ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆԻ «ՀԱՐՃԸ» ՎԻՊԵՐԳԻ ՀԵՐՈՍՈՒՀԻՆ

Վեր­ջերս, հայ­րե­նի վաս­տա­կա­ւոր թա­տե­րա­գէտ Հեն­րիկ Յով­հան­նի­սե­ան փոր­ձած է նոր լոյս սփ­ռել Դա­նի­էլ Վա­րու­ժա­նի «­Հար­ճը» վի­պեր­գին վրայ^[1]Հենրիկ Յովհաննիսեան, «Դանիէլ Վարուժանի «Հարճը» պոէմի հերոսուհու ենթադրելի նախատիպը», Պատմա-բանասիրական … Continue reading։ Իր ու­շագ­րաւ յօ­դո­ւա­ծին մէջ, ան հիմ­նա­ւո­րած է, որ Մով­սէս Խո­րե­նա­ցի­ի կող­մէ զոյգ դրո­ւագ­նե­րով (ա­ռա­ջի­նը՝ ա­նու­նով, ե­րկ­րոր­դը՝ ա­նա­նուն) յի­շա­տա­կո­ւած հարճ ու վար­ձակ Նա­զի­նի­կը ո­՛չ թէ պա­րու­հի է, ի­նչ­պէս յա­ճախ կար­ծո­ւած է՝ «եր­գէր ձե­ռամբ» ար­տա­յայ­տու­թե­ան թիւր մեկ­նա­բա­նու­թե­ան պատ­ճա­ռով, այլ նո­ւա­գա­ծու։ Վա­րու­ժա­նի գոր­ծին ան­դրա­դար­ձած բո­լոր հե­ղի­նակ­նե­րը գո­հա­ցած են իբ­րեւ նա­խա­տի­պար ըն­դու­նե­լով Նա­զի­նի­կը, զոր բա­նաս­տեղ­ծը վե­րա­ծած է Նա­զե­նիկի, մինչ հե­տա­զօ­տո­ղը դի­տել տո­ւած է, որ «­պա­րու­հուն փնտ­ռե­լու ե­նք ոչ թէ Խո­րե­նա­ցու բե­րած զրոյ­ցում, այլ Վա­րու­ժա­նի պոէմում եւ մտա­ծե­լու, թէ որ­տե­ղից է յայտ­նո­ւել^[2]Անդ, էջ 84։։
     Այս մեկ­նա­կէ­տով, Հ. Յով­հան­նի­սե­ան վկա­յա­կո­չած է մե­ծա­նուն դե­րա­սան Վահ­րամ Փա­փա­զե­ա­նը։ Վա­րու­ժա­նի կեն­սա­գիր­նե­րու տե­սա­դաշ­տէն դուրս մնա­ցած կ՚ե­րե­ւի Յե­տա­դարձ հայե­ացք յու­շագ­րու­թե­ան վկա­յու­թիւ­նը։ Ար­դա­րեւ, Փա­փա­զե­ան գրած է, թէ «1906 թո­ւա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի սկզբ­նե­րին, ա­ւար­տա­կան յա­ջող քն­նու­թիւ­նից յե­տոյ, դուրս ե­կայ Մի­լա­նի Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ա­կա­դե­մի­այից եւ վե­րա­դար­ձայ Վե­նե­տիկ՝ մի եր­կու շա­բա­թով հանգս­տա­նա­լու, գր­պա­նիս մէջ տա­նե­լով յա­ռա­ջի­կայ ձմե­ռո­ւայ սէ­զոնի հա­մար իմ ա­ռա­ջին պայ­մա­նագ­րու­թիւ­նը, որ­պէս Թի­նա դը Լո­րեն­ցոյի շր­ջիկ խմ­բի պ­րո­ֆե­սի­ո­նալ ար­տիստ, եւ ա­կա­դե­մի­այի ծախ­սով դէ­պի Փա­րիզ եր­կու ամ­սո­ւայ գոր­ծուղ­ման ու­ղե­գի­րը^[3]Վահրամ Փափազեան, Յետադարձ հայեացք, Երեւան, 1956, էջ 145-146։։ Դե­րա­սա­նին յի­շած տա­րե­թի­ւը հա­ւա­նա­բար տպագ­րա­կան վրի­պակ մըն է, որ ան­փո­փոխ մնա­ցած է Յե­տա­դարձ հայե­ացքի ե­րկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թե­ան մէջ^[4]Վահրամ Փափազեան, Երկեր հինգ հատորով, հատոր 1, Երեւան, 1979, էջ 148)։ Յուշագրութեան յաջորդ էջին մէջ, խօսելով … Continue reading եւ պէտք է ճշ­դել՝ 1907 սեպ­տեմ­բեր։ Ֆրան­սա­կան մայ­րա­քա­ղա­քին մէջ, Փա­փա­զե­ան ծա­նօ­թա­ցած է Շիր­վան­զա­դէ­ին, այ­նու­հե­տեւ՝ վեր­ջի­նիս զար­մի­կին՝ դե­րա­սան Յով­հան­նէս Ա­բէ­լե­ա­նին, որ պի­տի ստանձ­նէր Պա­քո­ւի Հայոց Կուլ­տու­րա­կան Մի­ու­թե­ան թա­տե­րա­խում­բի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը հոկ­տեմ­բեր 1907-փետ­րո­ւար 1908ին եւ Փա­փա­զե­ա­նը հրա­ւի­րած է Կով­կա­սի այդ հա­յա­շատ քա­ղա­քը^[5]Բաբկէն Յարութիւնեան,  XIX-XX դդ. հայ թատրոնի տարեգրութիւն (1801-1922), հատոր 2. 1901-1911, Երեւան, 1980, էջ 283-295։։ Վեր­ջինս ա­ւել­ցու­ցած է.
