանք կար­դա­լով, ձեռք են բե­րել ո­րո­շա­կի պատ­կե­րացում եր­կի վե­րաբե­րե­ալ, ու­նե­ցել են այն պատ­րան­քը, թէ կար­դա­ցել են հէնց հե­ղի­նա­կային թեքս­թը: Նաեւ կար գրո­ղի նա­մակներում յի­շա­տակուող այն փաս­տը, որ Վար­դան Ա­ճէմե­ա­նը 1933 թո­ւականին փորձ է ա­րել բե­մադ­րել Յովնան Մե­ծա­տունը Ա­ռաջին պե­տա­կան (յե­տա­գա­յում` 1937ին, վե­րա­նո­ւանուած Գ. Սունդու­կե­ա­նի ա­նո­ւան պետա­կան) թատրո­նում. չի բա­ցառւում, որ թատ­րերգու­թե­ան նիւ­թը եւ դրան ա­ռն­չո­ւող ման­րամասնե­րը հան­րայ­նա­ցո­ւել են հէնց թա­տե­րական գոր­ծիչ­նե­րի մի­ջոցով: Եւ ե­րբ թատ­րեր­գու­թե­ան մասին ո­րոշա­կի պատ­կե­րա­ցում ունեցող անձան­ցից մենք փոր­ձում է­ինք պարզել, թէ յատկա­պէս որտե՞ղ, ո­՞ր հա­տորում, ո­՞ր թո­ւա­կա­նին են կարդա­ցել այն, կարկա­մում է­ին ու ստի­պո­ւած լի­նում զար­ման­քով խոստո­վա­նել, որ ի­րենք, այո՛, ու­նեն ո­րո­շա­կի պատկերա­ցում գոր­ծին մասին, գի­տեն անգամ նիւթը, ո­րը ցնցող է, սա­կայն չեն յի­շում, թէ որ­տե՛ղ եւ ե­՛րբ են այն կարդա­ցել: Մեզ մնում էր նրանց յու­շել, որ ի­րենք կա­րող են կար­դա­ցած լի­նել դրա վերլու­ծու­թիւնը Հրայր Մու­րադե­անի Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ան^[2]Մուրադեան, Հրայր. Դերենիկ Դեմիրճեան, Երեւան, ՀՍՍՌ ԳԱ. հրատ., 1961թ.:, Արծուի Յու­նա­նե­անի Դե­րե­նիկ Դե­միրճե­ա­նի դրա­մատուրգի­ան^[3]Յունանեան, Արծուի. Դերենիկ Դեմիրճեանի դրամատուրգիան, Երեւան, «Սովետական գրող» հը-րատ., 1988թ.:, Հրանտ Թամ­րազե­ա­նի Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճեան^[4]Թամրազեան, Հրանտ. Դերենիկ Դեմիրճեան, Երեւան, «Սովետական գրող» հրատ., 1977թ.:, ՀՍՍՀ ԳԱ Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի ստեղծա­գործու­թիւ­նը^[5]Դերենիկ Դեմիրճեանի ստեղծագործութիւնը, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ. հրատ., 1980թ.: աշ­խա­տու­թիւն­ներում եւ կամ ո­րո­շա­կի տե­ղե­կու­թիւն ձեռք բե­րած լի­նել 1930ա­կան­նե­րին Սունդու­կե­ա­նի թատ­րո­նին մօտ կանգ­նած ան­ձան­ցից:
