ՆԱՄԱԿԱՆԻ
ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆԻ
ԵՒ ԿԱՐԱ-ԴԱՐՎԻՇԻ

Գրիգոր Պըլտեանի Հայկական ֆուտուզիզմ մենագրութիւնը մանրակրկիտ ու խորազնին ներկայացումով մեր գրականութեան պատմութեան լոյսին բերած է մոռացութեան գիրկը նետուած Կարա-Դարվիշի (Յակոբ Գէնջեան, 1870-1932) անունն ու արտադրութիւնը^[1]Պըլտեան, Գրիգոր.Հայկական ֆուտուրիզմ, Երեւան, 2009, էջ 157-309։։ Արեւելահայ ապագայապաշտութեան ռահվիրան, ինչպէս յայտնի է, երկար տասնամեակներէ ի վեր մասնագիտական նեղ շրջանակներու ծանօթ էր միայն, այդ ալ՝ գրեթէ բացառաբար որպէս ի միջի այլոց անուն։
     Կոստան Զարեան, որ ապագայապաշտութեան նկատմամբ համակրանքի որոշ արտայայտութիւններ ունեցած էր 1910ական թուականներուն, Անցորդը եւ իր ճամբանի մէջ ջերմ վերաբերումով բնութագրած էր Կարա-Դարվիշը, անձնական յարաբերութեան փաստը տալով.
     «Կարան եզակի երեւոյթ է մեր իրականութեան մէջ։ Հերոս, իր տեսակին եւ ամենայնդէպս ըմբոստ։ Նա ընկերային նախապաշարումներից դուրս մի մարդ է, ոչ տաղանդից եւ ոչ էլ ընդհանուր զարգացումից զուրկ։ Հայ վաճառականը, բրածոյ հայ վարժապետը եւ կլուբների սեղանների շուրջը լորձնաշուրթն սողացող կովկասահայ գրագէտը քմծիծաղով եւ հեգնանքով են նայում նրա վրայ։ Եւ սակայն հերոսը նա է։ Նա է իսկական դէրվիշների եւ աշուղների յաջորդը, նա է բանաստեղծի պատիւը պահում, նա է մեր խիղճը^[2]Զարեան, Կոստան. Երկեր, Անթիլիաս, 1975, էջ 94։ Բացի կէտադրական եւ լեզուական չնչին տարբերութիւններէ, Անցորդը եւ իր … Continue reading»։Ամենայն հաւանականութեամբ, երկու գրագէտները առաջին անգամ հանդիպած էին Զարեանի՝ Թիֆլիս կարճատեւ այցելութեան օրերուն (1919)։ Այս այցելութեան հետքը կը գտնենք Զարեանի Նաւը լերան վրայ վէպին մէջ, որուն կերպարներէն մէկը Կարա-Դարվիշն է՝ սոսկ Կարա անունով, թէեւ Զարեանի կերպադրումը նուազ համակրական է, քան անցեալին։ Անոնց յարաբերութիւնը զարգացած է Զարեանի Հայաստան երկամեայ կեցութեան ընթացքին (1922-1924), թէեւ ան Երեւան էր, իսկ Կարա-Դարվիշը՝ Թիֆլիս։
     Յունիս 1924ին Զարեան Երեւանէն մեկնած է հանդերձ ընտանեօք ու սկզբնապէս հանգրուանած Վենետիկ, ուր իր մանչ զաւակները մտած են Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանը։ Ապա ան փոխադրուած է Փարիզ, կնոջ ու աղջկան՝ Նուարդի հետ։