     «­Թի­նա դը Լո­րեն­ցոյի հետ իմ պայ­մա­նը Մի­լա­նի թա­տե­րա­կան ա­գեն­տու­րայի միջ­նոր­դու­թե­ամբ՝ ու­ժի մէջ էր մտ­նում ե­րեք ամ­սից յե­տոյ մի­այն։ Ու­րեմն ա­ռաջս դեռ ժա­մա­նակ կար, եւ ես վճ­ռե­ցի իս­կոյն մեկ­նել Բա­քու, իմ ազ­գային թատ­րո­նի հետ մօ­տից ծա­նօ­թա­նա­լու ցան­կու­թե­ամբ վա­ռո­ւած, լի­այոյս լի­նե­լով, որ մնա­լու կամ վե­րա­դառ­նա­լու խն­դի­րը կը լու­ծո­ւէր ի­նք­նըս­տին­քե­ան, նա­յած տե­ղում ստա­ցած իմ տպա­ւո­րու­թե­ա­նը»^[6]Փափազեան, Յետադարձ, էջ 171։։
     Հոն եր­կու ա­միս (դեկ­տեմ­բեր 1907-փետ­րո­ւար 1908) մնա­լէ ե­տք^[7]Անդ, էջ 181, 184։, ո­ւր «­մի քա­նի փոքր դե­րե­րով բեմ դուրս ե­կայ, ա­ռանց ո­րե­ւէ հո­գե­կան բա­ւա­րա­րու­թիւն ստա­նա­լու»^[8]Անդ, էջ 190։ Յարութիւնեան միայն յիշած է Փափազեանի ներկայութիւնը Պաքուի մէջ (Յարութիւնեան, XIX-XX դդ. հայ թատրոնի … Continue reading, խն­դի­րը լու­ծո­ւած է ի­նք­նըս­տին­քե­ան եւ Փա­փա­զե­ան մեկ­նած է Ա­ղեք­սանդ­րի­ա։ Հոն մի­ա­ցած է Թի­նա տի Լո­րեն­ցոյի շր­ջիկ թա­տե­րա­խում­բին, ո­րուն հետ խա­ղա­ցած է յա­ջորդ վեց ա­միս­նե­րուն. «Այդ կարճ մի­ջո­ցին ես պ­րակ­տիկ ու շօ­շա­փե­լի դարձ­րի ամ­բողջ չորս տա­րի իմ մէջ հա­ւա­քո­ւած թէ­ո­րե­տիկ հարս­տու­թիւ­նը»^[9]Փափազեան, Յետադարձ, էջ 193։։ Ե­լոյթ ու­նե­ցած է Լի­բա­նա­նի, Սու­րի­ոյ, Պա­ղես­տի­նի, Ե­գիպ­տո­սի, Լի­պի­ոյ, Մա­րո­քի, Սպա­նի­ոյ եւ Ի­տա­լի­ոյ 17 քա­ղաք­նե­րու մէջ, Նա­փո­լի ըլ­լա­լով վեր­ջին հանգ­րո­ւա­նը^[10]Անդ, էջ 195։ Առանց աղբիւր յիշատակելու, Հ. Յովհաննիսեան իտալացի հռչակաւոր դերասան Կուսթաւօ Սալվինին դարձուցած … Continue reading։ Ցարդ չենք հան­դի­պած ո­րե­ւէ այլ վկա­յու­թե­ան Փա­փա­զե­ա­նի ակ­նար­կած շր­ջապ­տոյ­տին, օ­րի­նակ՝ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ե­գիպ­տա­հայ մա­մու­լին մէջ, ի­նչ­պէս եւ տի Լո­րեն­ցոյի նո­ւի­րո­ւած գրա­կա­նու­թե­ան մէջ։ Այ­սու­հան­դերձ, այդ շր­ջապ­տոյ­տին վե­ցամ­սե­այ տե­ւո­ղու­թիւ­նը կր­նայ տե­ղա­ւո­րո­ւիլ տի Լո­րեն­ցոյի՝ յու­նո­ւար-փետ­րո­ւար 1908ի Մեք­սի­քօ Սի­թի­ի^[11]“Down in Old Mexico,” Los Angeles Times, March 3, 1908. եւ հոկ­տեմ­բեր-դեկ­տեմ­բեր 1908ի Հա­ւա­նայի ե­լոյթ­նե­րուն մի­ջեւ^[12]Jorge Domingo Cuadriello, “Presencia de Antón Villar Ponte en Cuba”, Grial, 141, 1999, էջ 96-97։։ 
     Սի­կի­լի­ա­ցի ազ­նո­ւա­կան, սա­կայն աղ­քա­տա­ցած ըն­տա­նի­քի մը շա­ռա­ւիղ՝ Թի­նա տի Լո­րեն­ցօ (Tina di Lorenzo, 1872-1930) ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ի­տա­լա­կան թատ­րո­նի նշա­նա­ւոր դէմ­քե­րէն է­ր։ Բնա­տուր գե­ղեց­կու­թիւ­նը, գե­ղա­րո­ւես­տա­կան տա­ղան­դի կող­քին, պա­տա­նե­կան հա­սա­կին թատ­րո­նի դռ­նե­րը բա­ցած էր ա­նոր առ­ջեւ։ Ար­դէն 1897ին, հա­զիւ 25ա­մե­այ, ան զու­գակ­շի­ռի մէջ կը դրո­ւէր աշ­խար­հահռ­չակ Է­լէ­ո­նո­րա Տու­զէ­ի (1858-1924) հետ. «Է­լէ­ո­նո­րա Տու­զէ­էն ե­տք, ա­նոր [­տի Լո­րեն­ցոյի. Վ.Մ.] ե­րե­ւու­մը ի­րա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նի Ա­րո­ւես­տի պատ­մու­թե­ան մէջ»^[13]V. Morelli, “Da Eleonora Duse a Tina di Lorenzo”, La vita italiana, 16 Luglio 1897, էջ 161։։ Չորս տա­րի ե­տք, սպա­նա­կան հան­դէս մը կը թո­ւար­կէր Եւ­րո­պայի բո­լոր յայտ­նի դե­րա­սա­նու­հի­նե­րը, Ի­տա­լի­այէն մի­այն Տու­զէն եւ տի Լո­րեն­ցոն յի­շե­լով։ Կ՚ար­ժէ վեր­ջի­նիս բնու­թա­գի­րը ներ­կա­յաց­նել.
     «Հ­մայիչ ի­տա­լա­ցի դե­րա­սա­նու­հի որ եւ­րո­պա­կան թատ­րոն­նե­րը կը շր­ջի՝ յաղ­թա­նա­կէ յաղ­թա­նակ։
     Ս­քան­չե­լի­օ­րէն կը մեկ­նա­բա­նէ բե­մադ­րո­ւող ո­րե­ւէ գործ, եւ ա­նոր յա­ջո­ղու­թե­ան գաղտ­նի­քը տ­րա­մա­թիք դպ­րո­ցի բնա­կա­նու­թիւնն է։
     Գե­ղե­ցիկ կեր­պա­րան­քով եւ հա­մակ­րե­լի ձայ­նով, Թի­նա տի Լո­րեն­ցօ ներ­կայիս ի­տա­լա­ցի հան­րու­թե­ան նա­խա­սի­րած դե­րա­սա­նու­հին է։
     Այս դե­րա­սա­նու­հին հա­մե­մա­տե­լով հան­ճա­րեղ Տու­զէ­ին հետ, կա­րե­լի է ը­սել, թէ ծնունդ առ­նող ա­ստղ մըն է՝ դէմ դի­մաց ու­րի­շի մը, որ կը սկ­սի տժ­գու­նիլ։
     Ան գիտ­ցած է իւ­րաց­նել Տու­զէ­ի վսեմ ա­րո­ւես­տը, եւ ա­ռանց լի­ո­վին ըն­դօ­րի­նա­կե­լու, ո­րոշ ան­ձնա­կան շատ ի­նք­նա­տիպ դրոշմ կը դնէ ա­նոր վրայ։