     Փոր­ձենք հաս­կա­նալ, թէ ինչը կարող էր պատ­ճառ դառ­նալ, որ Դերենիկ Դե­միր­ճե­ա­նի տպագ­րո­ւած երկե­րի ցան­կից դուրս մնայ այն­պիսի ծա­ւա­լուն եւ մաս­նա­գի­տա­կան շրջանա­կում յայտ­նի ե­րկ, ի­նչ­պի­սին է Յովնան Մե­ծա­տուն թատ­րերգութիւ­նը: Բանն այն է, որ այս եր­կում, ա­ռա­ջին ան­գա­մը լի­նե­լով, գրո­ղը բացա­յայտ ու ա­ռանց պայ­մա­նա­կա­նութիւն­ների ան­դրա­դառ­նում է 1915ին հայ ժողովր­դին պա­տու­հա­սած մե­ծագոյն ա­ղէ­տին` Հայոց ցե­ղասպա­նու­թեանը: Մենք մի ըն­դար­ձակ գրա­կա­նագիտա­կան ու­սումնա­սի­րութիւն ե­նք պատ­րաս­տել` նո­ւի­րո­ւած Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի Ցե­ղաս­պանու­թե­ան թե­մայով գրո­ւած ստեղ­ծա­գոր­ծութիւն­նե­րին: Այն ներ­կա­յա­ցո­ւել է 2017 թո­ւա­կա­նին կա­յա­ցած` Դե­րենիկ Դեմիր­ճե­ա­նի 140ա­մե­ա­կին նուիրուած գի­տա­ժո­ղո­վի ժա­մա­նակ եւ հրատա-րա­կո­ւել «­Հայ­կա­զե­ան հայագիտական հան­դէս»ի նոյն տա­րուայ համարում: Այդ նիւ­թի մէջ, սակայն, մենք ան­դրա­դար­ձել ու վեր ե­նք հանել այն ճշ­մար­տու­թիւ­նը, որ Դեմիրճե­անը, կաշ­կան­դո­ւած իր ապրած ժա­մանա­կի եւ խորհր­դային գա­ղափա­րա­խօ­սու­թե­ան պարտադրանք­նե­րով, Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ե­րեւոյ­թին ան­դրա­դար­ձել է իր թեքս­թի են­թա­շեր­տե­րում` բուն ա­սե­լի­քը թողնե­լով տո­ղա­տա­կե­րում: Հէնց դրա շնոր­հիւ էլ այդ գոր­ծե­րը` «Ա­ւե­լոր­դը», «Ժ­պի­տը», «Աստ­ծոյ տա­նը»։ «­Գիրք ծաղ­կան­ցը» ու­նե­ցել են ընթեր­ցո­ղին հաս­նե­լու եւ հան­րահռչա­կո­ւե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը: Ի­սկ 1918-1919 թո­ւա­կան­նե­րին Հայոց ցեղաս­պանու­թե­ան վէր­քի թարմ ազդեցու­թեամբ գրո­ւած Յովնան Մեծատու­նը մատ­նո­ւել է մո­ռացումի: Այս­տեղ գրո­ղը մեր ազ­գային ողբեր­գու­թե­անն այն­պի­սի շեշ­տադրումներ է հա­ղորդել, որ դրանք չէ­ին կա­րող գո­հաց­նել ո­՛չ խորհր­դային գաղա­փա­րա­խօ­սութեան քա­րոզն ա­նող ղե­կա­վար­ներին, ո­՛չ հայ ազ­գայ­նական­նե­րին, ո­՛չ էլ, բնակա­նա­բար, Ցեղաս­պա­նու­թիւնն առ այ­սօր ժխ­տող-բա­ցա­ռող թուրք ար­նա­խումնե­րին:­