     Կոստան Զարեանի ու Կարա-Դարվիշի միջեւ փոխանակուած նամակներու փունջ մը պահպանուած է Երեւանի Գրականութեան եւ Արուեստի Թանգարանի վերջինիս ֆոնտին մէջ^[3]Բոլոր նամակները պահպանուած Տե՛ս Երեւանի Եղիշէ Չարենցի անուան Գրականութեան եւ Արուեստի Թանգարան (ԳԱԹ), … Continue reading։ Նամակներէն երեքը (երկուքը՝ հայերէն, իսկ մէկը՝ ռուսերէն) Զարեանի գրիչին կը պատկանին^[4]Այսպէսով կը ճշդուի Երուանդ Տէր-Խաչատրեանի տեղեկութիւնը, թէ «պահպանուել է Զարեանի երկու նամակը՝ ուղղուած … Continue reading։ Նիւթին հետ իր անմիջական առնչութեան համար, մեր հրապարակումը կ՚ընդգրկէ նաեւ Թագուհի Շահնազար-Զարեանի նամակը^[5]Մատթէոսեան, Վարդան. «Մեծ ճնշումներէն առաջ», «Յառաջ – Միտք եւ Արուեստ», յուլիս 1996, էջ 4։ Կարա-Դարվիշի կնոջ։ Աւելի քան երկու տասնամեակ առաջ առաջին անգամ հրատարակած էինք Կարա-Դարվիշի նամակը, որ կրկին լոյս կը տեսնէ բնագրային որոշ ճշդումներով եւ ծանօթագրութիւններու ամբողջացումով։ Առաջինի բացառութեամբ, բոլոր նամակները գրուած են Զարեանի արտասահման մեկնումէն ետք։
     Թղթակցութեան ամբողջութիւնը շահեկան է՝ բազմաթիւ պատճառներով։ Այսպէս, Կարա-Դարվիշի նամակէն կը ցոլանայ պաշտօնական որոշ գուրգուրանք, որ հաւանաբար հետեւանք է 1922-1925ին խորհրդահայ վարքագծին մէջ տիրող ու Ալ. Միասնիկեանի վարած «ազգային» ուղղութեան, ներառեալ այսպէս կոչուած «համախմբում»ի երեւոյթը՝ թէ՛ Խորհրդային Միութեան մէջ գտնուող եւ թէ՛ արտասահմանի տարբեր գաղութներ ապաստան գտած մտաւորականներ Հայաստան բերելու եւ երկրի վերականգնումին լծելու առնչութեամբ։ Կարա-Դարվիշին տրուած առաջարկներն ու խոստումները մաս կը կազմէին այս ուղղութեան։ 29 սեպտեմբեր 1924 թուակիր նամակով, Ստեփան Զօրեան Զարեանին հետեւեալ տեղեկութիւնները կու տար Երեւանէն. «Դեր[ենիկ] Դեմիրճեանը հոս է։ Մտադիր է մնալ։ Նոյն նպատակն ունի ձեր բարեկամ Կարա-Դարվիշը։ Տիգ[րան] Նալբանդեանը գնացել է Լենինական, այնտեղի ստուդիայում պաշտօնավարելու»^[6]ԳԱԹ, Կոստան Զարեանի ֆոնտ, թիւ 31։ Նամակին հրատարակութիւնը տե՛ս Ստեփան Զօրեան, Նամակներ, կարծիքներ, … Continue reading։