     Եր­կու տա­րի ա­ռաջ, Թի­նա տի Լո­րեն­ցօ ա­ռա­ջին ան­գամ բե­մադ­րեց Ճա­քո­զայի կա­տա­կեր­գու­թիւ­նը՝ «­Տե­րեւ­նե­րուն պէս», այն­քան վիթ­խա­րի յա­ջո­ղու­թիւն նո­ւա­ճե­լով, որ, այդ պա­հէն, քն­նա­դատ­ներն ու հան­րու­թիւ­նը ա­նոր ակ­նար­կե­ցին որ­պէս Տու­զէ­ի օ­րի­նա­ւոր ժա­ռան­գոր­դը»^[14]“El teatro extranjero”, El teatro, mayo de 1901, էջ 9։։
     Տի Լո­րեն­ցօ եւ դե­րա­սան Ֆլա­ւի­օ Ան­տօ թա­տե­րա­կան գոր­ծըն­կե­րու­թիւն մը կազ­մած են 1897-1905ին եւ մի­աս­նա­բար «ա­ւե­լի ժա­մա­նա­կա­կից թա­տե­րա­խա­ղե­րու մէջ խա­ղա­ցած են, քան ոե­ւէ ու­րիշ զոյգ [ի­տա­լա­կան] թե­րակղ­զի­ին մէջ»^[15]Lander McClintock, The Modern Drama of Italy, Boston, 1920, էջ 192։։ 1906ին, ի­տա­լաբ­նակ լրագ­րող Հե­լեն Ցիմ­մերն այլ «­գե­րա­զանց դե­րա­սա­նու­հի­ներ» յի­շա­տա­կած է Տու­զէ­ի կող­քին, ո­րոնց շար­քին՝ «­Թի­նա տի Լո­րեն­ցօ, որ բո­լոր սր­տե­րը կը նո­ւա­ճէ իր ե­րի­տա­սար­դա­կան հմայ­քով եւ աշ­խոյժ մարմ­նա­ւո­րում­նե­րով»^[16]Տե՛ս անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Helen Zimmern, Italy of the Italians, New York, 1909, էջ 156։։  Ի­սկ 1922ին, Պոս­տը­նի մէջ հրա­տա­րա­կո­ւած կեն­սագ­րա­կան ժո­ղո­վա­ծու մը ար­ձա­նագ­րած է, թէ տի Լո­րեն­ցոյի «­համ­բա­ւը մի­այն Է­լէ­ո­նո­րա Տու­զէ­ին կը զի­ջի ի­տա­լա­ցի դե­րա­սա­նու­հի­նե­րու շար­քին»^[17]John Parker (comp.), Who’s Who in the Theatre: A Biographical Record of the Contemporary Stage, Boston, 1922, էջ 947։։
     Մեր տե­սած բո­լոր աղ­բիւր­նե­րը, ա­ռանց զանց ը­նե­լու ի­տա­լա­ցի դե­րա­սա­նու­հի­ին գե­ղեց­կու­թիւ­նը, ան­խտիր շեշ­տը դրած են ա­նոր գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րուն վրայ։ Սա­կայն, ան­հասկ­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով, Փա­փա­զե­ան բնու­թագ­րած է Թի­նա տի Լո­րեն­ցոն  որ­պէս վա­ւա­շոտ ան­ձնա­ւո­րու­թիւն մը, ո­րուն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւ­նը ֆի­զի­քա­կան ցու­ցա­մո­լու­թե­ան ար­դիւնք էր, ա­ւե­լի քան գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ձիր­քե­րու. «Ոչ այն­քան դե­րա­սա­նու­հի, որ­քան գե­ղե­ցիկ կին։ Նա իր ա­րո­ւես­տի ա­ռանցք էր դարձ­րել կա­նա­ցի­ա­կա­նու­թիւ­նը եւ եր­բեմն մին­չեւ է­րո­տիզմի սահ­ման­նե­րին հաս­նող մի ան­սանձ ա­րո­ւես­տա­կա­նու­թե­ամբ ձեռք էր բե­րել այն է­ժան ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւ­նը (…)», ո­րուն ի խն­դիր «ա­մէն կերպ աշ­խա­տում էր բե­մի վրայ ցու­ցադ­րել իր մեր­կու­թե­ան ան­պա­տում հրա­պոյր­նե­րը, եւ այդ տե­սա­կէ­տից էլ կազ­մո­ւած է­ին ոչ մի­այն նրա խա­ղա­ցանկն ու դե­րե­րը, այ­լեւ տա­րո­ւայ ե­ղա­նա­կը եւ այ­ցե­լած ե­րկր­նե­րի կլի­մա­յա­կան պայ­ման­նե­րը»^[18]Փափազեան, Յետադարձ, էջ 194։։
     Կաս­կա­ծէ դուրս է, որ նման դէպ­քեր լռու­թե­ան պի­տի չմատ­նո­ւէ­ին եւ տի Լո­րեն­ցոյի բե­մա­կան գայ­թակ­ղու­թիւն­նե­րը՝ ի­րեն ժա­մա­նա­կա­կից պա­րու­հի Մա­թա Հա­րի­ի պէս, մին­չեւ օ­րս պի­տի հո­լո­վո­ւէ­ին այս կամ այն ձե­ւով։ Սա­կայն, Փա­փա­զե­ա­նի պն­դու­մը ե­րկ­րոր­դող ո­՛չ մէկ վկա­յու­թե­ան հան­դի­պած ե­նք մեր պրպ­տում­նե­րուն մէջ։ 1901ին, տի Լո­րեն­ցօ ա­մուս­նա­ցած է դե­րա­սան Ար­ման­տօ Ֆալ­քո­նէ­ի (1871-1954) հետ։ Ի­տա­լա­կան յայտ­նի «Թ­րեք­քա­նի» հան­րա­գի­տա­րա­նի հա­մա­ցան­ցային տար­բե­րա­կը կը վկայէ. «­Ֆալ­քո­նի­ի պէս բազ­մա­կող­մա­նի եւ քմա­հաճ դե­րա­սա­նի մը դրաց­նու­թիւ­նը, որ ա­ւե­լի հա­կա­մէտ էր կե­ան­քի կո­չե­լու բա­րե­սիրտ եւ ար­դի­ա­կան կեր­պար­ներ, քան տ­րա­մա­թիք եր­կա­ցան­կի հե­րոս­նե­րը, վեր­ջա­պէս պայ­մա­նա­ւո­րած է տի Լո­րեն­ցոյի ը­նտ­րու­թիւն­նե­րը, որ աս­տի­ճա­նա­բար իր ներ­կա­յա­ցում­նե­րէն դուրս ձգած է թէ՛ ան­ցե­ա­լի գոր­ծե­րը եւ թէ՛ նո­րա­րա­րա­կան թատ­րո­նը, նո­ւի­րե­լով գրե­թէ բա­ցա­ռա­բար մի­ա­հիւ­սո­ւած նիւ­թե­րով կա­տա­կեր­գու­թիւն­նե­րու եւ քաղ­քե­նի­ա­կան տ­րամնե­րու, ար­տա­սահ­մա­նի մէջ ներ­կա­յա­նա­լով, 1909-1912ի տե­ղի ու­նե­ցած բազ­մա­թիւ շր­ջապ­տոյտ­նե­րուն, որ­պէս նոր ի­տա­լա­կան թատ­րո­նի դես­պա­նու­հին»((www.treccani.it/enciclopedia/tina-di-lorenzo_Dizionario-Biografico))։
