ԱՆՏԻՊ ՆԱՄԱԿՆԵՐ ՅԱԿՈԲ ՄՆՁՈՒՐԻԻՑ

Հա­յաս­տա­նի ազ­գային ար­խի­ւի (այ­սու­հետ՝ ՀԱԱ) հա­րուստ ֆոն­դե­րում պահ­ւում են տաս­նե­ակ սփիւռ­քա­հայ գրող­նե­րի հա­զա­րա­ւոր ան­տիպ նա­մակ­ներ՝ ո­ւղ­ղո­ւած հա­յաս­տան­ցի մտա­ւո­րա­կան­նե­րին եւ պաշ­տօ­նե­ա­նե­րին։ Այդ նա­մակ­նե­րը մի քա­նի հա­տոր կա­րող են լց­նել, թէ­եւ նկա­տենք, որ դրանց զգա­լի մա­սը զուտ գործ­նա­կան գրու­թիւն­ներ ե­ն։
     Ըն­թեր­ցո­ղին ե­նք ներ­կա­յաց­նում պոլ­սա­հայ նշա­նա­ւոր գրող Յա­կոբ Մն­ձու­րու (Տե­միր­ճե­ան կամ Թե­մեր­ճե­ան, 1886–1978) չորս նա­մա­կը՝ ո­ւղ­ղո­ւած Սփիւռ­քա­հա­յու­թե­ան հետ մշա­կու­թային կա­պի կո­մի­տէ­ի նա­խա­գահ Վարդ­գէս Հա­մա­զաս­պե­ա­նին (1911–1992)։ Նա­մակ­նե­րից ե­րե­քը գործ­նա­կան բնոյ­թի ե­ն։ Յատ­կա­պէս ար­ժէ­քա­ւոր է ա­ռա­ջի­նը, ո­րը պա­րու­նա­կում է Մն­ձու­րու կեն­սագ­րու­թե­ան վե­րա­բե­րե­ալ վկա­յու­թիւն­ներ։ Ու­շագ­րաւ է, որ եր­բե­ւէ չհան­դի­պած Հա­մա­զաս­պե­ա­նին Մն­ձու­րին հա­մա­րել է «մ­տեր­մա­գոյն բա­րե­կամ»՝ պար­զա­բա­նե­լով. «Մ­տեր­մա­գոյն կ’ը­սեմ, ա­մե­նամ­տե­րիմ կ’ը­սեմ…. Նա­մա­կով գի­տենք, կը ճանչ­նանք զի­րա­րու, ա­նոնց պա­րու­նա­կու­թիւ­նը, շեշ­տը, բա­ռե­րուդ շուն­չը ը­սել կու­տան ին­ծի»։ Նա­մակ­նե­րից մաս­նա­ւո­րա­պէս ի­մա­նում ե­նք Մն­ձու­րու հայ­րե­նա­դար­ձո­ւե­լու մտադ­րու­թե­ան մա­սին, կան նաեւ սե­փա­կան գրա­կա­նու­թե­ան ու­շագ­րաւ գնա­հա­տա­կան­ներ («Ազ­գագ­րու­թիւ­նը հա­լե­ցու­ցի իմ պատ­մու­թիւն­նե­րուս մէջ, գոր­ծո­ղու­թիւ­նը ա­ռանց դան­դա­ղեց­նե­լու եւ շե­ղե­լու»):

     Նա­մակ­նե­րը ծա­նօ­թագ­րել է բա­նա­սի­րա­կան գի­տու­թիւն­նե­րի թեկ­նա­ծու Ար­ծո­ւի Բախ­չի­նե­ա­նը։

Ա.^[1]ՀԱԱ, ֆոնդ 875, ցու­ցակ  4, գործ 367, թերթ 28:

07 – 11 – 71 թ
Յար­գե­լի պա­րոն Վարդ­գէս Հա­մա­զաս­պե­ա­նին,
Յար­գե­լի նա­խա­գահ,
Յար­գե­լի բա­րե­կամ,