     Նոյնպէս շահեկան է 1925ին Զարեանի գրած նամակը, ուր Կարա-Դարվիշի օժանդակութիւնը խնդրած է՝ իր հիմնած “La Tour de Babel” գրականութեան միջազգային հանդէսին նիւթեր ապահովելու։ Կ՚ենթադրենք, որ նամակը ռուսերէն գրուած էր, որպէսզի Կարա-Դարվիշ զայն օգտագործէր՝ հանդէսին անունով խօսելու պահուն։ Այս նամակին տրուած որեւէ պատասխան յայտնի չէ։ Հրապարակումին մէջ, պահպանած ենք Կարա-Դարվիշի եւ Թագուհի Զարեանի նամակներուն դասական ուղղագրութիւնը (վերջինի պարագային միայն սրբագրած ենք այն սխալները, որոնք կապ չունին ուղղագրական փոփոխութեան հետ), յարգելով 1922ի ուղղագրութեան հետ խառնուրդի հետքերը։ Կ. Զարեանի երկու հայերէն նամակները դասական ուղղագրութեան վերածած ենք։

Ա.

25/IX/[1923]
[Երեւան]

Սիրելի Կարա,

     Հազար ներողութիւն – մի նամակ գրել եմ չես ստացել – կինս երկու ամիս պա[ռ]կած էր – լուռ առի, որ մի եղբայրս Բաքու մեռել է եւ շատ ուրիշ հանգամանքներ արգելք եղան որ գրեմ^[7]Այս նամակը կը թուի պատասխանած ըլլալ Կարա-Դարվիշի մէկ նամակին, որ մեզի հասած չէ։։
     Եթէ գաս այստեղ բնական է որ կարող ես մօտս իջնել։ Ի՞նչ խօսք կարող է լինել այդ մասին։
     Փողդ ղրկել են «Պայքար»ից^[8]«Պայքար»՝ «Խորհրդային Հայաստան»-ի գրական յաւելուած։ Լոյս տեսած է 1923ին։ – ստացա՞ր … Յօդուածդ էլ ըս-տացուեց[,] Կարինեանի^[9]Արտաշէս Կարինեան (1886-1982), քաղաքական գործիչ, գրականագէտ։ Խմբագրած է «Պայքար»ը 1923ին։ մօտ է, որ այստեղ չէ. Թիֆլիս պիտի անցնի, աշխատիր տեսնուել եւ այդ մասին անձամբ խօսիր։
     Յօդուածդ^[10]Կարա-Դարվիշ, «Տպաւորութիւններ նոր Հայաստանից», «Մարտակոչ», 17 Օգոստոս 1923։ Յօդուածը քանի մը պարբերութիւններ … Continue reading կարդացի. merci! – բայց այլեւս ամաչում եմ երեխաների հետ դուրս գալ, կարծում եմ, որ ամէնը մեր վրայ են նայում։
     Լսի՛ր – պրոֆեսոր^[11]Զարեան 1922-1924ին Երեւանի համալսարանի բաղդատական գրականութեան դասախօս էր։ ասելով վիրաւորում ես ինձ. պրոֆեսորը դո՛ւ ես եւ մի բան էլ աւելի։
     Բարեւներ կնոջդ եւ քեզ։

Կ. ԶԱՐԵԱՆ

 

Բ.

25-VII-24
Campo S[an] Giovanni Nuovo, 4138
Venezia

Սիրելի Կարա,

     «Խ[որհրդային] Հ[այաստանում]» կարդացի^[12]Վ.Թ., «Տիրուհի Զառափեան», «Խորհրդային Հայաստան», 3 յուլիս 1924, էջ 2։ Յօդուածին հեղինակը հաւանաբար Վահան … Continue reading, որ տ[իկին] Զառափեանը^[13]Տիրուհի Զառափեան, դաշնակահարուհի։ Հաստատուած է Փարիզ։ 1917էն ետք համերգներ տուած է Զուիցերիոյ, Ֆրանսայի եւ … Continue reading Երեւան է գնացել^[14]Տ. Զառափեան ելոյթ ունեցած է Երեւանի մէջ 18 յուլիսին («Տ. Զառափեանի համերգը», «Խորհրդային Հայաստան», 17 յուլիս … Continue reading շատ ուրախ եմ. յուսամ յաջողութիւն ունեցել է։ Պիտի կարողանա՞յ վերադառնալ Փարիզ^[15]Դեկտեմբեր 1924ին մամուլը հաղորդած է. «Բարիզ հասաւ ծանօթ դաշնակահարուհի Տիրուհի Զառափեան որ տարիէ մը ի վեր կը … Continue reading։
     Դու ո՞ւր ես։ Գնացի՞ր Դիլիճան եւ ինչ ես անում այնտեղ։ Այստեղ Սարեանին տեսայ^[16]Մարտիրոս Սարեան (1880-1972), խորհրդահայ հռչակաւոր նկարիչ։ Իբրեւ անդամ խորհրդային պատուիրակութեան, մասնակցած է … Continue reading։ Ցուցահանդէսի մի անկիւնում շարել է իր պատկերները – ոչ ոքի վրայ ոչ մի տպաւորութիւն — իսկ միւս հայերը՝ ծակ ու ծուկ, կորած.- Այդքան ինտրիգներ արաւ ա՛յդպիսի խեղճ հետեւանքների հասնելու համար^[17]Զարեան բացասական կարծիք յայտնած է Պիենալէի մէջ ներկայացուած Սարեանի նկարներուն մասին։ Տե՛ս Կոստան Զարեան, … Continue reading. . .
     Կինս եւ տղաքս “capanna”^[18]Հիւղակ (իտալերէն)։ վարձել են եւ առաւօտ կանուխ գնում են ծովափը ու մնում մինչեւ երեկոյեան։ Բարեւում են քեզ եւ տիկնոջ։
     Դեռ գրականութեան եւ արուեստի շարժումներով չ՚հետաքրքրուեցի. ա՜յնքան գործ կայ գլխիս։ Շուտով, սակայն կը գրեմ քեզ աւելի մանրամասն։ Այս նամակով ուզում եմ միայն «կապեր հաստատել» միայն [sic] –
     Գրիր ինձ մանրամասն, տեղեկագրի պէս բոլոր տեղեկութիւնները տուր –

Մնամ քո

Կ. ԶԱՐԵԱՆ

Բարեւներ բոլոր բարեկամներին։

 

Գ.

