Սփիւռքահայ գրականութեան մեծերից մէկը՝ Յակոբ Մնձուրին (տոհմական ազգանունով՝ Տեմիրճեան), ծնուել է 1886 թ. Երզնկա գաւառի Արմտան գիւղում: 1897ին պատանի Յակոբը մեկնել է Կ. Պոլիս՝ ուսանելու եւ փռում աշխատող իր հօրն ու երկու պապերին օգնելու: Ծրագրել էր համապատասխան կրթութիւն ստանալուց յետոյ վերադառնալ գիւղ, ապրել գիւղացու կեանքով, ինչպէս միւս համագիւղացիները վարանել, խոտ հնձել, իսկ ձմեռներն աշխատել որպէս ուսուցիչ: Բայց զարգացող դէպքերն այլ ընթացք ունեցան: 1915ին աւերուեց նրա հայրենի գիւղը, անդարձ տարագրուեցին ու անճիտուեցին 88ամեայ պապը, 55ամեայ մայրը, կինը, չորս երեխաները: Պատահականութեան շնորհիւ փրկուած Մնձուրին, որի վերաբերեալ նա գրում է. «Իմ չմեռնիլս… 25 վայրկեանի մը, միմիայն 25 վայրկեանի ուշացումի մը կը պարտիմ… նաւը ճամբայ ելեր էր»1, ստիպուած եղաւ իր ողջ կեանքն ապրել Ստամբուլ ասուած քաղաքում եւ այդուհետ գրեց ու պատմեց իր հենց այդ կորսուած հայրենի եզերքի ու նրա մարդկանց մասին:
Ի տարբերութիւն սփիւռքահայ մի շարք հեղինակների՝ Վ. Շուշանեանի, Բ. Նուրիկեանի եւ այլոց, ովքեր հայոց մեծ կորուստը ջանացին փոխարինել հոգեւոր հայրենիքի գաղափարով, Մնձուրին այլ ելակէտով մօտեցաւ խնդրին՝ որպէս գոյ, որպէս անանց իրականութիւն, որպէս ապրող եզերք վերստեղծելով եւ շարունակելի դարձնելով այդ երկիրն ու նրա մարդկանց ֆիզիկական կեանքը: Եւ նրանք շարունակեցին ապրել՝ դառնալով Կապոյտ լոյսի Ցորնիկին Գիրգոր, Նուռ մամ կամ Շիրին, «Արմտան»ի Վերի գեղի տէր-Պօ ղոս, Շէխ-կնիկ կամ Կոստան, «Կռունկ ուստի՞ կու գաս»ի Տիւկէ մամ, Վահան Սլոյեան կամ Ոսկեհան քեռի, նաեւ հենց ինքը՝ Մնձուրին՝ իր Տեղեր ուր ես եղեր եմ յուշ-կենսագրականով եւ հարիւրաւոր այլ պատմուածքներով: Մի գրականութիւն, որ լեցուն է գըրողի բառով՝ «հայրենաբաղձիկ» յոյզերով եւ հեռուներից լսուող կանչ-արձագանգներով: Մնձուրու այդ գրականութեան մէջ կեանքը հեւում է, դուրս ժայթքում բոլոր անկիւններից: Եւ, եթէ կ’ուզէք, այդ ոչ թէ Մնձուրին է գրում նրանց մասին, այլ այդ մարդիկ ու գիւղն են հիւսում Մնձուրու պատմութիւնը:
Պատմուածքներից զատ՝ Մնձուրին գրել է նաեւ տարբեր գրքերի, գրողների եւ հենց իր գրականութեանը վերաբերող վերլուծութիւններ ու գնահատումներ, գրականագիտական յօդուածներ, նամակներ, պատկերներ, որոնց «Ժամանակագրութիւն» անուանումն է տուել, ինչպէս եւ
հարցազրոյցներ ունեցել, հրատարակել «այլեւայլ» գրութիւններ, որոնց մի մասն այսօր էլ շարունակում է մնալ թերթերի ու հանդէսների էջերում: Այդ ամէնի խթանը իր ժողովրդին պատուհասած դառը ճակատագիրն էր, հայրենի երկրի նկատմամբ ունեցած մորմոքը, սիրոյ ու կարօտի այն անանց զգացումը, որ յար անբաժան մնաց նրանից: Այդ երկրի ու այդ մարդկանց կեանքի անբաժանելի մասն էր պանդխտութիւնը, որը յաճախ շարունակւում էր տղամարդկանց