     Ա­ւե­լին, Դե­րե­նիկ Դեմիր­ճե­ա­նի գրա­կա­նու­թե­ան փայ­լուն գի­տակ, խորհր­դային գրա­կա­նա­գէտ Հրայր Մու­րա­դե­ա­նը պար­տադ­րո­ւած էր Յովնան Մե­ծա­տունի իր վերլուծակա­նում յայտ­նել այս­պի­սի տեսակէտ. «­Դեմիր­ճե­անն ան­կարող է ե­ղել բարձրա­ցո­ւած թե­մայի մէջ գտ­նել վեհն ու հե­րո­սա­կա­նը: Պատկե­րուող դէպ­քերի ա­հա­ւո­րութիւնը ը­նկ­ճել է հե­ղի­նակին, զր­կել լուսաւորն ու մարդկայի­նը տես­նելու կարողութիւնից: Պա­տա­հա­կան չէ, որ տրամայի հե­րոս­նե­րը բո­լո­րը` դրական թէ բացա­սա­կան, կոր­ծանւում են: Չկայ մէ­կը, ո­րի մէջ հե­ղինակը կամենար շեշտել վա­ղո­ւայ հեռանկա­րը: Բացակա­յում է փր­կա­ւէտ հաւատն այն բա­նի, որ կայ­ծակ­նահար խորտակ-­ւած կաղնու ար­մատից վա­ղը ըն­ձիւղ­ներ են դուրս գալու` պար­զ­ուելով լոյ­սին եւ ա­րե­ւին, ի­րեն­ցով կեն­դա­նաց­նե­լու եւ շէ­նացնելու ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս ա­մա­յացած եր­կի­րը<sup>[6]</sup>Մուրադեան, Հրայր. Դերենիկ Դեմիրճեան, Երեւան, ՀՍՍՌ ԳԱ. հրատ., 1961, էջ 126-127:»:
     Բա­րե­բախ­տա­բար, այ­սօր փո­խուել են մտա­ծո­ղու­թիւնն ու ի­րա­վիճակը, եւ մեզ ո­չինչ չի խան­գա­րում բարձրաձայ­նել հայ ազ­գի ճա­կատագրին ա­ռն­չո­ւող ան­ցքե­րի իս­կութիւ­նը: Այս տե­սան­կիւ­նից ել­նե­լով` վս­տա­հեց­նում ե­նք, որ Դե­միր­ճե­անն իր տա­ղան­դի ո­ղջ ու­ժով, իր ա­նա­չառ գր­չի բա­ցա­ռիկ վար­պե­տու­թե­ամբ ե­րե­ւա­կայել է մեզ հա­մար ցա­ւա­գին մի թե­մա:
     Ի՞նչ եւ ի­նչ­պէ՞ս էր գրում Դե­միր­ճեանն իր ժո­ղովր­դի բնաջնջ­ման փաստի մա­սին:­
     Ա­րեւմ­տե­ան Հա­յաս­տա­նի քաղաքնե­րից մէ­կում (հե­ղի­նա­կը չի յս­տակեցնում քա­ղա­քի ա­նու­նը) հայ մեծահա­րուստ Յովնա­նը ամուս­նաց­նում է որ­դուն` Խո­րէ­նին: Հար­սա­նի­քը բազմա­մարդ է, ճոխ, ու­րախ: Գի­նով­ցած Յովնա­նը ո­րո­շում է ի­րեն չլ­սո­ւած, չտես­ը­ւած մո­լու­թիւն թոյլ տալ. ծառային ա­պսպ­րում է բե­րել իր պա­հած ոս­կու պար­կը, թա­փել այն յա­տա­կին, ա­պա իր գե­ղեց­կու­հի հար­սին` Նունու­ֆա­րին, պա­րի է կան­չում հէնց ոս­կի­նե­րի վրայ: Մար­դիկ ապ­շած են, շլա­ցած, ո­մանք էլ` նա­խան­ձով լի: Յովնա­նի կի­նը` Նա­զէն, վա­խով է արձագան­գում այդ տե­սա­րա­նին, յորդորում ա­մուս­նուն զգօն լի­նել, սակայն վերջինս հեգ­նում է կնոջն ու շարունակում