Սիրելի Կոստիա

     Նամակդ ստացայ։ Կարդացի եւ «Նօթեր»դ «Խորհրդային Հայաստան»ում^[19]Զարեան, Կոստան. «Ճանապարհի նոթեր», «Խորհրդային Հայաստան», 2 օգոստոս 1924, էջ 2-3։ Երկրորդ ու վերջին մասը լոյս … Continue reading. լավ էր, բանաստեղծական էր, անշուշտ իմն ալ կարդացած կը լինես. «Դիլիջանի Սանատօրիա»^[20]Կարա-Դերվիշ [sic], «Դիլիջանի սանատօրիան (փաստեր, տպաւորութիւններ», «Խորհրդային Հայաստան», 6 օգոստոս 1924, էջ 2-3։ … Continue reading։ Ինչո՞ւ յաճախ չես գրում, հետաքրքրական է։ Հոս, Դիլիջան, ժամանակս լավ է անցնում, կազդուրվում ենք. տիկինը ավելացել է 10-12 բութով. ես էլ «խոզ» եմ դառել։ Դու իմացար անշուշտ, որ ինձ բավական օգնեցին, թէ «Закрайком»^[21]«Անդրկովկասի Շրջանային Կոմիտէ» (ռուսերէն)։ից Մեասնիկեանի^[22]Ալեքսանդր Միասնիկեան (1886-1925), քաղաքական գործիչ։ 1922-1925ին Անդրկովկասեան Հանրապետութեան կազմակերպիչն ու … Continue reading միջոցով տվին բավական խոշոր գումար եւ թէ Լուկաշինի^[23]Սարգիս Լուկաշին (Սրապիոնեան, 1883-1937), քաղաքական գործիչ։ 1922-1925ին Հայաստանի Ժողովրդական Կոմիսարներու Խորհուրդի … Continue readingկարգադրութեամբ սանատօրիայից^[24]Առողջարան (ռուսերէն)։ մեզ երկուսիս տալիս են սնունդ (ապրում ենք դուրսը եւ լավ է, հիվանդների մէջ չենք) եւ առատ, բօլ. ճաշը բերում են սանատօրիայէն, իսկ իւղ, պաղ ձու, մեղր, շօկօլադ, հաց, շաքար, լուբիա եւ այլն կու տան ամէն 10 օրը։ Մի խօսքով գոհ եմ։ Այս օրերս հոս էր Լունաչարսկին^[25]Անատոլի Լունաչարսկի (1875-1933), քաղաքական գործիչ։ 1917-1929ին Խորհրդային Միութեան լուսաւորութեան (կրթութեան) … Continue reading, որ եկավ Հայաստան. քաջ ոգեւորութեամբ ընդունեցին, այցելեց եւ մեր սանատօրիա^[26]Տե՛ս «Ընկ. Լունաչարսկին Հայաստանում. ընկ. Լունաչարսկին Դիլիջանում», «Խորհրդային Հայաստան», 14 օգոստոս 1924, էջ … Continue reading։ Հետը եկած էին – Մռավեան^[27]Ասքանազ Մռաւեան (1883-1929), քաղաքական գործիչ։ 1923-1929ին Հայաստանի լուսաւորութեան (կրթութեան) կոմիսարն էր։, Աշոտ Յովհաննիսեան^[28]Աշոտ Յովհաննիսեան (1887-1972), պատմաբան, քաղաքական գործիչ։ 1922-1927ին Հայաստանի Համայնավար Կուսակցութեան գլխաւոր … Continue reading, Արամ[այիս] Երզնկեան^[29]Արամայիս Երզնկեան (1879-1938), քաղաքական գործիչ։ 1922-1931-ին Անդրկովկասի Հանրապետութեան հողագործութեան կոմիսարն էր։, բժ. Լազարը^[30]Ինքնութիւնը կարելի չեղաւ պարզել։ Թերեւս կ՚ակնարկուի Ա. Ղազարեանին՝ հետագային «Առողջ կենցաղ» բժշկական … Continue reading եւ շատերը։
Բոլորի հետ տեսակցեցայ։ Եւ գիտես ինձ հրավիրում են Հայաստան։ Մռավեանը առաջարկեց գալ, նախ քան Թիֆլիս գնալը, մտնել Երեւան բանակցութեան համար։ Կարծեմ ուզում են գեղարվեստական բաժինը տալ եւ ռեցենզենտի^[31]Գրախօս (ռուսերէն)։ պաշտօնը։