     Հ. Յով­հան­նի­սե­ա­նի ու­շադ­րու­թիւ­նը գրա­ւո­ղը այն ե­ղած է, որ Տի Լո­րեն­ցոյի ցան­կա­սէր նկա­րա­գի­րը ցու­ցա­բե­րող բե­մա­կան օ­րի­նակ­նե­րուն շար­քին, ո­րոնք մե­ծաւ մա­սամբ պա­րային ե­զա­կի տե­սա­րան­նե­րու կը վե­րա­բե­րին, Փա­փա­զե­ան յի­շած է դե­րա­սա­նու­հի­ին հե­տաքրք­րու­թիւ­նը՝ այս յե­տին նպա­տա­կով, «Ա­րա Գե­ղե­ցիկ եւ Շա­մի­րամ» ա­ռաս­պե­լին եւ Փա­ռան­ձե­մի ու Գնէ­լի պատ­մու­թե­ան հան­դէպ, ո­րոնց ծա­նօ­թու­թե­ան աղ­բիւ­րը ե­ղած են ի­տա­լա­հայ բա­նաս­տեղ­ծու­հի Վիկ­տո­րի­ա Ա­ղա­նու­րի (1855-1910) ի­նչ-ի­նչ քեր­թո­ւած­նե­րէ կամ Մով­սէս Խո­րե­նա­ցի­ի ի­տա­լե­րէն հա­մա­ռօտ թարգ­մա­նու­թիւն մը, որ­մէ կարգ մը բա­ժին­ներ հրա­տա­րա­կո­ւած է­ին, Մխի­թա­րե­ան­նե­րու ջան­քե­րով, ի­տա­լա­կան պար­բե­րա­կան­նե­րու մէջ^[19]Փափազեան, Յետադարձ հայեացք, էջ 194։։ Սա­կայն, հայոց պատ­մու­թե­ան նիւ­թով վե­րոյի­շե­ալ քեր­թո­ւած­նե­րուն հետ­քը չկայ Ա­ղա­նու­րի եր­կե­րու յետ­մա­հու ամ­բող­ջա­կան հրա­տա­րա­կու­թե­ան մէջ, ո­ւր մի­ակ հայ­կա­կան նիւ­թով բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը “Nuove liriche” հա­տո­րին մէջ (1908) լոյս տե­սած «­Հայ­կա­կան Զա­տիկ»ն է (“Pasqua Armena”)^[20]Poesie complete di Vittoria Aganoor, Firenze, 1912,  էջ 239։ Ի դէպ, Աղանուրի «Հեռաւոր եղբայրներուն» (“Ai fratelli lontani”) բանաստեղծութիւնը … Continue reading։ Ի­սկ Խո­րե­նա­ցի­ի հրա­պա­րա­կում­նե­րը, ե­թէ ի­րօք ե­ղած են, պէտք է հիմ­նո­ւած ըլ­լային այն ի­տա­լե­րէն թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րուն վրայ, ո­րոնք ա­ռան­ձին գիր­քով լոյս տե­սած է­ին 1841ին ու 1850ին եւ հա­մա­ռօ­տո­ւած չէ­ին^[21]Mosè Corenese, storico armeno del quinto secolo, versione di Giuseppe Cappelletti, Venezia, 1841. Storia di Mosè Corenese, versione italiana illustrata dai monaci armeni Mechitaristi ritoccata … Continue reading։
     Տի Լո­րեն­ցոյի հնա­րա­ւոր ըն­թեր­ցում­նե­րէն կր­նար ե­ղած ըլ­լար ի­տա­լա­ցի ժո­ղովր­դա­կան վի­պա­սան եւ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ Ան­տոն Ճիւ­լի­օ Պար­րի­լի­ի (1836-1908) «­Շա­մի­րամ» պատ­մա­վէ­պը (1873), որ օգ­տա­գոր­ծած էր Խո­րե­նա­ցին իբ­րեւ իր աղ­բիւր­նե­րէն մէ­կը^[22]Anton Giulio Barrili, Semiramide, Milano, 1873։ Այս վէպը «Արա Գեղեցիկ» խորագրով 1875-1876ին անստորագիր աշխարհաբար թարգմանութեամբ … Continue reading։
     Այս­տեղ ե­րե­ւան կու գայ Վա­րու­ժա­նի հետ ա­ռն­չու­թիւ­նը։ Ը­ստ ե­րե­ւոյ­թին, տի Լո­րեն­ցոյի հե­տաքրք­րու­թե­ան ան­սա­լով, Փա­փա­զե­ան ա­նոր թե­լադ­րած է դի­մել Մու­րատ-Ռա­փայէ­լե­ան վար­ժա­րա­նի իր եր­բեմ­նի դա­սըն­կե­րոջ, «յանձ­նա­րա­րե­լով նրան գրել մի թա­տե­րա­կան պոէմ այդ նիւ­թե­րի շուր­ջը, ո­րը Վա­րու­ժա­նը, սա­կայն, թո­ղեց ան­հե­տե­ւանք, շնոր­հիւ իր բնա­կան ան­գործ­նա­կա­նու­թե­ան»^[23]Փափազեան, Յետադարձ, էջ 194։։ Այս «բ­նա­կան ան­գործ­նա­կա­նու­թիւ­նը» կը մնայ նոյն­քան լու­սա­բա­նու­թե­ան կա­րօտ, որ­քան դե­րա­սա­նի վե­րոյի­շե­ալ պն­դում­նե­րը, ո­րոնց մա­սին հարց տո­ւած է Յով­հան­նի­սե­ան, թէ «որ­քա­նո՞վ է ճիշդ պատ­մո­ւած, որ­քա­նով է հա­ւաս­տի եւ որ­քա­նով է ի­րա­կա­նու­թե­ան մօտ այս պատ­մու­թիւ­նը (…)»^[24]Յովհաննիսեան, «Դանիէլ Վարուժանի», էջ 87։։
     Ինչ­պէս գրած է­ինք ա­ւե­լի քան տաս­նա­մե­ակ մը ա­ռաջ, ան­դրա­դառ­նա­լով Փա­փա­զե­ա­նի կարգ մը կաս­կա­ծե­լի վկա­յու­թիւն­նե­րուն՝ դե­րա­սա­նու­հի ու ա­պա նշա­նա­ւոր պա­րու­հի Ար­մէն Օ­հա­նե­ա­նի (Սո­ֆի­ա Փիր­բու­դա­ղե­ան, 1887-1976) մա­սին, յայտ­նի է, որ ան շատ բան յօ­րի­նած է իր յու­շագ­րու­թե­ան մէջ՝ ա­ւե­լի տպա­ւո­րիչ դարձ­նե­լու հա­մար ներ­կա­յա­ցո­ւած դէմ­քերն ու դէպ­քե­րը^[25]Արծուի Բախչինեան եւ Վարդան Մատթէոսեան, Շամախեցի պարուհին. Արմէն Օհանեանի կեանքը եւ գործը, Երեւան, 2007, էջ 27։։ Տի Լո­րեն­ցոյի նո­ւի­րո­ւած ա­ռա­ջին յետ­մա­հու կեն­սագ­րա­կան հա­տո­րը՝  “Tina di Lorenzo. Il fascino e il’arte dell’«encantadora»”, հրա­տա­րա­կո­ւած է 2003ին։ Լրագ­րող ու հե­տա­զօ­տող Ան­ճե­լօ Ֆոր­թու­նայի այս գիր­քը չենք տե­սած, բայց հրա­տա­րակ­չա­կան ազ­դը բնո­րոշ է. «­Մինչ Է­լէ­ո­նո­րա Տու­զէ՝ ի­տա­լա­կան