համար ողջ կեանքի ընթացքում՝ նրանց կանանց ստիպելով այրիի կեանքով ապրել, կատարել տան ու դաշտի ծանր աշխատանքները: Պատահական չէ, որ հայկական գաւառներում Մնձուրու խօսքով ասած՝ «ամենէն կանչուած երգեր»ում կային նաեւ այսպիսի տողեր. «Աս տարի ալ պիտի չգամ, // Թող ճամբուս չնային»2: Հայ կեանքի չարիքներից մէկի՝ պանդխտութեան վերաբերեալ Մնձուրին գրել է տարբեր տարիների (այդ մասին նա շատ է խօսում մանաւանդ Տեղեր ուր ես եղեր եմ գրքում), սակայն գրողի այդ թեմայով գրուած առաջին գործը եղաւ 1920 թ. Կ. Պոլսի Ոստան հանդէսում տպագրած «Աւետիս»3 պատմուածքը, որը նրա լաւագոյն գործերից մէկն է՝ գրուած գեղարուեստական բարձր վարպետութեամբ: Ընդամէնը մի քանի էջից բաղկացած այս պատմուածքը հոգեբանական յուզիչ մի պատկեր-պատմութիւն է եւ այնքան կլանիչ, որ նրա մասին խօսելիս հնարաւոր չէ շատ հեռանալ հեղինակային պատումի մանրամասներից: Պատմուածքում Մնձուրին մարդկային թաքնաթաքուն ապրումների հարուստ ու ամբողջական աշխարհ է ներկայացնում, հայ կնոջ ու հայ ընտանիքի ճակատագրի որքան ընդհանրացուած, այնքան էլ առանձնայատուկ մի իրողութիւն։
Առհասարակ մնձուրիական գրականութիւնն իր գերակշիռ մասով, այսպէս ասած նկարչական է, որտեղ մեծ տեղ են գրաւում արմտանեան կեանքին ու կենցաղին բնորոշ իրադարձութիւններ, գիւղական առօրեայի մանրամասներ, բնաշխարհային գեղեցկութիւններ, մարդկային ճակատագրի, մտածումների եւ զգացողութիւնների գողտրիկ դրսեւորումներ։ Մնձուրին իր պատումի ընթացքը յաճախ է կառուցում հերոսների փոփոխական հոգեվիճակների ու հոգեբանական ապրումների վրայ։ Այս առումով էլ «Աւետիս» պատմուածքը ամբողջովին ընթանում է հերոսուհու` Սաթենիկի ներաշխարհում տեղի ունեցող յոյզերի, զգացողութիւնների ու թաքուն մտածումների հենքով:
Պատմուածքը վեր է հանում պանդխտութեան հետ կապուած հարցեր, եւ կարելի է ասել, որ գրողի կողմից յետագայում գրուած «Սիլա» պատմուածքումներ կայացուող իրադարձութիւնների խրովի նախապատմութիւնն է ներկայացնում։
«Աւետիսում» Մնձուրին գրում է « թիկունքի», այսինքն՝ գիւղում մնացածների մասին, ի մասնաւորի՝ երկու երեխայ եւ սկեսուր ունեցող մի կնոջ մասին, որի ամուսինը գտնւում է այդ նոյն Ստամբուլ ասուածում4։
Գիւղական ամենօրեայ ծանր աշխատանքը
բարդուած է Սաթենիկի վրայ, որին աւելանում են երկու փոքրիկ երեխաների ու ծեր սկեսրոջ խնամքն ու հոգսը. «Այդ օրը այգիները պիտի երթար նորէն։ Այգիները փորելու ատեն էր»5։