     Աշոտ Յովհաննիսեան եւս ասեց, որ թարգման[ութեան] ատենօք^[32]Կարելի չէ եղած պարզել, թէ խօսքը ո՞ր թարգմանութեան մասին է։ Հայաստանի Ազգային Գրադարանի ցուցակը միայն կը … Continue reading եւ առհասարակ շրջաններում խօսք եւ զրոյց է եղել ինձ հրավիրելու եւ խօսակցութ[իւնից] եւ ինձ ասած կոմպլիմենտներից^[33]Հաճոյախօսութիւն (ռուսերէն)։ երեւում է, որ մեծ կարծիք ունեն իմ գրական տաղանդի մասին։
     Իմ ցանկութ[իւն]ը գաղթելու սովետական Վրաստանից այժմեան Հայաստանի շատ բուռն է եւ ապա մտադիր եմ անցնել Հայաստանի վրայով մինչեւ Արագածի փէշերը եւ տալ իմ տպավորութ[իւններ]ը . . . առ այժմ հոսէն պիտի գրեմ։
     Հրավիրված եմ եւ «Կոմմունիստ» (Բաքվա)^[34]«Կոմունիստ» (1920-1989), հայերէն օրաթերթ, Ատրպէյճանի Համայնավար Կուսակցութեան Կեդ-րոնական Կոմիտէի եւ Բաքուի … Continue reading թերթին տալու իմ տպավ[ո-րութիւնները] Հայաստանէն, խմբագիրը հոս է^[35]Խմբագրին ինքնութիւնը կարելի չեղաւ պարզել։։ Իսկ Թիֆլիս եղած ժ[ամանա]կս ինձ հրավիրեցին «Заря Восток[а]»-էն^[36]«Զարեա Վոստոկա», Անդրկովկասի երկրամասի Համայնավար Կուսակցութեան ռուսերէն պաշտօնաթերթ 1922-1936ին։ Այնուհետեւ, … Continue reading։
     Մէկ խօսքով գրողիս հ[ա]մ[ար] աշխատանք շատ է բացվում^[37]1924-1927ին Կարա-Դարվիշ կանոնաւորապէս աշխատակցած է Թիֆլիսի «Մարտակոչ» օրաթերթին՝ Հայաստանի մասին … Continue reading։ Սակայն ես ուզում եմ լիովին հանգստանալ հոս մինչեւ սեպտ[եմբերի] վերջը եւ այնքան էլ չը յոգնեցնել զիս։
     Ժամանակը հոս լավ եւ ուրախ [է] անց կենում, հոս է սանատօրիան Ցօլակը՝ Խանզադեան^[38]Ցոլակ Խանզադեան (1886-1935), գրականագէտ։ 1922-1935ին եղած է Երեւանի համալսարանի դասախօս եւ ռուս գրականութեան ամպիոնի … Continue reading ձեր Համալսարանի պրոֆ[եսոր]. մեծ մասը անոր հետ եմ, սքանչելի մարդ մ[ը]ն է։ Կարդացինք Սարեանի մասին ու ապշեցանք։ Գրէ՛ եթէ կան ռեցենզիաներ^[39]Գրախօսականներ (ռուսերէն)։ անոր մասին։ Մխիթարեաններու քովը գացի՞ր^[40]Կ՚ակնարկէ Վենետիկի Ս. Ղազար վանքին։, ինչ գրական նորութ[իւն]ներ կան։ Գալդ ե՞րբ է լինելու։ Երվանդ Պալեանը հոս կը բերեն եւ ոչ սանատօրիա^[41]Երուանդ Պալեան (1869-1941), հրապարակախօս, խմբագիր։, Անդրանիկը^[42]Ինքնութիւնը անյայտ է։ սենեակ վարձած է։
     Թօթով[ենց]ին^[43]Վահան Թոթովենց (1889-1938), արձակագիր ու թատերագիր։ նամակ մը ճամբեցի։ Հոս էր Էփրիկեանը^[44]Միսաք Էփրիկեան (1892-1938), հրատարակիչ-խմբագիր։ 1921-1925ին Պետհրատի վարիչ եղած է, իսկ յետագային՝ Պետհրատի տպարանի … Continue reading. ըսավ, որ աշնանը լայնածավալ հրատարակչական գործեր սկսելու են եւ հրատարակելու [են] գլխավորապէս գեղարվետական բաներ։ Լրագրէն կարդացի որ մեր պետ-հրատը Թիֆլիզէն մեծ քանակութեամբ թուղթ եւ տպարանակ[ան] պիտոյքներ առած է^[45]«Պետհրատում», «Խորհրդային Հայաստան», 9 օգոստոս 1924, էջ 4։։
     Նամակներդ ուղարկիր սանատօրիա, հոս այսպէս [Армения, Дилиджан, Санатории^[46]«Հայաստան, Դիլիջան, Սանատօրիա» (ռուսերէն)։, ինձի]։
     Շատ ուրախ եմ, որ Լեւոնենց^[47]Լեւոն Եղիազարեան (՞-1927), երգիչ, Կոստան Զարեանի աւագ եղբայրներէն։ ողջ եւ առողջ են. տիկնոջդ բարեւ, իսկ երեխաներուդ համբոյր մեզմէ։
     Վահրամ Փափազեանի^[48]Վահրամ Փափազեան (1888-1968), համբաւաւոր դերասան։ մասին կարդացի՞ր, Խարկովէն կը գրեն, թէ «Харьков[ский] прол[етарий]»^[49]«Խարկովսկի պրոլետարիի»՝ ուքրանական ռուսերէն օրաթերթ։ թերթը մեծ գովեստով է խօսում անոր մասին ու կը համեմատէ ան եվրոպական մեծերուն։ Ցավում եմ որ այդ տղան հոս հոն հավաքած սիրողներով կը սպառէ իր ուժերը։ Նամակ մը գրած է, Հայաստան կ[՚]ուզէ նորէն գալ։
     Հոս ալ գրելու բան չունիմ, ցտեսութ[իւն]։