թատ­րո­նի միւս մեծ մեկ­նա­բա­նը, Ա­զո­լոյի մէջ ձեռ­նար­կո­ւած նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րուն շնոր­հիւ, կը շա­րու­նա­կէ ար­դա­րօ­րէն փայ­լիլ մշա­կոյ­թի ե­րկ­նա­կա­մա­րին վրայ, Թի­նա տի Լո­րեն­ցօ՝ գե­ղեց­կու­թե­ան, տրա­մա­թիք ա­րո­ւես­տի եւ մարդ­կային մե­ծու­թե­ան ան­կրկ­նե­լի հա­մադ­րու­թիւն, գ­րե­թէ մոռ­ցո­ւած է հայ­րե­նի­քին մէջ… Ներ­կայ ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը կը փոր­ձէ մաս­նա­կի­օ­րէն լրաց­նել յայտ­նի բա­ցը՝ մեր դե­րա­սա­նու­հի­ի լու­սա­ւոր պատ­կե­րը դուրս հա­նե­լու հա­մար մո­ռա­ցու­թե­ան գիր­կէն, ո­ւր թա­ղո­ւե­լու վտան­գին տակ կը գտ­նո­ւի»^[26] www.amazon.com/Tina-Lorenzo-fascino-larte-dell«encantadora»/dp/8874421176. (ը­նդգ­ծում­նե­րը մերն են)։ «­Մարդ­կային մե­ծու­թե­ան» (grandezza umana) ակ­նար­կու­թիւ­նը կը բա­ւէ ցան­կա­յա­րոյց դե­րա­սա­նու­հի­ին ա­ռաս­պե­լը կա­րե­ւո­րու­թե­նէ զուրկ նկա­տե­լու, ե­թէ ոչ լրիւ ան­տե­սե­լու։
     «… [Բ]այց», շա­րու­նա­կած է Հ. Յով­հան­նի­սե­ան, ար­ձա­նագ­րե­լէ ե­տք իր տա­րա­կոյ­սը, «ի­րա­կան է ու տե­սա­նե­լի լու­սան­կա­րում ի­սկ տրա­մադ­րող կեր­պարն այն դե­րա­սա­նու­հու, որ հան­դի­սա­տես է խլել ժա­մա­նա­կի բե­մա­կան ա­ռաջ­նու­հի­նե­րից եւ կա­րող է ներշն­չում տալ մի բա­նաս­տեղ­ծի ու իր լոյ­սով կեն­դա­նաց­նել պատ­մու­թե­ամբ ա­ւան­դո­ւած մի հին զրոյց»^[27]Յովհաննիսեան, «Դանիէլ Վարուժանի», էջ 87։։ Ան փոր­ձած է զար­գաց­նել այն վար­կա­ծը, թէ «­Հար­ճը»ի հե­րո­սու­հի­ին՝ Նա­զե­նի­կի կեր­պա­րի ե­տին պէտք է փնտ­ռել Թի­նա տի Լո­րեն­ցոյի վե­րյու­շը, հե­տե­ւե­լով 1965ի Յ. Ճ. Սի­րու­նի­ի բա­նա­ւոր հա­ղոր­դու­մին, թէ «­դե­րա­սա­նու­հի մը ա­ռիթ ե­ղած էր»^[28]Անդ, էջ 85։, թէ­եւ նման բա­նի եր­բեք չէ ակ­նար­կած Վա­րու­ժա­նին նո­ւի­րո­ւած իր յու­շագ­րա­կան է­ջե­րուն մէջ։
     Կա­րե­ւոր է նաեւ յի­շել, որ Սի­րու­նի­ի այդ հա­ղոր­դու­մը ա­կա­նա­տե­սի վկա­յու­թիւն չէր, քա­նի որ Սի­րու­նի ու Վա­րու­ժան ծա­նօ­թա­ցած է­ին 1912ին՝ «­Հար­ճը»ի ե­րկ­նու­մէն շատ ա­ւե­լի ո­ւշ^[29]Յ. Ճ. Սիրունի, «Գիծեր Դանիէլ Վարուժանի կեանքէն», Հայրենիք ամսագիր, նոյեմբեր 1923, էջ 40. նոյն, Դանիէլ Վարուժան, … Continue reading։ Ար­դա­րեւ, Յով­հան­նի­սե­ան ան­հասկ­նա­լի­օ­րէն մո­ռա­ցու­թե­ան տո­ւած է այն հան­րա­յայտ փաս­տը, որ վի­պեր­գը լոյս տե­սած էր Հե­թա­նոս եր­գերուն մէջ, պն­դե­լով, որ «Հե­թա­նոս եր­գե­րը, ի­նչ­պէս նշե­ցինք, գրո­ւել են 1912 թ., «Հար­ճը» նոյն յ­ղա­ցում­նե­րում է եւ գրո­ւել է 1914 թ., ե­րբ Կ. Պոլ­սում էր Զա­րի­ֆե­ան-Սե­ւու­մե­ան թա­տե­րա­խում­բը եւ նոր պի­եսներ էր ա­կն­կա­լում պոլ­սա­հայ հե­ղի­նակ­նե­րից։ (…) Ճիշդ այդ շր­ջա­նում էլ գրո­ւել է «Հար­ճը», սա­կայն դ­րա­մայի չի վե­րա­ծո­ւել, որ­քան էլ մտա­ծո­ւել է այդ մա­սին»^[30]Յովհաննիսեան, «Դ. Վարուժանի», էջ 85։։ Յայտ­նի է, որ Հե­թա­նոս եր­գեր հա­տո­րին բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը գրո­ւած են կան­խող տա­րի­նե­րուն եւ ա­ռան­ձին հա­տո­րով տ­պո­ւած՝ 1912ին, թէ­եւ գիր­քը ի­րա­կա­նին մէջ լոյս տե­սած է 1913ի ա­ռա­ջին ա­միս­նե­րուն։
     Ա­ռա­քել Պատ­րիկ վկա­յած է, թէ Վա­րու­ժան կար­դա­ցած է «­Հար­ճը»ի հինգ գլուխ­նե­րը իր ա­շա­կերտ­նե­րու սեղմ շր­ջա­նա­կին մէջ՝ 10 յու­լիս, 1910ի «Ա­րա­մե­ան» վար­ժա­րա­նի շր­ջա­նա­ւար­տից հան­դի­սու­թե­ան յա­ջորդ օ­րը^[31]Առաքել Ն. Պատրիկ, Դանիէլ Վարուժան իմ յուշերում, Բ. տպագրութիւն, Պէյրութ, 1968, էջ 102-104։ Թուագրուած է ըստ … Continue reading։ Նոյն տա­րո­ւան սեպ­տեմ­բե­րին, «­Հար­ճը» ար­դէն ա­ւար­տուն գործ մը պէտք է ըլ­լար, ի­նչ­պէս վկա­յած է բա­նաս­տեղ­ծը Նշան Տէր Ստե­փա­նե­ա­նին գրած նա­մա­կով. «Այս տա­րի թէ­պէ­տեւ գրա­կան շատ կտոր­ներ չար­տադ­րե­ցի, սա­կայն գրած եմ ու­ժեղ դիւ­ցազ­նա­վէպ մը պատ­մա­կան դրո­ւա­գի մը վրայ, որ յու­սամ, թէ պի­տի գնա­հա­տո­ւի»^[32]Վարուժան, Երկերի լիակատար ժողովածու, էջ 432։։Ա­նոր մէկ հա­տո­ւա­ծը (Բ. մաս, 343-390 տո­ղեր) «Աս­պե­տա­կան կեն­ցա­ղին» պա­րա­գա­յա­կան խո­րագ­րին տակ եւ «1910 Սեպ­տեմ­բեր, Բրգ­նիկ» նշու­մով հրա­տա­րա­կո­ւած էր Թէ­ո­դի­կի տա­րե­ցոյ­ցին 1911ի հա­տո­րին մէջ^[33]Դանիէլ Վարուժան, «Ասպետական կենցաղին», Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 138-139։ Կը կարծենք, որ ասիկա բաւարար … Continue reading։