Թէեւ վաղ առաւօտ է, սակայն Սաթենիկն արդէն «թերացել» է, ուշացել: Սկեսուրը վառել է օջախը, եկեղեցի գնացել, իսկ ինքը. «Վա՜յ գլխուս, … ես պառկեր, քնացեր եմ»: Սաթենիկն արագ հագնւում է, խաչակնքում, «Հայր մեր»ը ասում, ոչխարներն ու այծերը տանում հովուին յանձնում, խոտ ու յարդ լցնում մսուրի մէջ: Մեծ պահքն էր. հացի հետ աղ դրած սամիթ է ուտում, հագնում կանացի տրեխները, մէջքին կապում ճաշի կապոցը. «Հիմա կազմ ու բոլորովին պատրաստ եղաւ: Փէշերը եւ գօտին ժողված, գոյնզգոյն գուլպաներով, … բահն ու փետատը շալկած աշխատանքի գացող հարս մը դարձաւ»6 (ընդգծումը-Ա.Ա.): Նա արթնացնում է իր երեխաներից մեծին. «…տանը, դրանը նայէ, …. ղուրպընա՜կ ըլլամ, հարսնի՜կը մատաղ»: Դուռը ծածկում, ճամբայ է ընկնում դէպի իրենց այգին՝ նախորդ օրուայ կիսատ թողած գործը շարունակելու:
Այգիները տարածուած են աղմկոտ գետի երկու ափերին։ Ամէնուր այգեւորներ են աշխատում։ Պատկերը հրապուրիչ է՝ ծաղկած նշենիներ, որ ինչպէս գրում է Մնձուրին. «նուրբ ու անոյշ վարդագոյն ծաղիկներով քօղքուեր էր», պատի տակ աճած ծնեբեկներ, առուի եզերքին բուսած բամբուսիկներ, հողի մէջ իջնող ու բարձրացող եւ արեւի շողերից փայլատակող փետատներ (բրիչներ), քրտինքի կալյակներ… Սաթենիկն աշխատում է արագ-արագ՝ լի եռանդով: «Թռչնիկ մը յանկարծ, բոլորովին դեղին փետուրներով եկաւ, իր խիստ փոքրիկ կտուցը Սաթենիկին ուղղելով այգիին պատին վրայէն քանի մը անգամ ճռուողեց, աս լսեց, ու թռչնիկը թռաւ»7։ Նոյն պահին Արմտանի «կարօտների հը-րեշտակը», այգիների պահապանի` Մեսրոպ աղբօր տեսք առած, ձեռքին բիր, արեւաճաճանչ «հսկայ քարի մը գագաթից» ձայն է տալիս. «Հարսնե՜ր… աչքերնիդ լո՜յս… հարսներ…
— Ըստընպոլւո՛ր է եկեր, Ը՜ս-տը՜ն-պո՜լ-ւոր…»։
Գիւղի, հարազատների, ծնողների, երեխաների եւ մանաւանդ երիտասարդ կանանց (Մնձուրու բառով` հարսների) համար կարօտների, սպասման ու երջանկութեան այդ աւետիսը այն փայփայուած ու տենչալի լուրն է, որ ամէնքի սիրտն է «թառուվառ» անում։ Եւ քանի որ այդ աշխարհում, ինչպէս Համաստեղն է վկայում. «Զարմանալի մտերմութիւն մը կար սուրբերու, աստղերու եւ գիւղացիներու միջեւ»8,— դաշտ ու այգում աշխատողները հարցնում են. «Ո՞վ են, ո՞վ…»։
Տրուած անունների թւում է եւ Խանումենց Վահանը` Սաթենիկի նշանածը9։
«Սաթենիկի սիրտը բան մը եղաւ։ …Տաքութիւն մը պտտեց մարմինին մէջ, փետատը ինկաւ ձեռքէն…»։
Սաթենիկը վերսկսում է աշխատանքը, բայց նախկին ոգեւորութիւնը չկայ, ուժերը պակասում են, ականջներում տրուած աւետիսն է՝
«հարսնե՜ր»։ Ե՞րբ պիտի իրիկուն լինէր…որ ինքը տուն գնար: Մեծ Պահք էր, ճաշին այգիներում աշխատող կանանց հետ ուտում է աղ դրած սամիթ, հաց ու ընկուզամէջ։ Ուրիշները չեն խօսում, ինքն էլ ամաչում է խօսել ստամբոլաւորների մասին։ Շատ է ցանկանում, բայց չի կարող տուն գնալ։ «Նշանածն եկեր է, չի կրնար կայնիլ… պիտի ըսէին»։ Նա շարունակում է աշխատանքը։ Որքա՜ն գրաւիչ էր այգին։ Պատի տակ բուսած բամբուսիկն իր մանուշակի թերթիկներով ասես իրեն էր նայում, ինչ-որ բան ասում: Ամէ՛ն, ամէ՛ն բան նրան սկսում է գեղեցիկ թուալ, բայց աշխատում է «թուլօրէն»։ Նորից միտքն է ընկնում դեղին թռչնիկը, որ եկել էր «բան հասկցնելու»։ Ինչ լաւ պիտի լինէր, եթէ տուն գնար, վայրկեան առաջ տեսնէր նշանածին, այգու գործը կարող էր եւ վաղը աւարտել։ Այդքան տարիներ հեռուներում գտնուող իր ամուսինը հիմա այնքա՜ն մօտ էր, ո՞վ գիտի, որքա՜ն է փոխուել, որքա՜ն կարօտել, իսկ ինքը չի գնում, չի համարձակւում։ Օրուայ մի պահի տեսնելով, որ սիլաճիաւոր ունեցող հարեւան այգու տէրերը հաւաքեցին իրենց գործիքները եւ մեկնեցին, ինքն էի է որոշում «երթալ». «Գործիքները շալկեց, ճամբայ ելաւ»։ Սաթենիկը հասնում է Կարմիր քարի բարձունքը, չի էլ նկատում, որ արդէն մօտեցել է գիւղին։ Մտքերը տանջում են. շիկնում է, վարանում։ Մտքին նոյն հարցն է. ի՞նչ պիտի մտածէին գիւղում. «… չէ կրցեր կենալ, որ իրիկուն ըլլայ, վազեր եկեր է»10։
Հիմա երեւի թէ տունը լցուել է «բարի գալուստ» մաղթող բազմութեամբ, սկեսուրը՝ գործի անցել: Ամուսնուն տեսնելու փափաքը գնալով սաստկանում է, որքա՜ն կ’ուզէր լսել նրա ձայնը, թէեւ գիտի, որ մինչեւ գիշեր չլինի, մարդիկ չգնան, ինքը չի կարող տեսնել ու խօսել իր «նշանածի» հետ, նրանից ստանալ նուէրներ, բերած «պահենի զգեստներ», զարդեր, վերջապէս տարիներով իր կարօտը առնէր…
Մտածումներով ու զգացումներով լեցուն՝ նագիւղ է մտնում։ Այգուց հաւաքած ծաղիկների մի մասը տալիս է աղբիւրի մօտ խաղացող երեխաներին, ներքուստ ցնծում, ինքնիրեն անընդհատ
ժպտում. ո՞վ գիտէ, գուցէ մտածում էր նաեւ առաջիկայ գիշերուայ մասին…: Չէ՛, պահք էր, իրաւունք չունէին խախտել: Մնձուրին գրում է, որ եթէ մէկը հանդիպէր, անպայման պիտի հարցնէր. «Հանըմ աղջնակ. ինչո՞ւն խնդալն է ատ»։
Սաթենիկի տղաները վազում են մօրն ընդառաջ, ուրախացած վերցնում ծաղկեփունջը: Ահա եւ տունը։ Ներս է մտնում բակ, հաւատացած, թէ հանդիպելու է մեծ բազմութեան, սկեսրոջը, որ հիւրեր է ընդունում, տեսնելու է նշանածին` նստած սեղանի ճակատին։
«Մարդ չի կար, տան դուռը փակ էր»։ Տնից դուրս է գալիս սկեսուրը եւ սրտնեղած զարմանում, թէ ինչու դեռ կոչնակից երկու ժամ առաջ հարսը տուն է եկել, կիսատ թողել աշխատանքը. «Ճանըմ հարսնուկ, … ըս ո՞ր ատենուան գալ է…»։
«Սաթենիկ կը լռէր, չէր գիտեր ինչ ըսել, շփոթեր էր»11: Նրա մէջ դեռ հնչում էին պահապանի խօսքերը. «Հարսնե՜ր. աչքերնիդ լո՜յս…», այգիներում աշխատողների հարցումները, գետի ձայնը, ոսկեգոյն մեղուի «եղանակումը» ծաղիկների շուրջ,
վառվռում էր ծաղկած նշենու տեսքը` «վարդագոյն ծաղիկներով քօղքուած ու հարս եղած, մտքում էր այն դեղին թռչնիկի այցը, որ առ տուն ճռուողեր էր…» եւ հիմա չկար …։ Սաթենիկի լուսալից աչքերում այժմ մեծ յուսահատութիւն էր տիրում: Արցունքներ չկային, արցունքները ներսում էին՝ հոգու մէջ՝ մեծ-մեծ՝ քարէ: Հիմա նորից Մեծ Պահք էր, յուսախաբութիւն, պահք ոչ միայն ուտելիքի, այլեւ` զգացմունքների, սպասուած ուրախութեան, սիրասուն սիլաճիին տեսնելու, նրան սիրոյ ու քնքշանքի խօսքեր ուղղելու պահք. «ղուրպնա՜կ ըլլամ, հարսնի՜ կը մատաղ»։
Մեծ հարազատութիւն կայ Սաթենիկի եւ յետագայում գրուած «Ըստամպոլ» պատմուածքի հերոսուհի Դշխուի միջեւ։ Իրենց ամուսիններին տեսնելու կանացի յոյզերն են, որ փոթորկում են նրանց ներաշխարհը, նաեւ թաքցնել տալիս արթնացող զգացմունքներն ու ամաչեցնում: Բայց եթէ երկրորդի համար իրականութիւն են դառնում սպասումներն ու բաղձանքները, առաջինի համար այդպէս էլ երազանք են մնում` թռչնիկի «դեղին փետուրներով» եկած եւ յուսախաբութեան «թեւերով» թռած։
Այս պատմուածքից յետոյ Մնձուրին Ստամբուլի մամուլի զանազան օրգաններում տպագրեց բազում գործեր: Բայց պիտի անցնէին տասնեակ տարիներ, մինչեւ որ նա կ’ունենար իր պատմուածքների առաջին գիրքը (Կապոյտ լոյս, 1958), երբ արդէն 72 տարեկան էր…
«Աւետիս» պատմուածքում Սաթենիկի՝ թռուցիկներ կայացուած պանդուխտ ամուսնու՝ Վահանի ճակատագիրը, ըստ էութեան երկար է հետաքրքրել գրողին․ իսկ ի՞նչ կը լինէր, եթէ նա վերադառնար, ինչպէ՞ս կը վերադառնար, պանդխտութեան երկար ու ձիգ տարիներին կեանքի ի՞նչ դժուարին ուղիներով էր անցել։ Եւ ահա Մնձուրին վերոյիշեալ «Սիլա» (վերադարձ, տուն դարձ) պատմուածքում հենց այդ հարցերին է անդրադարձել, ներկայացրել տուն ու տեղից կտրուած Սը լոյեանի կեանքի ընթացքը Սթանբուլ ասուած մեծ քաղաքում եւ նրա վերադարձը՝ սիլակատարելը հայրենի գիւղ եւ իր հարազատների գիրկը։
Ինքը՝ Մնձուրին մի պանդուխտ էր, որ, ցաւօք, յետոյ դարձաւ իր բառով ասած՝ «պատանդ», եւ լաւ գիտէր պանդուխտի չարքաշ վիճակը, այն կարօտները, որ նատածում էր հայրենի եզերքի, տան ու ընտանիքի անդամների նկատմամբ, ինչպէս որ անձամբ ճաշակել էր նաեւ տունդարձի ուրախութիւնները։ Ուշագրաւ է, որ Մնձուրին այս պատմուածքում ներմուծել էինք նակենսագրական մի շարք տարրեր՝ Սը. լոյեանի զաւակներից մէկի անունը իրեն՝ Մնձուրու աղջկայ անունն է՝ Մարանիկ, տղայի անունը՝ հենց իրեն՝ Մնձուրու՝ Յակոբ, Սըլոյեանի քոյրերի անունները Մնձուրու քոյրերի անուններն են, Սըլոյեանի քեռիների անունները՝ Մնձուրու քեռիների անուններն են, Սըլոյեա նի տան նկարագրութիւնը Մնձուրու տունն է, որը գտնւում էր գիւղի ծայրին եւ երկյարկանի էր, Սըլոյեանի մօր անունը՝ Աննուն, որին Գալենց աղջիկ էին կանչում, հենց Մնձուրու մայրն է եղել, այսպես կարելի է շատ շարունակել։
Որ Մնձուրին այս պատմուածքում շարունակում է «լուծել» «Աւետիս»ում «կիսատ» մնացած հարցեր, վառ ապացոյց է եւ այն, որ երկու պատմուածքներում էլ պանդուխտների անունը Վահան է, որ երկուսն էլ գիւղում են թողել իրենց երեխաներին ու կանանց եւ այլն։ Վահան Սըլոյեանը նուէրներ է բերում իր հարազատներին, համագիւղացիներին։ Սըլոյեանը նուէրներ է բերում նաեւ եկեղեցու ու դպրոցի համար՝ դրսեւորելով համայնքի կեանքի նկատմամբ մեծ հո գատարութիւն։