Քո ՅԱԿՈԲ

1924-VIII-13
Դիլիջան

     Սիրելի Թագուհի. ընդունեցէք սրտագին բարեւներս դուք եւ եղբ[այր] Կոստիան. քաղցր համբոյրներ ձեր սիրասուն զավակներուն։ Երջանիկ էք, արդէն ձեր հայրենիքում եւ հրաշալի երկրում, նախանձում եմ, ցանկանում եմ ամէն յաջողութիւն։ Գրեցէք. Օլգա^[50]Այս պարբերութիւնը գրած ու ստորագրած է Կարա-Դարվիշի կինը՝ Օլգա Գէնջեան։։

     P.S.^[51]Post-scriptum (լատ. Յետգրութեան)։ Գրուած է Կարա-Դարվիշի կողմէ։ Մի նամակ մը գրէ ինձի, որ Չուբարեանին^[52]Հաւանաբար կ՚ակնարկէ իրաւաբան Գրիգոր Չուբարին (1888-1962)։ երեսը տանք. սենեակը^[53]Կ՚ակնարկէ Զարեանի նախկին բնակարանին Երեւանի մէջ (տե՛ս ծանօթ. 10)։ ասա թէ մեզ տայ բնակվելու մի երկու շաբաթով մինչեւ Թիֆլիս վերադառնալը։

 

Դ.

27 Օգոստոս [1924]