իր պա­րը: Ա­ռանձին մեծար­ման է ար­ժա­նա­նում Յովնա­նի կոյր, զառա­մե­ալ մայ­րը` Մա­րէն, եւ մեծա­րումի­ այդ ծէ­սը խո­րին պատկառանք է ծնում հիւ­րե­րի շր­ջանում: Յան­կարծ պայ­ծառ ե­րկն­քում ճայթում է ո­րո­տը. ներս է մտ­նում թուրք բարձ­րաս­տիճան պաշ­տօ­նե­այ Հասան պէյն ու գայթակղ­ւում Յովնա­նի հար­սի գե­ղեց­կու­թեամբ: Ա­պա մի կողմ է տա­նում Յովնա­նին, յայտնում, որ պա­տե­րազ­մա­կան ի­րադ­րութիւ­նից դր­դո­ւած` հրա­ման է ի­ջե­ցո­ւել տե­ղա­հա­նե­լու քա­ղա­քի ո­ղջ բնակչութիւ­նը: Յովնա­նը, վս­տահ իր ուժերի եւ հե­ղի­նա­կու­թե­ան վրայ, փորձում է հա­կադ­րո­ւել հա­մընդ­հա­նուր հրա­մա­նին. ոչ  մի­այն Հա­սան պէյի, այ­լեւ ա­ւե­լի բարձր պաշ­տօ­նե­այի` Վա­լի փա­շայի հետ բա­նակ­ցե­լով, նա փորձում է հաս­նել հա­մա­քա­ղաքացիների կամ գո­նէ իր ան­ձի հա­մար հար­ցի խե­լա­միտ լուծ­ման: Բայց ա­պար­դիւն: Հա­սան պէյի պա­հան­ջը մէկն է` ի­րեն տալ գե­ղեց­կու­հի հարսին, ո­րի դի­մաց, ը­ստ է­ու­թե­ան, ին­քը ան­պար­կեշ­տօ­րէն ո­չինչ էլ չի խոստանում Յովնա­նին: Յովնա­նը, սահմըռ­կե­ցու­ցիչ մոր­թա­պաշ­տու­թե­ամբ, հա­մա­ձայ­նում է այդ պայ­մա­նին: Սակայն հա­կադր­ւում է որ­դին` Խո­րէ­նը, ո­րը սպանն­ւում է հօր աչ­քի ա­ռաջ:
     Դե­միր­ճե­ա­նը մշ­տա­պէս կա­րե­ւորել է մար­դու խն­դի­րը: Նրա հա­մար գո­յու­թիւն չու­նի ազ­գային խտ­րա­կանու­թիւն: Ո­ւս­տի եւ իր թատ­րեր­գութե­ամբ հան­դէս է բե­րում մարդ­կային բարձր յատ­կա­նիշ­նե­րով օժ­տո­ւած թուրք սպային` Ֆայի­կին: Նա, որ վաղուց սի­րա­հա­րո­ւած է Յովնա­նի դըստե­րը` Հե­րի­քին, իր ան­ձը վտան­գելու գնով փոր­ձում է փր­կել վեր­ջի­նիս եւ նո­րա­հարս Նու­նու­ֆա­րին: Ա­պարդիւն է, սա­կայն, այդ ջան­քը: Ֆայի­կին բա­նադ­րում է Հա­սան պէյը` ո­րա­կելով իբ­րեւ դա­ւա­ճան, Նու­նու­ֆարն ի­նք­նաս­պան է լի­նում, Հե­րի­քը փախչում եւ փոր­ձում է թաք­նուել գաղ­թական­նե­րի կա­րա­ւա­նում:
Վեր­ջին` Դ. ա­րա­րում, գրո­ղը ցոյց է տա­լիս տե­ղա­հա­նո­ւած հա­յու­թեանը Մի­ջա­գետ­քի մի կոր­սո­ւած վայրում: Վար­պե­տօ­րէն կա­ռու­ցո­ւած ե­րկ­խօսու­թիւն­նե­րի եւ թա­տե­րա­կան տեսա­րան­նե­րի նկա­րագ­րու­թիւն­ների մի­ջո­ցով Դե­միր­ճե­անն ստեղ­ծում է ժա­մա­նա­կի սահմռ­կե­ցու­ցիչ համապատկե­րը: Յովնա­նը` նախ­կին յարգուած  մե­ծա­տու­նը, ցն­ցո­տի­նե­րի մէջ է, խոշ­տան­գո­ւած, խե­լա­գա­րի անհա­ւա­սա­րակշ­ռու­թե­ամբ, մի փշուր հա­ցի հա­մար` պատ­րաստ մե­ծա­գոյն ստո­րու­թե­ան: Նա իր զա­ռան­ցանք­ներում ան­վերջ յի­շա­տա­կում ու դա­տի է կան­չում Ա­ստ­ծուն, ո­րով­հե­տեւ, ը­ստ իր փի­լի­սո­փա­յու­թե­ան, ա­մէն բան հէնց Բարձ­րե­ա­լի կամ­քով է կա­տարւում` թէ՛ հար­սին ու ա­ղջ­կան Հա­սան պէյի սան­ձար­ձակ կր­քե­րի սպա­սարկուն դարձ­նե­լու իր քայ­լը, թէ՛ այն­քան մե­ծա­րո­ւած Մա­րէ­ին լքե­լը, թէ՛ որ­դու մա­հո­ւան պատ­ճառ դառ­նա­լը, թէ՛ իր գոր­ծած միւս այ­լան­դա­կու­թիւն­նե­րը: Այս ա­մէ­նի մէջ Յովնա­նը մէկ մե­ղաւոր է ճա­նա­չում եւ փա­փա­քում ա­նել նրա դա­տը. այդ մե­ղա­ւորն Աս­տո­ւած է:
Թատ­րեր­գու­թիւ­նը ա­ւարտ­ւում է ան­սպա­սե­լի լու­ծու­մով. սան­ձար­ձակ Հա­սան պէյի վրան քշո­ւած Հե­րի­քը` ման­կա­մարդ, ան­փորձ այդ աղ­ջիկը, ա­տր­ճա­նա­կի կրա­կո­ցով վերջ է դնում գա­զա­նի կե­ան­քին, ո­րից յե­տոյ սպանն­ւում են թէ՛ ին­քը, թէ՛ իր ըն­տանի­քի ան­դամնե­րը:
     Թատ­րեր­գու­թիւ­նը ու­նի ցն­ցող վերջա­բան. բա­րո­յա­կա­նու­թիւն, մարդ­կայ­նու­թիւն կորց­րած հասարակու­թե­ան վար­կը փր­կում է մինչեւ պա­տե­րազմն ու գաղ­թը բոլորից անտե­սո­ւած, չքա­ւոր, տնանկ Աբրօն: Նա իր վե­հանձն քայ­լով (թուրք ջարդարարնե­րին ներ­կա­յանում է որպէս Հա­սան պէյին սպաննած Հերիքի հայր եւ ըն­դու­նում Յովնա­նի բաժին մա­հը) ստի­պում է դար­ձի գալ ան­գամ բա­րո­յա­զուրկ, ա­նասնացած Յովնանին: Այս մասին Արծուի Յունա­նե­ա­նի գր­քում կար­դում ե­նք. «Աշխար­հում, այնո­ւա­մե­նայ­նիւ, կայ մարդկայ­նութիւն եւ այ­լա­սի­րութիւն, ու չի կա­րելի բոլորո­վին չհա­ւատալ բա­նա­կան ա­րարա­ծին ու նրա արդարու­թե­ա­նը, բա­րու եւ գե­ղե­ցի­կի յաղթանակին: Իր որ­քան ան­սպասելի, նոյն­քան էլ բացա­ռիկ ու գերազ­նիւ քայ­լով ցեղասպա­նութ­ե­ան գե­հէնն ընկած Աբ­րօն կա­րո­ղա­նում է բացա­սական հե­րո­սի քստմնե­լի ա­րարքներով եւ մռայլ բանդա­գու­շանքով հո­ղին հաւասարեցուած ու ա­ղբ հռչա­կուած մար­դուն