Պատմուածքի ամենագրաւիչ հատուածներից մէկն էլ Սլոյեանի՝ հայրենի հող ոտք դնելու տեսարանն է․ Սլոյեանը մինչ գիւղ հասնելը հիանում է Կապոյտ Լոյս լեռնաշղթայի պարզած գոյներով, ջորուց իջնում եւ քայլում է ցորենագիրկ դաշտերի միջով, այցելում է Արմտանի այգիներ, որտեղ ծառերի ճիւղերը ծիրանների, սալորների, խնձորների, թթերի բերքի ծանրութիւնից «կը կքէին»։ Մնձուրին «Սիլա» յում անդրադարձել է նաեւ Սըլոյեանի եւ իր կնոջ «հանդիպմանը»՝ ոչ մարդկանց ներկայութեամբ, ինչպէս որ պիտի լինէր նաեւ «Աւետիս» պատմուածքում։ Գիշերը, երբ բոլոր հիւրերը մեկնում են, ամուսինները գնում են քնելու․«…չգա՞ս, չհանուի՞ս, լոյսը չմարե՞ս»։
«— Ի՞նչ անհամբերն ես,— ըսաւ կինը»12։
Խօսելով Մնձուրու «Սիլա»13 պատմուածքի մասին՝ Հրանտ Մաթեւոսեանը Վահագն Դաւթեանի հետ ունեցած «Հեռացող աշխարհի առաքեալը» յօդուած-երկխօսութիւնում նշել է․ ««Սիլան» գլուխ գործոց է։ Այդ պատմուածքը պիտի կարդալ, վերաշարադրանքով պատկերացում չի տրուի… «Սիլան» պիտի կարդալ ու դարձեալ կարդալ»14։ «Սիլային» տրուած Հր. Մաթեւոսեանի այս խօսքը ամենայն ճշգրտութեամբ կարելի է վերագրել նաեւ «Աւետիս» պատմուածքին։ Եթէ մի հրաշքով «հսկայ քարի մը գագաթին» յայտնուէր այգիների պահապան Սերոպը եւ գրողին աւետիս տար, թէ՝ «աչքերիդ լոյս…», բաց են ճամբաները, կարող ես Արմտան վերադառնալ, սիլա կատարել, Մնձուրին Անծեղկայի ձոր, Լեղիակի աղբիւր, Վերեհանդի այգիներ կը վերադառնա՞ր՝ խոտ հնձելու, անանուխի ու մրտենու բոյրն առնելու՝ ձեռքերին ունենալով իր հրատարակած գրքերը, անութների տակ՝ մամուլում տպագրած գրութիւնները…: Չէ՛ր վերադառնայ: Չէ՞ որ իր կերտած հերոսուհու՝ Սաթենիկի նման յուսախաբ էր լինելու, քանի որ Երզնկան արդէն Էրջինջան էր դարձել, իր սիրելի Արմտանը՝ Փանզութ (Տանձուտ), որը ոչ մի կապ չունի գիւղի բերք ու բարիքի հետ, ինչպէս որ այլեւս ոչ մի բան կապ չունէր հայ մարդու ու հայաշխարհի հետ, ինչպէս որ այլեւս չկային այն մարդիկ, որոնց իր հոգու եւ մտքի նուէրները պիտի բաժանէր Մնձուրի-Սըլոյեան սիլաճին։
1 Մնձուրի, Յ. Տեղեր ուր ես եղեր եմ, Իսթանպուլ, 1984, էջ 175:
2 Մնձուրի Յ., Տեղեր ուր ես եղեր եմ, Իսթանպուլ, 1984, էջ 98:
3 Տե՛ս Ոստան, Կ. Պոլիս, 1920, թիւ 14:
4 Պանդխտութեան մասին Մնձուրին գրել է նաեւ «Մեր մայրերը», «Հայան հարսիկին Մուշէն» եւ այլ գործերում:
7 Անդ․ էջ 566։
8 Տե՛ս Համաստեղ, Երկեր, հ. Ա, 1966, Համազգային մատենաշար, Ինքնակենսագրական, էջ ԺԳ։
9 Ըստ ընդունուած կարգի` կինը իրաւունք չունէր ամուսին կամ էրիկ անուանել իր կողակցին։
10 Անդ․ էջ 569
11 Անդ․ էջ 570
12 Մնձուրի Յ․Կռունկ ուստի՞ կու գաս, Իսթանպուլ, 1974, էջ 285։
13 Ըստ Ռոպէր Հատտէճեանի՝ «Սիլա» պատմուածքի հեղինակային ձեռագիրը ինքը յանձնել է Հր․ Մաթեւոսեանին։ (Տե՛ս «Աղթամար» Երեւան, 2022, թիւ 1)։
14 «Գրական թերթ» Երեւան, 1976, թիւ 47։