Սիրելի Օլիա,

     Որքան հաճոյքով կարդացի Ձեր երկտողը, բայց մեր սիրելի Կարա[յ]ինը կարդալու համար 3 ակնոց դրի չեղաւ, եւ մեզ համար թանկագին է նրա նա-մակը. բարի լինի աւելի [յ]ստակ գրելու, որպ[է]սզի առանց ակնոցի կարդանք։
     Որքան ուրախ եմ որ Տիլիճան էք, եւ լաւ օդ, լաւ մեղր կարագ կ[՚]ուտէք, ես չի տեսայ Տիլիճանը, բայց նորէն պիտի գամ^[54]Թագուհի Շահնազարեան Հայաստան վերադարձած չէ։. մեզ միշտ նամակ գրեցէք, եւ ամէնափոքր պարա[գ]աներով, այսպ[է]սով հայրենիքի կարօտը կ՚սփոփեմ։ Չեմ մոռանար այն քնքոյշ հրաժեշտը Թիֆլիզ կայարանում, տայ աստված որ մ0ի օր հրամէք այս հրաշակերտ Վենետիկում։ Պեկզատեանը^[55]Ալեքսանդր Բէկզադեան (1879-1938), քաղաքական գործիչ։ 1922-1926ին Խորհրդային Միութեան առեւտրական ներկայացուցչութեան … Continue reading չէր ուզեր մեկնիլ. «ընտանիքս պիտի բերեմ, որպ[է]սզի կ՚ապվիմ [sic] Վենետկոյ հետ»։ Իսկ Իսահակեանը^[56]Աւետիք Իսահակեան (1875-1957), նշանաւոր բանաստեղծ։ Վենետիկ ապրած է 1921-1926ին։ կը [բ]ացա[գ]ան[չ]է։ – «Եղբայր չեն թողուր որ խօսքերնիս շարունակենք, տե՛ս, տե՛ս, ի՞նչ հրաշալի են այս տիկիննե՛րը…», իրօք Օլիա, աչքի հանդ[է]ս է, մի ուրիշ բան է, այդքան գեղեցկութիւն, յԵրիվանից [յ]ետո՜յ… մի տօն է աչքերի համար։ Գիշերը Ս. Մարկոս հրապարակում, այդ հոյակապ պալատներով շրջապատուած, Սուրբ Մարկոսը խ[ո]րքը կը պըճ-պճայ իր ոսկիներով հազարաւոր ելեքտրական լապտերներու լոյսի ներքեւ, ման կուգան այս հրաշալի էակները, նորաձեւ շալերով [փ]աթաթված գոյն գոյն, ես կարծեմ բոլորին խելքը կը դարձնեն, Կոստիան կ՚ըսէ. «Թաթիկ^[57]Թագուհի Զարեանի փաղաքշական անունը։, ալ կարելի չէ՛ դիմանալ, կարծ[է]ք, Թիցիանօի^[58]Թիցիանօ Վեչելլի (1488/1490-1576), իտալացի նկարիչ։[,] Պելլինիի^[59]Ճովաննի Պելլինի (1430-1516), իտալացի նկարիչ։ նկարներից իջած ման են գալիս հրապարակում»։ Բոլոր թան[գ]արանները պտտեցի արդէն, նաեւ ցուցահանդէսը, ողողվեցայ արվեստով, ա՜հ, պէտք ունէի այսպիսի գեղարվեստական «տուշի»^[60]Ցնցուղ (ֆր. douche)։ մը՝ 20 ամ իս զոհաբերութենէ [յ]ետոյ^[61]Այսինքն՝ Հայաստան անցուցած ժամանակաշրջանը։։ Ո՞ւր է եւ ե՞րբ կուգայ համակրելի դաշնակահարուհին^[62]Յայտնի չէ, թէ խօսքը որո՞ւ մասին է, ես կ՚սպասեմ զինքը, եւ ձմեռն էլ ես էլ լուրջօրէն կը պատրաստվիմ։ Երկու մանչուկներս^[63]Կ՚ակնարկէ Վահէ Զարեանին (1913-1985), փիլիսոփայ, եւ Արմէն Զարեանին (1914-1994), ճարտարապետ։ արդէն գիւղն են^[64]Կ՚ակնարկէ Մխիթարեաններու երբեմնի ամառանոցին Ազոլոյի մէջ։, Մուրատ-Ռաֆա[յ]էլ^[65]Մխիթարեան միաբանութեան Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանը հիմնուած է 1836ին եւ գոյութիւն ունեցած է մինչեւ 1997։ Վահէ … Continue reading վարժարանի աշակերտներով, մեկնած օրերնին բաւականին լացի, բայց ապահով եմ որ լաւ պիտի լինեն հոն։
     Նվարդիկիս^[66]Նուարդ Զարեան (1917-2005), քանդակագործ, Կոստան եւ Թագուհի Զարեանի դուստրը։ հետ միասին համբուրում ենք Ձեզ սիրով եւ կարօտով[,] մեզ հաճախ գրեցէք

Ձեր ԹԱԳՈՒՀԻՆ

 