     Ու­րեմն, «­Հար­ճը» գրո­ւած էր դե­րա­սան­ներ Յով­հան­նէս Զա­րի­ֆե­ա­նի եւ Օ­վի Սե­ւու­մե­ա­նի գլ­խա­ւո­րած կով­կա­սա­հայ թա­տե­րա­խում­բի պոլ­սա­կան հիւ­րա­խա­ղէն ե­րեք ու կէս տա­րի ա­ռաջ։ Սի­րու­նի գրած է, որ ե­րբ թա­տե­րա­խում­բը Պո­լիս այ­ցե­լած է 1914ի գար­նան՝ ա­նօ­րի­նակ խան­դա­վա­ռու­թիւն ստեղ­ծե­լով, նոր գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան մը ու­ղե­գի­ծը պատ­րաս­տո­ւած է ա­նոր մեկ­նու­մէն ա­ռաջ։ Կով­կաս վե­րա­դար­ձին, Զա­րի­ֆե­ան նոր խումբ մը պի­տի կազ­մէր, ը­նդ­գր­կե­լով նաեւ Պո­լի­սէն տար­րեր, նոյն տա­րո­ւան աշ­նան մեկ­նե­լու հա­մար Վան, որ իր գոր­ծու­նէ­ու­թե­ան կեդ­րո­նը պի­տի ըլ­լար Ա­րեւմ­տե­ան Հա­յաս­տա­նի մէջ.  «Ռ. Զար­դա­րե­ան, Վա­րու­ժան եւ ես ստանձ­նած է­ինք խա­ղա­ցան­կին հո­գը։ Թա­տե­րա­խում­բին հա­մար նոր խա­ղեր պի­տի հայ­թայ­թէ­ինք՝ ա­ռա­ւե­լա­պէս գոր­ծի մղե­լով հայ հե­ղի­նակ­ներ (…)։  Խան­դա­վա­ռո­ւած էր նաեւ Վա­րու­ժան։ Թա­տե­րա­խաղ մը կ՚ո­րո­ճար ար­դէն։ Թե­րեւս «Հար­ճը» թա­տե­րա­խա­ղի վե­րա­ծէր, կամ հնդ­կա­կան կե­ան­քէ առ­նո­ւած խաղ մը գրէր»^[34]Սիրունի, «Գիծեր», էջ 49։  Հմմտ. նոյն, Դանիէլ Վարուժան, էջ 146։  Հաւանաբար գրաշարական վրիպակի հետեւանքով, … Continue reading։ Յետ­մա­հու հրա­տա­րա­կո­ւած իր ի­նք­նա­կեն­սագ­րա­կան նօ­թե­րուն մէջ, Սի­րու­նի մի­այն ար­ձա­նագ­րած է, որ «­Զար­դա­րե­ա­նը, Վա­րու­ժա­նը եւ ես պի­տի հայ­թայ­թէ­ինք ի­րեն [­Զա­րի­ֆե­ա­նին. Վ.Մ] հայ շուն­չով թա­տե­րա­խա­ղեր»^[35] Յ. Ճ. Սիրունի, Ինքնակենսագրական նօթեր, Երեւան, 2006, էջ 197։։
     Այս­տեղ կ՚ար­ժէ վկա­յա­բե­րել 1908-1910 թո­ւա­կան­նե­րու Վա­րու­ժա­նէն շարք մը նա­մակ­ներ, ո­րոնք Հե­թա­նոս եր­գերու ա­նոր պատ­կե­րա­ցու­մին կ՚անդ­րա­դառ­նան եւ հարկ ե­ղած հա­մա­գի­րը (context) կը մա­տու­ցա­նեն այս հար­ցին։ Մայիս 1908ին, ան իր մտադ­րու­թիւ­նը յայտ­նած էր Ար­շակ Չօ­պա­նե­ա­նին՝ «շ­քեղ հա­տո­րով մը վերջ դնել հայ­րե­նա­սի­րա­կան քեր­թո­ւած­նե­րուս», ո­ւր­մէ ե­տք պի­տի ձեռ­նար­կէր «­բա­նաս­տեղ­ծու­թե­անց ու­րիշ շար­քի մը, բո­լո­րո­վին մ­տեր­մա­կան եւ ապ­րո­ւած (…)»։ Նոյն տա­րո­ւան նոյեմ­բե­րին, ակ­նար­կե­լով հրա­տա­րա­կու­թե­ան ըն­թաց­քի մէջ գտ­նո­ւող Ցե­ղին սիր­տըին, դար­ձե­ալ Չօ­պա­նե­ա­նին գրած է, թէ «այս հա­տո­րը լոյս տես­նէ՝ պի­տի սկ­սիմ աս­կէ վերջ լոկ կե­ան­քէ գրել. ա­հա­գին հե­ղեղ մը կայ ներսս, որ մինչ ցարդ հայ­րե­նի­քի դի­ակ­նե­րով թմ­բո­ւած էր»։ Որ­պէս լրա­ցում, ապ­րիլ 1909ին Վա­րու­ժան կը յայ­տա­րա­րէր Թէ­ո­դի­կին, թէ «­հի­մա նոր հա­տոր մը պատ­րաս­տե­լու ձեռ­նար­կած եմ զուտ ապ­րո­ւած կե­ան­քէ, քիչ մը ա­ւե­լի վեր­լու­ծող, ա­ւե­լի խո­րի­մաստ եւ հո­գե­բա­նա­կան եր­գե­րով», ի­սկ փետ­րո­ւար 1910ին, ար­դէն Սե­բաս­տի­այէն, վերս­տին հաս­տա­տած է Չօ­պա­նե­ա­նին, թէ «այ­լեւս կը պատ­րաս­տո­ւիմ ապ­րո­ւած կե­ան­քէն մի­այն գրել եւ հիւ­սել նոր քեր­թո­ւած­ներ՝ ան­վե­րա­պահ ա­րո­ւես­տով մը, ո­րոնք պի­տի կազ­մեն Հե­թա­նոս եր­գերուն մա­սը»^[36]Վարուժան, Երկերի լիակատար ժողովածու, էջ 371, 387, 408, 424 (ընդգծումները բնագրային են)։։
     Ե­թէ «ապ­րո­ւած կե­ան­քէ» գոր­ծեր ար­տադ­րե­լու նպա­տա­կը զու­գադ­րենք Սի­րու­նի­ի այն դի­տո­ղու­թե­ան, թէ Վա­րու­ժա­նի հե­թա­նո­սու­թիւ­նը չհասկ­ցող մար­դիկ չէ­ին նշ­մա­րած, «­թէ մեր ապ­րած օ­րե­րուն ա­ղտն ու տգե­ղու­թիւնն էր, որ իր հոգ­ւոյն մէջ զզո­ւանք մը կ՚արթնց­նէր»^[37]Սիրունի, «Գիծեր», էջ 41 (հմմտ. նոյն, Դանիէլ Վարուժան, էջ 93)։, հասկ­նա­լի կը դառ­նայ «­Հար­ճը»ի կեդ­րո­նա­կան շար­ժա­գի­ծե­րէն (leit-motif) մէ­կը՝ «­Փա՜ռք կեն­ցա­ղին աս­պե­տա­կան դա­րե­րուն», այ­սինքն՝ կե­ան­քի բա­նաս­տեղ­ծա­կան ի­տէ­ա­լին տրո­ւած գնա­հա­տա­կա­նը։