     Ձեր մտեր­մա­կան նա­մա­կը հա­սաւ ին­ծի: Կար­դա­ցի: Ո­ւր­կէ՞ եւ ի­նչ­պէ՞ս տե­ղե­կա­ցեր էք կնոջս մա­հը, չեմ գի­տեր: Ձեր ցա­ւակ­ցու­թե­ան զգա­ցում­նե­րը ա­ւե­լի քան գո­հու­նա­կու­թիւն պատ­ճա­ռե­ցին. շնոր­հա­կա­լու­թիւն­ներս կը փու­թաց­նեմ: Կինս, Սի­րա­նոյ­շը, իմ ե­րկ­րորդ ա­մուս­նու­թիւ­նովս կինս էր, 1921ին ա­մուս­նա­ցայ: Աք­սո­րէն ե­կաւ ին­ծի, աք­սո­րի լա­թե­րով, ի­նք եւ քոյրն է­ին, ու­րիշ ոչ ոք ու­նէ­ին ի­րենց­մէ, որ­բեր է­ին: Յի­սուն տա­րի ապ­րե­ցանք մի­ա­սին: Շա­քա­րախ­տէն եւ ա­նոր բար­դու­թիւն­նե­րէն չկր­ցայ փր­կել։ Ը­րի ա­ւե­լի, քան որ կր­նայի ը­նել, բայց ի զուր: Ա­ռա­ջին կինս Ո­ղի­տան^[2]Մինչ ա­մուս­նու­թիւ­նը՝ Կոր­չոյենց Ո­ղի­տա (1886–1915)։ «­Կինս եւ ես» պատ­մո­ւած­քում Մն­ձու­րին կեր­տել է նրա … Continue reading էր, Ա­րմ­տան­ցի^[3]Գիւղ Ա­րեւմ­տե­ան Հա­յաս­տա­նում, Է­րզ­րու­մի վի­լայէթի Կա­մա­խի գա­ւա­ռա­կում։ էր, իմ գիւ­ղէս, ի­նչ­պէս ա­ռա­ջի­նը Շա­պին Գա­րա­հի­սար­ցի էր: 1907-ին ա­մուս­նա­ցայ, մին­չեւ 1914 ե­օ­թը տա­րի ապ­րե­ցայ մի­ա­սին, ե­րեք զա­ւակ­ներս^[4]Նուր­հան (1909–1915), Մա­րա­նիկ (1911–1915), Ա­նա­հիտ (1913–1915) եւ Խա­չօ (1914–1915)։, կինս, ծնողքս^[5]Իգ­նա­տի­ոս եւ Նա­նիկ (1860–1915)։, բո­լոր ի­մին­ներս 1915ի Ա­հա­ւոր Տա­րին ի­նչ­պէ՞ս խժդ­ժօ­րէն սպան­նո­ւե­ցան, կորսն­ցու­ցի, չգի­տեմ: Պարզ դի­պո­ւա­ծի մը կը պար­տիմ իմ վե­րապ­րումս:     
     Մին­չեւ Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տին նա­խա­շա­բաթ­նե­րը գիւղս է­ի: Չէ­ի սի­րեր Պո­լի­սը եւ հոն հաս­տա­տո­ւի­լը, թէ­եւ տղա­յու­թե­անս ե­ղեր է­ի հոն: Կո­կոր­դի նշա­գեղ­ձե­րու բոր­բո­քում մը ու­նէ­ի: Կի­րա­կի մը, Եփ­րա­տի մօտ մեր այ­գի­նե­րը, տի­ւան­դոր­րի մը ծա­ռե­րուն շու­քը քնա­ցեր է­ի: Ա­րթն­ցայ եւ այս նշա­գեղ­ձե­րուն հա­մար ո­րո­շում մը տո­ւի ես ին­ծի Պո­լիս եր­թա­լու եւ դար­մա­նե­լու: Չու­զե­ցին իմ եր­թալս, ի­՞նչ է, ե­ղա­ծը ի­՞նչ է, պն­դե­ցի. «­Պէտք է եր­թամ, մնաք բա­րով ալ չեմ ը­սեր, կա­րա­ւա­նով ցա­մա­քի ճամ­բոր­դու­թիւն էր մին­չեւ Կի­րա­սոն^[6]Կե­րա­սուն կամ Գի­րե­սուն, ծո­վափ­նե­այ հնա­գոյն քա­ղաք Թուր­քի­ա­յում։, ե­րեք կամ չորս օր ալ ծո­վով: Եւ չեմ կե­նար. ան­մի­ջա­պէս կը դառ­նամ» – ը­սի: Ե­կայ, դար­մա­նե­ցայ, դէպ­քե­րը գա­հա­վի­ժե­ցին, Սեւ ծո­վը փա­կո­ւե­ցաւ, մնա­ցի հոս, եւ այդ մնալս է մին­չեւ այ­սօր:
     Իմ ե­րկ­րա­ցի­ներս հո­ղա­գործ է­ին, փուռ մը մտայ, հա­ցա­գործ ե­ղայ, զի­նո­ւոր չե­ղայ, հա­ցա­գործ­նե­րը զերծ ըլ­լա­լով զի­նո­ւո­րագ­րու­թե­նէ: Զի­նա­դա­դա­րէն յե­տոյ Հա­յաս­տան գալ ու­զե­ցինք, դնդ­նա­ցինք, կինս ե­րեք ե­րե­խա­նե­րով, ես դրամ չու­նէ­ի, ի­նչ­պէս կր­նայի գալ, ա­ւե­լի վերջն ալ ան­ցագ­րային, բառ­բա­ռի [sic] դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը թէ հոս­կէ թէ հոտ­կէ կայ­նե­ցու­ցին մեզ:
     Մին­չեւ չորս տա­րի ա­ռաջ, ե­րբ ես ու կինս ա­ռողջ է­ինք, կր­նայինք գալ, կինս հի­ւան­դա­ցաւ, ես հի­ւան­դա­ցայ, հրա­ժա­րե­ցանք ադ փա­փաք­նե­րէն: Հի­մա իմ մէջս մի­այն ա­ռողջ մասս ու­ղեղս է, ու­ղե­ղիս պայ­ծա­ռու­թիւնն է: Կը գրեմ, կ’ար­տագ­րեմ, կը հե­ղե­ղեմ:
     Ես Ձե­զի մի­այն շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նե­լու հա­մար պի­տի գրէ­ի, պար­պո­ւե­ցայ, շա­տա­խօ­սե­ցայ, ի­նք­զինքս պատ­մե­ցի, նման ա­նոնց, որ ցա­ւակ­ցու­թե­ան մը հա­մար մահ­տուն մը կ’եր­թան, կը թա­փեն ի­նչ որ ու­նին ի­րենց մէ­ջը:

Ջերմ հա­մակ­րու­թիւն­ներս Ձե­զի եւ Ձեր գոր­ծին:
Ձե­զի նկարս կը ղր­կեմ 1966ին նկա­րո­ւած:

Յա­կոբ Մն­ձու­րի

 

 

Բ.^[7]ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 5, գ. 331, թ. 30։

14-2- 1973

Յար­գե­լի Վարդ­գէս Հա­մա­զաս­պե­ա­նին,

Յար­գե­լի Տի­ար,
     Ղր­կած թի­ւերս^[8]Հա­ւա­նա­բար նկա­տի ու­նի «­Նոր Մար­մա­րա» օ­րա­թեր­թը, ո­րին պար­բե­րա­բար աշ­խա­տակ­ցել է։ կը ստա­նա՞ք: Մէ­կին մէջ նոյ­նիսկ վեր­նագ­րին տակ նշե­ցի: Կ’առ­նէ՞ք թէ ոչ:
     Հի­մա այս պատ­մո­ւածքս թղ­թա­տա­րին տո­ւի. «Արմ­տա­նի Այ­գի­նե­րը»: Ը­սէք, կը խնդ­րեմ, կու­գա՞յ Ձե­զի թէ ոչ: Պէտք է գիտ­նամ:

Յար­գա­նօք
Յա­կոբ Մն­ձու­րի

 

 Գ.^[9]ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 577, թ. 24։

12-1-1976

Յար­գե­լի Վարդ­գէս Հա­մա­զաս­պե­ան,
Յար­գե­լի նա­խա­գահ,
Յար­գե­լի բա­րե­կամս,
     Քու ա­նու­նիդ փոստ ա­ռի, թիւ 35 Սփիւռ­քի կօ­մի­տէ­ի հաս­ցէ­ին իմ «Կ­ռունկ, ո­ւս­տի՞ կու­գաս» գիրքս^[10]Լոյս է տե­սել 1974ին, Իս­թան­պու­լի «­Մար­մա­րա» հրա­տա­րակ­չա­տա­նը։ ղր­կե­ցի եր­կու ան­գամ. ա­ռա­ջի­նը Դեկ­տեմ­բեր 17ին. մէկ օ­րի­նակ, ե­րկ­րոր­դը Դեկ­տեմ­բեր 25 ին. եր­կու օ­րի­նակ: Ցա­մա­քի գծով, ան­շուշտ Կար­սով: Իւ­րա­քան­չիւ­րին մէ­ջը իմ հաս­ցէս ալ դրի, խնդ­րե­լով որ պա­տաս­խա­նո­ւի, գիտ­նամ թէ ստա­ցո­ւած է: Գիր­քե­րէս մէ­կը իմ քե­զի նո­ւէրս էր: Միւս եր­կու­քը Հրանտ Մատ­թէ­ո­սե­ա­նին^[11]Հրանտ Մա­թե­ւո­սե­ան (1935–2002), գրող։, ար­ձա­կա­գիր, Գէ­որգ Է­մի­նին^[12]Գէ­որգ Է­մին (1919–1998), բա­նաս­տեղծ։, բա­նաս­տեղծ, ա­նոնց հաս­ցէ­նե­րը չու­նե­նա­լով, քու ձեռ­քովդ դուն յանձ­նես: Քե­նէ ալ, ա­նոնց­մէ ալ չպա­տաս­խա­նո­ւե­ցաւ: Չե­կա՞ւ կ’ը­սես գր­քե­րը, չա­ռի՞ր: Ո­՞ւր մնա­ցին: Այն հո՞ս մնա­ցին թէ հո՞դ: Ի­նչ ոչ-գե­ղե­ցիկ բան: Այս նա­մա­կը օ­դա­նա­ւով կը ղր­կեմ: Մոս­կո­ւայի գծով: Սա ալ ձեռքդ պի­տի չհաս­նի կ’ը­սես: Ե­թէ առ­նես նա­մակս, պա­տաս­խա­նէ­իր: Ես իմ բա­րե­կամ­նե­րուս, իմ մտե­րիմ­նե­րուս է, ե­զա­կի դէմ­քով կը խօ­սիմ կամ կը գրեմ:

Ջերմ համ­բոյր­նե­րով
Յա­կոբ Մն­ձու­րի

Հ. Գ. Հաս­ցէս կը նշեմ. Hagop Mnsuri, Gülibrişim sokak, no. 2/5 Yeşilköy, Istanbul, Turkiye – Յա­կոբ Մն­ձու­րի, Կիւլ Իպ­րի­շիմ սո­քաք, նօ. 2/5- Ե­շիլ Քէ­օյ – Իս­թան­պուլ, Թուր­քիյէ:

     Օ­րի­նակ մըն ալ Գե­ղամ Սե­ւա­նին^[13]Գե­ղամ Սե­ւան (1926–1991), ար­ձա­կա­գիր։ ղր­կե­ցի, չ’­պա­տաս­խա­նեց: Կը ճանչ­նա՞ս… Լե­նին պո­ղո­տայ 5Ա., թ. 16:

 

 

Դ. ^[14]ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 577, թ. 26։

27-12-1976

Յար­գե­լի Վարդ­գէս Հա­մա­զաս­պե­ան,
Սի­րե­լի Վարդ­գէս,
Ա­մե­նամ­տե­րիմ բա­րե­կամս,
     Մ­տեր­մա­գոյն կ’ը­սեմ, ա­մե­նամ­տե­րիմ կ’ը­սեմ, ա­ռանց գիտ­նա­լու քու մտե­րիմ կե­անքդ, ի­նչ­պէս դուն ի­մինս: Նա­մա­կով գի­տենք, կը ճանչ­նանք զի­րա­րու, ա­նոնց պա­րու­նա­կու­թիւ­նը, շեշ­տը, բա­ռե­րուդ շուն­չը ը­սել կու­տան ին­ծի:
     Քու 7 Դեկ­տեմ­բեր նա­մակդ բե­րին ին­ծի: Գի­տե՞ս ե­րբ. 24 Դեկ­տեմ­բե­րին: Մէկ եր­կու օր ես դնդ­նա­ցի: Եւ ա­հա հի­մա կը պա­տաս­խա­նեմ: Նա­մակդ ծանր ե­կաւ ձեռքս. «Ի ՞նչ կր­նայ ըլ­լալ» խոր­հե­ցայ: Բա­ցի ու ան­սպա­սե­լի մը, ա­նակն­կալ մը ե­ղաւ մէ­ջէն: Քու նա­մակդ, իմ ե­րեք նկար­ներս, Հայ­րե­նի­քի Ձայ­նի, Գրա­կան Թեր­թի հա­մար­ներ: Դուն ըլ­լաս, ի­՞նչ կ’ը­նես: Կ’ու­րա­խա­նաս: Ադ ը­րիր ին­ծի: Քիչ մը գի­տէ­ի Գե­ղամ Սե­ւա­նը: Գրեր էր ոչ ին­ծի, ու­րի­շի մը, որ իմ 90ա­մե­ակս եւ իմ գրա­կա­նու­թիւնս պի­տի տօ­նէ­ին: Ձեռ­նար­կո­ղը, կազ­մա­կեր­պողն ալ դուն ես: Ի­՞նչ ը­նէ­ի, ու­րիշ ի­՞նչ կր­նայի ը­նել: Հոդ չէ­ի, քովդ չէ­ի, ե­թէ ըլ­լայի եր­կու աչ­քերդ, եր­կու այ­տերդ կը համ­բու­րէ­ի: Այս նա­մա­կովս այդ բա­նը կ’ը­նեմ հի­մա: Ի­նչ­քան ին­ծի, նոյն­քան ու ա­ւե­լի իմ գրա­կա­նու­թիւնս ու ա­նոր դա­ւա­նող­նե­րը ը­նել տո­ւին քե­զի: Ես զիս պատ­մե­ցի ու ի­նձ­մով իմ հայ­րե­նի շր­ջա­պատս պատ­մե­ցի: Իմ ան­ձերս ու ա­նոնց աշ­խար­հագ­րու­թիւ­նը: Ազ­գագ­րու­թիւ­նը հա­լե­ցու­ցի իմ պատ­մու­թիւն­նե­րուս մէջ, գոր­ծո­ղու­թիւ­նը ա­ռանց դան­դա­ղեց­նե­լու եւ շե­ղե­լու: Պէտք էր որ ը­նէ­ի: Ես ե­րե­ւան­ցի մը, լո­ռե­ցի