     Սարեանը [ռ]ուս նկարիչների հետ ներկայացած է. նոր դէպի classiqueի վերադարձող նոր շարժումի հիանալի [փ]որձերը տեսնելէ յետոյ, եկայ Սարեանի նկարների առջեւ, զարմացա՜յ, կարծես մի երախայ է, որ գոյներով շատ գոյներով կը խաղայ։ Հոս չեն հաւանած –
     Ինչո՞ւ չի բերել ամ[բ]ողջ մեր ուժերը, կարող էինք շատ լաւ ներկայանալ, եւ 2 տարի յետոյ, մեծ շարժում բերէք որպէսզի յաջողինք, թէ՛ étnogra[ph]ique^[67]Ազգագրական (ֆրանսերէն)։ թէ՛ artistique^[68]Գեղարուեստական (ֆրանսերէն)։ ձեւով ներկայանալ։
     Մինչեւ նոր հասցէ լաւագոյն է այս
     Collegio armeno
                      Ai Carmini
                      Venezia
     Krassin^[69]Լէոնիտ Կրասին (1870-1926), խորհրդային քաղաքական գործիչ։ 1923-1925ին Խորհրդային Միութեան արտաքին առեւտուրի կոմիսար … Continue reading Վենետիկ է, իր հետ կը տեսնվի Կոստիան։
     Կարդացի Diligeantի կարեւ[ո]ր եւ տխուր [յօ]դվածը^[70]Այս յօդուածին հրատարակութեան տուեալները չկրցանք պարզել։, որքա՜ն որքա՜ն կարիքներ գոցելու ու գոցելու^[71]Նամակին վերջին պարբերութիւնը եւ ստորագրութենէն ետք բոլոր պարբերութիւնները աւելցուած են լուսանցքներուն … Continue reading . . .

Ե.^[72]Ռուսերէն բնագիրը անտիպ է։ Մեր խնդրանքով, նամակը 2007-ին հայերէնի թարգմանած են Ռու-դիկ (1948-2013) եւ Հայկանոյշ … Continue reading

LA TOUR DE BABEL
REVUE MONDIALE DE SYNTHÉSE
ARTISTIQUE ET LITTÉRAIRE
DIRIGÉE PAR CONSTANT ZARIAN
207, BOULEVARD RASPAIL
TÉLÉPHONE FLEURUS 46-59
                          E. MODEL
                          EDITEUR

8-VIII-25
Փարիզ^[73]Նամակը առաքուած է Կարա-Դարվիշի Թիֆլիսի հասցէով, բայց Դիլիջանի դրոշմակնիքը ունի՝ 22 օգոստոս 1925 թուականով։

Թանկագին Կարա,

     Սկսել եմ արուեստների ու գրականութեան միջազգային մեծ հանդէսի հրատարակութիւնը^[74]Կ՚ակնարկէ “La Tour de Babel” ֆրանսերէն հանդէսին, որուն առաջին ու միակ թիւը լոյս տեսած է Փարիզ, նոյեմբեր 1925ին։։ Կը լինեն վրացական եւ հայկական նիւթեր^[75]Հանդէսին մէջ հրատարակուած միակ հայկական նիւթը Արշակ Չօպանեանի մէկ պատմուածքն է՝ “Le dernier oubli” վերնագրով … Continue reading։ Խօսիր Ռոբակիձէի^[76]Գրիգոլ Ռոբակիձէ (1882-1962), վրացի գրագէտ։ «Գեղաշխ»ի (գեղարուեստի աշխատաւորներու վերահսկողութեան յանձնաժողով) … Continue reading հետ եւ ուղարկիր ինձ նիւթեր՝ թատերական ներկայացումների լուսանկարներ, պատկերներ, կիրառական արուեստ եւ այլն։ Թարգմանիր ֆրանսերէնի բանաստեղծութիւններ, պատմուածքներ, ընդհանուր բնոյթի յօդուածներ հայկական եւ վրացական կեանքի եւ գրականութեան մասին։ Բարի եղիր այս նամակը ստանալուն պէս լրջօրէն վերաբերերուել դրան եւ 10 օրից ուղարկիր նիւթեր։ Ուղարկիր նաեւ հայկական ներկայացումների լուսանկարներ։

Քո՝
Կ. ԶԱՐԵԱՆ

ԾԷ. ՏԱՐԻ, 2018 ԹԻՒ 4