     1970ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն, Վազ­գէն Գաբ­րի­է­լե­ան դի­տել տո­ւած է, որ «­Հե­թա­նոս եր­գեր» ու «­Գող­գո­թայի ծա­ղիկ­ներ» շար­քե­րու «եր­գե­րից շա­տե­րը, այդ ի­սկ օ­րե­րի, իր [­Վա­րու­ժա­նի. Վ.Մ.] եւ շր­ջա­պա­տի մարդ­կանց ապ­րում­նե­րից ներշն­չո­ւած տպա­ւո­րու­թիւն­ներ է­ին. յի­շենք թէ­կուզ «Հար­ճը» պոէմը, «Տր­տունջք» ըն­դար­ձակ քեր­թո­ւա­ծը, «Ս­պա­սում» բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը, ո­րոնք իր սի­րոյ դ­րա­մա­տիկ պատ­մու­թե­ան, իր տա­ռա­պան­քի, կա­րօ­տի, յաղ­թա­նա­կի, սի­րոյ ո­ւժգ­նու­թե­ան ապ­րում­ներն ու­նէ­ին որ­պէս ներշնչ­ման հիմք»^[38]Վազգէն Գաբրիէլեան, Դանիէլ Վարուժան, Երեւան, 1978, էջ 254-255։ ։ «­Հար­ճը» կազ­մած է Վա­րու­ժա­նի «ա­ռա­ջին իս­կա­կան դիւ­ցազ­ներ­գա­կան փոր­ձը, դիւ­ցազ­ներ­գա­կան հա­տո­ւած մը», գրած է Գրի­գոր Պըլ­տե­ան, որ ա­ւե­լի ան­դին կա­տա­րած է ու­շագ­րաւ դի­տո­ղու­թիւն մը. «­Հե­րոս­նե­րու թի­ւին սահ­մա­նա­փա­կու­մը եւ խնդ­րոյ ա­ռար­կայ հար­ցին մաս­նա­կի­ու­թիւ­նը, գոր­ծո­ղու­թիւ­նը կը դնեն զուտ ան­ձնա­կան, պի­տի ը­սէ­ինք՝ ան­հա­տա­կան ծի­րի մը մէջ»^[39]Գրիգոր Պըլտեան, Կրակէ շրջանակը Դ. Վարուժանի շուրջ, Անթիլիաս, 1988, էջ 221-222։։ Ան­հա­տա­կան տար­րի ներ­մու­ծու­մը այս պա­րա­գային պէտք է վե­րագ­րել «ապ­րո­ւած կե­անք»ի փոր­ձա­ռու­թե­ան։
     Ար­դա­րեւ, «­Հար­ճը»ի ստեղծ­ման զու­գըն­թաց, հոկ­տեմ­բեր 1909-օ­գոս­տոս 1910 ժա­մա­նա­կա­մի­ջո­ցին ծնած, զար­գա­ցած ու եր­ջա­նիկ վախ­ճա­նի հա­սած է Դա­նի­էլ Վա­րու­ժա­նի եւ Ա­րաք­սի Թաշ­ճե­ա­նի սի­րա­վէ­պը^[40]Թուագրումին համար, տե՛ս Շարուրեան, Դանիէլ Վարուժանի, էջ 150, 166։։ Վա­րու­ժան «Գր­գանք» բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը ձօ­նած է «Ա­նոր՝ որ պի­տի գայ», ու զայն ըն­ծա­յած՝ իր  ա­մուս­նու­թե­նէն տա­սը օր ա­ռաջ, «Ա­զա­տա­մարտ»ի գրա­կան յա­ւե­լո­ւա­ծի Օ­գոս­տո­սի ա­ռա­ջին թի­ւին մէջ^[41]Դանիէլ Վարուժան, «Գրգանք», Ազատամարտ շաբաթաթերթ-յաւելուած, 24 յուլիս / 6 օգոստոս, 1910, էջ 3։ Տե՛ս Պատրիկ, Դանիէլ … Continue reading։ Ա­ռան­ձին ու­շադ­րու­թե­ան չէ ար­ժա­նա­ցած Ա. Պատ­րի­կի այն վկա­յու­թիւ­նը, թէ «սի­րա­հա­րո­ւած եւ ա­նե­լի մատ­նո­ւած Վա­րու­ժա­նի հան­ճա­րից ծնունդ ա­ռաւ ու­րեմն հա­մաշ­խար­հային գրա­կա­նու­թե­ան գո­հար­նե­րից մէ­կը՝ «Հար­ճը»…»^[42]Պատրիկ, Դանիէլ Վարուժանը, էջ 103 (ընդգծումը մերն է)։։ Ին­չո՞ւ կա­րե­լի չէ ե­րե­ւա­կայել, որ սի­րա­հա­րած բա­նաս­տեղ­ծը փո­խա­բե­րա­կան կեր­պով ցո­լաց­նէր իր սի­րե­ցե­ա­լին հետ ապ­րած տագ­նա­պա­լի ժա­մա­նա­կը, զայն տե­ղադ­րե­լով պատ­մա­կան ան­ցե­ա­լին մէջ։ 1990ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն, Խա­չա­տուր Վար­դա­նե­ան գրած է, թէ «­նիւ­թը մշա­կո­ւել է ճիշդ ժա­մա­նա­կին՝ 1910ին, Սե­բաս­տի­ա­յում, ե­րբ բա­նաս­տեղ­ծը (…) մի խար­տի­շա­հեր հա­յու­հու՝ Ա­րաք­սի Թաշ­ճե­ա­նի հետ տօ­նում էր այն­քան դ­րա­մա­տիկ փու­լե­րից ան­ցած վի­պա­կան սի­րոյ յաղ­թա­նա­կը՝ դար­ձե­ալ դա­րե­րով կարծ­րա­ցած հա­սա­րա­կա­կան նա­խա­պա­շա­րում­նե­րի դէմ»^[43] Խ. Գ. Վարդանեան, «Դանիէլ Վարուժանի «Հարճը» վիպերգը», «Բանբեր Երեւանի համալսարանի, 1», 1991, էջ 50։։
     Ա­նուղ­ղա­կի­օ­րէն, Վա­րու­ժա­նի սի­րեր­գու­թիւ­նը կր­նայ ցո­լա­ցած ըլ­լալ Տր­դա­տի եւ Նա­զե­նի­կի խո­րե­նա­ցի­ա­կան դրո­ւա­գի վա­րու­ժա­նե­ան մշա­կու­մին մէջ՝ իբ­րեւ «ապ­րո­ւած կե­ան­քէ» ներշն­չո­ւած գործ։ Հիւ­րա­բար Բա­կուր Սիւ­նի­ի պա­լա­տը գտ­նո­ւող Տր­դատ Բագ­րա­տու­նին կը սի­րա­հե­տի իր հիւ­րըն­կա­լի հար­ճը՝ Նա­զե­նի­կը, եւ վեր­ջինս կը փո­խա­դար­ձէ՝ Բա­կու­րի վե­րա­հաս վրէժխնդ­րու­թե­նէն խու­սա­փե­լու նպա­տա­կով Տր­դա­տէն խնդ­րե­լով, որ փախ­չին։ Այս դրո­ւա­գը՝ Հո­մե­րո­սի Ի­լի­ա­կանին տուն տո­ւող Պա­րի­սի կող­մէ Հե­ղի­նէ­ի ա­ռե­ւան­գու­մի զու­գա­հե­ռին կող­քին, ար­դե­օք  քօ­ղար­կո­ւած ար­ձա­գան­գը չի՞ բե­րեր Թաշ­ճե­ան­նե­րու տու­նը իբ­րեւ ու­սու­ցիչ այ­ցե­լող Վա­րու­ժա­նի սի­րա­հա­րու­թե­ան՝ իր ծնուն­դէն ար­դէն նշա­նո­ւած ա­շա­կեր­տու­հի­ին, ու Ա­րաք­սի­ի փո­խա­դար­ձու­մին ու ա­պս­տամ­բու­թե­ան՝ ա­ւան­դա­մո­լու­թե­ան գե­րի ծնող­նե­րուն դէմ։ Տագ­նա­պա­լի վի­ճա­կը յու­սա­հատ բա­նաս­տեղ­ծին նոյ­նիսկ ներշն­չած է իր սի­րե­ցե­ա­լը փախց­նե­լու ծրա­գիր մը՝ «­մի­ակ մի­ջո­ցը», ի­նչ­պէս ա­նոր գրած էր 14/27 յու­լիս, 1910ին^[44]Վարուժան, Երկերի ժողովածու, էջ 428։։ Թե­րեւս յո­ռե­տես­ու­թե­ան այս ժա­մա­նա­կին է, որ Վա­րու­ժան իր ա­ւար­տին հաս­ցու­ցած է վի­պեր­գը, ող­բեր­գա­կան եզ­րա­փա­կում մը տա­լով Խո­րե­նա­ցի­ի ա­նո­րո­շու­թե­ամբ պա­տո­ւած դրո­ւա­գին, ո­ւր մի­այն կը յի­շո­ւի Տր­դա­տի ու Նա­զե­նի­կի փա­խուս­տը մին­չեւ Սպեր. Բա­կու­րի յու­սակ­տուր ճի­գով ար­ձա­կո­ւած նե­տը կը սպան­նէ Նա­զե­նի­կը, որ Տր­դա­տի կող­մէ կը թա­ղո­ւի Շի­րա­կի սահ­մա­նին վրայ կա­ռու­ցո­ւած ի­ջե­ւա­նին քով տն­կո­ւած հի­նա­ւուրց բար­տի­ին տակ։