նո­րից բարձրացնել, սր­բացնել ու դնել ի­րեն արժա­նի բարձ­րու­թեան վրայ: Եւ այդ արդար նա­հա­տակի ազ­նիւ ա­րիւնով հաստատո­ւած ճշ­մար­տութե­ան անհերքելի­ու­թե­ան առ­ջեւ անզօր, Յովնա­նը չո­քում է բանա­կան է­ա­կին վեհաց­րած, աս­տո­ւածաց­րած հրաշք ան­ձնա­ւորու­թե­ան դի­ա­կի առ­ջեւ ու ար­տա­բերում փիե­սը վեր­ջա­ւո­րող խոր­հա­խորհուրդ ու սար­սուռ ազ­դող խօս­քե­րը. («Ա­հա այս մար­դը դու ես, Աս­տո­ւած: Քո արդա­րու­թե­ան առ­ջեւ ես հող եմ եւ մոխիր…») եւ կա­թո­ւածա­հար ը­նկ­նում իր մեծ հա­մա­քա­ղաքա­ցու ան­շն­չացած մարմնի վրայ<sup>[7]</sup>Յունանեան, Արծուի. Դերենիկ Դեմիրճեանի դրամատուրգիան, Երեւան, «Սովետական գրող» հրատ., 1988թ., էջ 120-121:»:
     Թատ­րեր­գու­թե­ան ո­ղջ ըն­թացքում ո­չն­չով աչ­քի չընկ­նող հե­րո­սը` Աբ­րօն, դառ­նում է մարդ­կային բարձր չա­փանիշ­նե­րը շե­փո­րող, դրանք հա­մա­ժամա­նա­կե­այ կտ­րո­ւած­քով ար­ժե­ւո­րող գրա­կան կեր­պա­րը, ո­րի նման­նե­րի վրայ է միշտ յե­նո­ւել գրող Դե­րե­նիկ
Դեմիր­ճե­ա­նը` նրանց վարքը դարձնելով իր գա­ղա­փարախօսութեան ա­ռանցք բո­լոր ստեղ­ծագործութիւննե­րում: Այսօ­րինակ կերպարների մասին իր դիտար­կումն ունի գրականա­գէտ Վահագն Մկրտչեանը: «Իս­կական բա­րե­գործնե­րի բա­ցայայ­տու­մը եւ նրանց զար­գաց­ման ու յաղ­թա­նակների բարդ գոր­ծըն­թա­ցի նկա­րագ­րութիւ­նը` կա­պակ­ցո­ւած բազ­մաբնոյթ խառ­նո­ւածք­նե­րի եւ հայե­ացքնե­րի, հա­սա­րա­կա­կան-կենցա­ղային բախումնե­րի հետ, գրակա­նու­թեան­ մեծագոյն բա­րո­յական խն­դիրն է, ո­րին Դե­միր­ճե­ա­նը յատկաց­նում էր կարե­ւոր տեղ ա­րո­ւեստում: Նրա հայե­աց­քի կեն­սա­կա­նութիւնն ու խո­րա­թա­փան­ցու­թիւնն ար­տա­յայտւում են այն բա­նում, որ նրա գրական կեր­պար­նե­րում ի մի բե­րո­ւած բարո­յա­կան չա­փա­նիշ­նե­րը կտ­րո­ւած չեն այն հա­սա­րա­կա­կան մի­ջա­վայրի վեր­լու­ծու­թիւ­նից, ո­րում ապ­րում, գոր­ծում են ի­րենք^[8]Մկրտչեան, Վահագն. Դերենիկ Դեմիրճեան, Երեւան, «Սովետական գրող» հրատ., 1982թ., էջ 321-322: Գիրքը ռուսերեն է, քաղուածքի … Continue reading»,- գրել է նա:
     Դեմի­ր­ճե­ա­նին դե­ռեւս «Ա­ւե­լորդը» պատ­մո­ւած­քից հե­տապն­դել է ա­նօգնա­կան, թոյլ մար­դուն սա­տա­րե­լու, վտան­գի մէջ չլ­քե­լու, նրան մարդկային բարձր ո­րակ­ներ վե­րագ­րե­լու թե­ման:
     «Ա­ւե­լոր­դը» պատ­մո­ւած­քի ա­ռընչութե­ամբ Հրայր Մու­րա­դե­ա­նի գրած այս դա­տո­ղու­թիւն­նե­րը մի­ան­գամայն հա­մադ­րե­լի են Յովնան Մեծա­տունի մէջ Ցե­ղաս­պա­նու­թե­ան զոհ դար­ձած հե­րոս­նե­րի հա­մար. «­Պա­տե­րազ­մի բազ­մա­հա­զար զոհե­րը յի­շեց­նում է­ին մար­դու մա­սին, ազ­դա­րա­րում է­ին կե­ան­քի հան­դէպ մար­դու ի­րա­ւուն­քը: Եւ Դե­միր­ճե­անը հան­դէս է գա­լիս մար­դու այդ ի­րաւուն­քի պաշտ­պա­նու­թե­ամբ, քա­նի որ պա­տե­րազ­մը ե­կել էր խա­փա­նե­լու մարդ­կային բնա­կա­նոն կե­ցու­թիւ­նը, խարխ­լե­լու այդ կե­ցու­թե­ան հիմ­քերը, մարդ­կու­թե­ա­նը բե­րե­լու ան­հուն տա­ռա­պանք­ներ, զր­կանք­ներ, մահ ու ա­ւեր: Դե­միր­ճե­ա­նի ե­լա­կէ­տը այս խնդ­րում հե­տե­ւե­ալն է. կե­ան­քի ի­րաւուն­քը ան­կապ­տե­լի է ա­մէն­քի համար: Ոչ լի­ար­ժէք մար­դիկ չկան կեանքում^[9]Մուրադեան, Հրայր. Դերենիկ Դեմիրճեան, Երեւան, ՀՍՍՌ ԳԱ. հրատ., 1961, էջ 145:»:
     Սա նաեւ ու­նէր ան­ձնա­կան պատճառ­ներ: Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճեանն ու­նեցել է հօ­րա­քոյր` Սր­բու­հի ա­նու­նով, ի պա­տիւ ո­րի այդ ա­նունն է կրել նաեւ նրա միջ­նեկ քոյ­րը` Սր­բու­հին: Վերջինս ե­ղել է «Ա­ւե­լոր­դը» պատ­մուածքի նա­խա­տի­պը: Սա պա­տա­հա­կան բան չէր. չէ՞ որ Դեմիր­ճե­ան­նե­րը ե­ւս Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թե­ան ի­րեղէն վտանգն զգա­լով` Ար­տա­հա­նից տե­ղա­փո­խո­ւել է­ին Թիֆ­լիս, ա­պա` Ե­րե­ւան: Ցա­քուց­րիւ պատ­մու­թիւննե­րից յայտ­նի են տա­րա­տե­սակ մանրա­մաս­նու­թիւն­ներ, ո­րոնք վկա­յում են, որ այդ ըն­տա­նիքն ու­նե­ցել է իր բա­ժին կո­րուստ­ներն այդ տե­ղա­փոխու­թե­ան ըն­թաց­քում: Ի­սկ կե­ան­քի ե­րկ­րորդ հա­տո­ւա­ծում Դե­միր­ճե­անն ու­նէր մէկ այլ ան­ձնա­կան վիշտ. նրա եւ Մա­րի­ամ Կա­նայեա­նի որ­դին` Վիգէ­նը, մտա­գար էր, եւ ե­րբ մա­հա­նում էր գրո­ղը, չա­փա­զանց մտա­հոգ էր իր զա­ւա­կի` նո­րօ­րե­այ այդ «ա­ւե­լորդի» ճա­կա­տագ­րով: Այդ պատ­ճա­ռով էլ թա­խան­ձա­գին խնդ­րան­քով բազմիցս դիմե­լ է ազ­գա­կան­նե­րին, որպէսզի իր մա­հից յե­տոյ ան­տէր ու ան­խնամ չթող­նեն հի­ւանդ զա­ւա­կին: Ա­սել է թէ` Դե­միր­ճե­ա­նին խորթ չէր «ա­ւե­լոր­դի» ցա­ւը սե­փա­կան մաշ­կով զգա­լու ող­բեր­գու­թիւ­նը:­