մը, տրապ­զոն­ցի մը ըլ­լայի, Տրապ­զո­նը, Ե­րե­ւա­նը, Լո­ռին պէտք էր որ ե­րեւ­նային մէ­ջը, ա­նոնց ա­մէ­նը կը ո­րո­նեն: Ի­՜նչ կը ցա­ւիմ որ հոս մնա­ցի, ես որ գալ ու հոդ մնալ կ’ու­զէ­ի: Շա­տե­րը գա­ցին, ու չյա­ջո­ղո­ւե­ցաւ ին­ծի, պատ­մու­թիւն որ եր­կայն է: Գալ եւ հոդ շար­ժիլ կ’ու­զէ­ի, եւ զիս ու իմ փա­փաք­ներս պար­տադ­րել, ի­նչ­քան ադ կա­րե­նայի: Գալ եւ հոդ ար­ձան մը ըլ­լալ, բու­սա­կան կե­անք մը ապ­րի­լը եր­բեք պի­տի չու­զէ­ի: Կէս մարդ մըն եմ: Կէ­սէս վեր լաւ եմ. յե­տին ան­ցե­ա­լը կը յի­շեմ եւ կ’ար­տադ­րեմ: Եր­բեմն նոյ­նիսկ ե­րի­տա­սար­դու­թե­նէս ա­ւե­լի: Կէ­սէն վար եր­կայն պի­տի ըլ­լար ը­նդ­միշտ։ Աս պի­տի հարց­նեմ։ Իմ վեր­ջին գիր­քէս՝ «Կ­ռունկ ո­ւս­տի՞ կու­գաս»էս ե­րեք օ­րի­նակ ղր­կե­ցի։ Մէ­կը քե­զի, միւս­նե­րը Հրանտ Մատ­թէ­ո­սե­ա­նին, Գէ­որգ Է­մի­նին։ Թղ­թիկ­ներ ալ մէ­ջը դրի՝ խնդ­րե­լով, որ իմ հաս­ցէ­ովս «ա­ռինք» ը­սէ­ին եւ ես գիտ­նայի^[15]Մն­ձու­րու այդ գրու­թիւն­նե­րը պահ­ւում են Հրանտ Մա­թե­ւո­սե­ա­նի ըն­տա­նե­կան ար­խի­ւում։։ Դուն պա­տաս­խա­նե­ցիր, ա­նոնց­մէ լուր մը չա­ռի։ – Ը­սել է Վա­հագն Դաւ­թե­ա­նը^[16]Վա­հագն Դաւ­թե­ան (1922–1996), բա­նաս­տեղծ։ իմ ե­րկ­րա­ցիս է, Ա­րաբ­կիր­ցի է։ Հրան­դի հետ իր հար­ցազ­րոյ­ցէն^[17]Հրանտ Մա­թե­ւո­սե­ա­նի եւ Վա­հագն Դաւ­թե­ա­նի զրոյ­ցը լոյս է տե­սել «Գ­րա­կան թեր­թում» (1976, Նոյեմ­բե­րի 12)։, ո­րուն շնոր­հա­կալ եմ, գիտ­ցայ։ Քա­ղա­քէ՞ն է, թէ՞ Շե­փի­կէն^[18]Գիւղ Ա­րաբ­կի­րից ո­ւթ կի­լո­մետր հիւ­սիս-ար­ևելք։։ Ա­րաբ­կի­րու «­գոլ տախ­դե­ղը»^[19]Այ­սինքն՝ քիչ կծու տաք­դեղ։ միտքս կու­գայ, ա­նոր թու­թուն, ա­ղա­ծոյ թուր­շուն։ Մենք պղ­պե­ղին «­տաք­դեղ» կ’ը­սէ­ինք։ Հինգ փա­րա է­ր։ Ոչ տե­ղա­ցի մը հինգ փա­րա տա­լով կը կշ­տա­նար։ Համ­բոյր­ներ ա­մե­նուդ կամ ով հարց­նէ զիս։

Յա­կոբ Մն­ձու­րի

Կ. Տարի, 2021 թիւ 1