     Ն. Տէր Ստե­փա­նե­ա­նին ո­ւղ­ղո­ւած սեպ­տեմ­բեր 1910ի յի­շե­ալ նա­մա­կին մէջ, բա­նաս­տեղ­ծը յայտ­նած էր. «Ա­մուս­նու­թիւնս ե­ղաւ յան­կար­ծա­կի, սի­րային ող­բեր­գու­թե­նէ մը վերջ, որ գրե­թէ տա­րի մը տե­ւեց։ Կա­տա­րե­ալ վէպ մըն է, զոր ապ­րե­ցայ Սվա­զի մէջ՝ ան­ցնե­լով ես եւ նէ, խիստ վտան­գա­լից, տ­ռա­մա­թիկ եւ իր ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն մէջ շատ վսեմ փու­լե­րէ, ո­րոնց ես տա­կա­ւին վէ­պե­րու մէջ հան­դի­պած եմ մի­այն»^[45]Անդ, էջ 432։։ 
     Վի­պեր­գը կ՚ա­ւար­տի մա­հո­ւան դա­ժա­նու­թե­ան դէմ սի­րոյ յաղ­թա­նա­կով. ճա­կա­տագ­րա­կան հա­րո­ւա­ծին զոհ դար­ձած հար­ճը վե­րա­ծո­ւած էր կե­ան­քի աղ­բիւ­րի։ Չոր­ցած բար­տին, կը գրէր բա­նաս­տեղ­ծը, «­Վե­րըն­ձիւ­ղում մ­՚ըս­տա­ցաւ՝ բու­ժե­լով վէրքն իր սր­տին` / Եր­բոր Հար­ճին լոյս մարմ­նոյն ա­ւիշ­նե­րով կեն­սայորդ / Թա­թա­խո­ւե­ցան հո­ղին տակ ար­մատ­ներն իր խոր­դու­բորդ (…)»։ Ի­րա­կան կե­ան­քի մէջ, եր­կու սի­րա­հար­նե­րուն վճ­ռա­կա­մու­թիւ­նը վախ­ճա­նա­կան յաղ­թա­նա­կը տա­րած էր, ե­րբ «ա­ւան­դու­թիւ­նը պար­տո­ւած էր, ա­ւան­դա­մո­լու­թիւ­նը զս­պո­ւած» եւ «ե­կե­ղե­ցի­նե­րու զան­գակ­նե­րը Վա­րու­ժա­նի սի­րոյ յաղ­թա­նա­կը ա­ւե­տե­ցին ի լուր աշ­խար­հի»^[46]Լեւոն Լանիս, «Դանիէլ Վարուժանի հարսնիքը», Ազդակ, 26 յունուար, 1934 (արտատպուած՝ «Յուսաբեր»էն)։ ու, ի­նչ­պէս բա­նաս­տեղ­ծը գրած էր «Գր­գանք»ի մէջ, «­Մե­րին սիր­տերն ուն­կըն­դիր / Ի­րա­րու մեղմ տը­րո­փիւ­նին՝ նըն­ջե­ցին»։
     Հ. Յով­հան­նի­սե­ան մէջ­բե­րած է «­Հար­ճը»էն ե­րեք տող Նա­զե­նի­կի պա­րին մա­սին («Օ՜, այս մեծ պարն հե­թա­նոս…»), պն­դե­լով, որ այս եւ այլ տո­ղե­րով ա­նոր կեր­պա­րը կը ցո­լաց­նէ «­կեն­դա­նի, շն­չող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը», այ­սինքն՝ կ՚ակ­նար­կէ «յոյ­զեր ա­լե­կո­ծող դե­րա­սա­նու­հուն», եւ ո­՛չ թէ գր­քային, ե­րե­ւա­կա­յա­կան նա­խա­տի­պար մը կը մատ­նէ^[47]Յովհաննիսեան, «Դ. Վարուժանի», էջ 87-88։։ Որ­պէս բաղ­դա­տա­կան օ­րի­նակ, սա­կայն, կ՚ար­ժէ մատ­նան­շել, որ մինչ Կիւս­թաւ Ֆլօ­պէ­ռի գոր­ծե­րուն մէջ ե­րեւ­ցող պա­րու­հին հիմ­նո­ւած էր 1850ին դէ­պի Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւելք ճամ­բոր­դու­թե­ան ըն­թաց­քին ա­նոր տե­սած գն­չու պա­րու­հի­ի մը ի­րա­կան կեր­պա­րին վրայ, ԺԹ. դա­րու վեր­ջա­ւո­րու­թե­ան եւ Ի. դա­րու սկիզ­բին այս­պէս կո­չո­ւած “Salomania”ն ներշն­չած է առ­նո­ւազն 2.789 ֆրան­սա­ցի բա­նաս­տեղծ­ներ մին­չեւ 1912^[48]Տե՛ս Toni Bentley, Sisters of Salome, Lincoln and London, 2002, էջ 24-26։, եւ կա­րե­լի չէ են­թադ­րել, որ ա­նոնց­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րը Սա­լո­մէ­ի ի­րա­կան «­ժա­ռան­գորդ» մը տե­սած ըլ­լար։ Վա­րու­ժա­նի բա­նաս­տեղ­ծա­կան տա­ղան­դը կր­նար յ­ղա­նալ ի­րա­կա­նու­թիւ­նը ցո­լաց­նող պատ­կեր­ներ, ա­ռանց ա­կա­նա­տես ե­ղած ըլ­լա­լու (հմմտ. «­Ջար­դը»)։
     Ճիշդ է հայ­րե­նի թա­տե­րա­գէ­տին այն մատ­նան­շու­մը, որ Նա­զե­նի­կի կեր­պա­րը կը ցո­լաց­նէ «­կեն­դա­նի, շն­չող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը»։ Սա­կայն, ե­թէ 1908-1910ի ժա­մա­նա­կային մեր­ձա­ւո­րու­թիւ­նը, զոր ան չէ նշ­մա­րած, կր­նար ա­ղօտ կռո­ւան մը ըն­ծայել, որ լա­ւա­գոյն պա­րա­գային մի­այն լու­սան­կա­րով ներ­կայ ե­ղած Թի­նա տի Լո­րեն­ցոյի վե­րյու­շը Վա­րու­ժա­նի ներշնչ­ման աղ­բիւր դառ­նար, շատ ա­ւե­լի հա­ւա­նա­կան կը թո­ւի, որ բա­նաս­տեղ­ծը շր­ջա­պա­տող իս­կա­պէս կենդա­նի ու շն­չող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը՝ յան­ձին Ա­րաք­սի Թաշ­ճե­ա­նի, ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն յա­ջո­ղէր «իր լոյ­սով կեն­դա­նաց­նել պատ­մու­թե­ամբ ա­ւան­դո­ւած մի հին զրոյց»։

Կ. ՏԱՐԻ, 2021 ԹԻՒ 1