     Առ­հա­սա­րակ, Դե­րե­նիկ Դե­միրճե­ա­նի գրա­կա­նու­թիւ­նը գե­րա­զանցապէս սնո­ւել է ի­րա­պա­տում նիւթից` հիմ­քում ու­նե­նա­լով գրա­կան հե­րոսնե­րի ճշգ­րիտ նա­խա­տի­պեր: Այ­սօր դժո­ւար է նրա բո­լոր եր­կե­րում գտնել այդ շօ­շա­փե­լի կա­պը, սա­կայն ե­ղած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը բա­ւա­րար են` պնդե­լու հա­մար, որ այդ կա­պը յստակ է, ան­քն­նե­լի:
     Մեր շա­րադ­րան­քում մենք խուսափե­ցինք քա­ղո­ւածք­ներ ա­նել Յովնան Մե­ծա­տունէն, քա­նի որ «­Բա­գին»ի այս եւ յա­ջորդ հա­մարնե­րում հնարաւոր է կար­դալ թատրեր­գու­թիւնն ամ­բողջու­թե­ամբ` դառնա­լով այս բա­ցա­ռիկ եր­կի ա­ռա­ջին ըն­թեր­ցո­ղը:
     Եւ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, ե­թէ կը գտնուի ո­րե­ւէ մէ­կը, ո­րն իս­կա­պէս կը մատ­նան­շի Յովնան Մե­ծա­տուն թատ­րեր­գու­թե­ան եր­բե­ւէ հրա­տարակո­ւած լի­նե­լու մա­սին մի ո­րո­շակի աղ­բիւր, ա­պա մենք խո­րա­պէս ե­րախտա­պարտ կը լի­նենք նրան: Բանն այն է, որ նա­խոր­դիւ ար­դէն ունե­ցել ե­նք նման փոր­ձա­ռու­թիւն. ե­րեք տա­րի ա­ռաջ վե­րահ­րա­տարակել ե­նք 1944 թո­ւա­կա­նին տպագրուած եւ այ­դու­հետ մո­ռա­ցո­ւած «Արջուկ-լրջուկ» հե­քի­ա­թը, եւ այ­սօր Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի տուն-թանգա­րա­նի ֆոնտում պահ­պան­ւում են ի­նչ­պէս ա­ռա­ջին, այն­պէս էլ վերջին հրա­տարա­կու­թիւն­նե­րի օ­րինակ­նե­րը: Մեզ հա­մար չա­փա­զանց կա­րե­ւոր է Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նի թան­գա­րա­նում պահ­պա­նել ոչ մի­այն ցու­ցան­մուշ­ներ, այ­լեւ գրո­ղի կե­անքին եւ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թե­ա­նը վե­րաբե­րող յուշ-տե­ղե­կոյթ­ներ: Այն­պէս որ, դե­ռեւս չենք կորց­նում մեր յոյ­սը, թէ ո­րե­ւէ կերպ կը ստա­նանք նոր տե­ղեկա­տուու­թիւն Յովնան Մե­ծա­տուն թատ­րեր­գութե­ան ան­ցած մէկ­դա­րեայ ա­ռեղծուա­ծային ճա­նա­պար­հի մա­սին: