ՎԵՐԾԱՆԵԼՈՎ ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆԸ

Յ. Օշականի անունին ու գործին, յատ­կապէս վէպերուն կապուած՝ առգոյ է «դժուարութեան», «բարդութեան» ընդհանուր տպաւորութիւն մը: Աւելի չէզոք բանաձեւումով՝ «ընթեռնելիութեան» խնդիր մը:

Երեւոյթը ունի առարկայական կողմ մը, ինչ կը վերաբերի գործերու լեզուա-ոճային երեսին: Սկսած՝ հայերէնի քիչ գործածական եզրերէ, որոնք կրնան ընթերցող մոլորեցնել, ինչպէս կրցեր են, օրին, թիւրընթերցումի տանիլ գրաշար թէ հրա­տարակիչ-սրբագրիչ1, ապա՝ անցնելով բարբառային—յատկապէս բիւթանիական գաւառաբարբառի—բառերէ2՝ յանգելու օտարալեզու եզրերու, թրքերէն թէ ֆրան­սերէն3:

Ասոր կողքին, ու անշուշտ աւելի եւս, վերծանումի տարրերը Յ. Օշականի սե­փական ոճին—շեշտօրէն ինքնուրոյն ոճ, արդիւնք՝ լեզուն իր բազմախաւ մտածու­մին-ապրումին ու խորապէս երանգաւոր պատկերացումներուն ճկելու բուռն մղումի մը, որ կրնայ տանիլ, երբեմն, մինչեւ շա­րահիւսական… բռնաբարութեան4: Այս վերջին պարագան, թէեւ ոչ յաճախադէպ, զգալիօրէն հետեւանք է գրողական կշռոյ­թի արագութեան—ապրուածին ետեւէն հասնելու հեւքի, ապա եւ՝ աւելի տռա­մային՝ ֆիզիքական սպառումն ու յոգնած սիրտ մը տնտեսելու մտասեւեռման:

Ներկայ աշխատասիրութիւնը թիրախ չունի Յ. Օշականի լեզուաոճային հա­րուստ այս ոլորտը, որուն վերլուծումը կր­նայ հատոր լեցնել: Վերի ակնարկը, հպանցիկ, կը միտէր պարզապէս ճշդելու ամբողջ այդ մարզի փակագծումը, բացառումը:

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄԸ ԵՒ ՎԵՐԾԱՆԵԼԻՆ

«Վերծանում», հոս, ուրեմն ընկալելի է իբր օշականեան հսկայական թողօնի մէկ մասի քննութիւն՝ ձեռագրային կամ տողաշա­րական նիւթի մաղումով. վերծանում հե­ղինակային բնագրին (երբ ձեռագիրը պահուած է), կամ՝ խորքային ընթերցումով մը ստուգում հրատարակութիւններու (երբ ձե­ռագիր չէ պահուած): Խորքային-քննական ընթերցում, որ ցաւալիօրէն չէ կիրարկուեր պարբերական մամուլով հրատարակուած գործերուն, յատկապէս՝ սկզբնական՝ Հայ­րենիք ամսագիրի, ու քիչ մը նուազ չափով՝ Յուսաբերի պարագային5:

 ­Վէպերու հատորով հրատարակութեան յետագայ պատկերն ու ստեղծած հարցերը ժառանգութիւն են ուղղակի պարբերական մամուլի այդ հրատարակութիւն­ներէն:Դարավերջի տասնամեակներուն, մեծ իրագործում կայացուցին յաջորդական հրատարակումներ, սկսած՝ Երկերէն, շա­րունակուած՝ Մնացորդացի երեք հատոր­ներով եւ Հա րիւր-մէկ տարուան ներով, երեք վէպ՝ մէկ հատորի մէջ6: Անոնք ոչ մի­այն մամուլի քաւարանէն կը փրկէին առա­ջին վէպերը, այլեւ կը նորոգէին, բարելաւելով, տպագրական տխուր պատկեր պարզող, նաեւ անգտանելի դարձած Մնացորդաց ները եւ Սիւլէյման էֆէնտին: Տակաւին, կը սրբագրէին բազմաթիւ վրէպներ, տողաշարական-ուղղագրական, ու որոշ թիւ մըն ալ իմաստային թիւրըն­թերցումներ7: Խորքային ընթերցումով ի մաստային վերծանումի եւ սրբագրումներու այս աշխատանքը մասամբ կը բարելաւէր բնագիրը նաեւ այս մակարդակին, սակայն թողելով կարեւոր քանակ մը տակաւին սրբագրելի վրէպներու. հասկնալի անկատարութիւն, որ լաւ կը ճանչ­նայ (եւ պարտի դիմագրաւել) որեւէ բնա­գիրի վերծանող-սրբագրող, մանաւանդ օշականեան բարդութեամբ բնագիրի մը առջեւ…

Հեղինակային ձեռագիրի չգոյութիւնը, անշուշտ, կարեւոր բաժին ունի հատորնե­րով տպագրութեան մէջ յամեցող թիւրըն­թերցումներուն ու անոր վրայ բարդուող նոր վրիպակներու առատութեան մէջ: Իսկ Յ. Օշականի ձեռագիրի դժուարընթեռնելիութեան հարցը նշուած է եղած յաճախ: Յատկապէս, Յուսաբերի մէջ Մնացորդաց ի տողաշարումին կապուած, ունինք Բ. Թաշեանի մը վկայութիւնը, որ կը չափա­զանցէ այդ դժուարութիւնը: Մինչ անդին, վէպերու հրատարակութիւններէն նորա­գոյնին՝ երեւանեան Հաճի Ապտուլլահի

խմբագիր Գր. Յակոբեան մը անտեղիօ­րէն… ստորագնահատած է զայն8:

Քանի մը նշելի փաստեր ալ՝ երկ առ երկ.

Անջատ՝ յիշատակումի արժանի են Ծակ-Պտուկը վէպին վերջին բաժինը ու աւարտը յատկապէս, որոնք կը մնան վիրա­ւոր՝ Հայրենիքի խմբագրութեան կատարած անհեթեթ, անարդարանալի մկրա­տումներով: Ամսագիրի խմբագիր-տնօրէն Ռուբէն Դարբինեան, աւելի ետք իր հրա­տարակած նամակներուն առընթեր, այս վէպին մասին ծանօթագրութեան մը մէջ, գրիչի (ու մտքի) զարհուրելի թեթեւութեամբ մը կը խոստովանի. «Շատ կրճատումներ եղած էին խմբագրութեան կողմէ»…: Եւ ասիկա, անշուշտ, ձեռագիրներ չպահպանելու պայմանով—այլապէս աններելի «աւանդութիւն», բաւական տարածուած՝ մեր մշակութային իրականութեան մէջ…

Հաճի Ապտուլլահի պարագային, նշե­լին կ’առնչուի վէպին երեւանեան հրատա­րակութեան: Չհաշուած մի քանի շահեկան վերականգնումներ, եւ հակառակ Յ. Օշա­կանի մէկ ձեռագիր-ինքնագիրին բախտա­ւոր առկայութեան9, որմէ Գր. Յակոբեան չէ գիտցած օգտուիլ փաստօրէն—հրատա­րակութիւնը լի է թիւրընթերցումներով, ուղղագրական եւ կէտադրական վրէպներով, եւ ծանրաբեռն՝ յաճախ վիճելի ճշդու­թեամբ կամ շահեկանութեամբ ծանօթագրութիւններով ու աղիւսակներով: Անշուշտ, որոշ շահեկանութիւն ունի երկը ներածող «Դիւթք եւ Ըղձանք» վերլուծական փորձը:

Գալով եռահատոր Մնացորդացին, արդէն ակնարկ եղաւ «խմբագրական նոթ»երու, հոն նշուած՝ առաջին հրատարա­կութեան վրայ կատարուած վերանայում-սրբագրումներու աշխատանքին, լուսաբանուած՝ օրինակներով, եւ որուն վաւերականութիւնը կասկածէ վեր է: Խմբագիրը սակայն բաւարարուեր է այդ «օրինակնե­րով», սահմանուած՝ ընթերցողին «գաղափար մը տալու». կը պակսի արձանագրումը կատարուած փոփոխութիւններու՝ իրենց ամբողջութեան մէջ, ինչ որ քննա­կան հրատարակութեան մը տարրական պահանջն էր: Եւ հրատարակութիւններուն ընթերցող-վերծանողը, չդիմելու համար Հայրենիքի եւ Յուսաբերի բնօրինակ-տարբերակներուն եւ անոնց հետ բառ առ բառ անհեթեթ համեմատութեան մը, հար­կադրուած է այս նորերը ընդունիլ իբր բնօ­րինակ…: Ինչ որ նաեւ այս աշխատասիրութեան պարագային կատարուեցաւ, հարկադրաբար:

Դիտողութիւն մը նաեւ՝ Մնացորդացի երեք հատորներու աւարտի «տարտա­մութիւններ առաջացնող» բառերու ցանկերուն առթիւ: Ասոնք այլապէս խնդրայա­րոյց են: Դիտողութիւնները վերապահելով մանրամասնեալ սրբագրութիւններու ցան­կերուն, կը բաւէ հոս նկատել տալ, որ իբր կասկածելի-անհասկնալի նշուած բառերը մեծ մասամբ չեն այդ պիսին. անոնք ճիշդ են, ու յստակօրէն կը պատշաճին համագրութեան—կա՛մ ինչպէս որ են, կա՛մ թիւրընթերցումի մը սրբագրութեամբ: Անոնք, ինչպէս վերը նշուեցաւ արդէն, յաճախ պարզապէս «բառարանային» են (քիչ-գործածական, կամ բարբառային). կամ՝ կը բխին Յ. Օշականի լեզուա-ոճային այս կամ այն մասնայատկութենէն:

 

ԱՇԽԱՏԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆԸ-ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐ ԵՒ ՀԱՄԱՌՕՏ ԲՆՈՒԹԱԳՐՈՒՄ

Աշխատասիրութիւնը, որ առիթ կուտայ վերի դիտողութիւններուն, ինչպէս սկիզբը ըսուեցաւ՝ վէպերը դարձուցած է ձեռագ­րային կամ տողաշարական նիւթի մաղու­մի, քննութեան առարկայ, անոնցմէ զեղելով, ինչպէս նկատուած կ’ըլլայ արդէն, «Մաթիկ Մելիքխանեանց»ը, «Սահակ Պարգեւեան»ը եւ «Ոսկի Օրան»ը, որոնք հրատարակումի տարբեր պատմութիւն են ունեցած: Այլ պատճառով, բայց նկատի ա­ռած վերծանումի թիւրընթերցումներ եւ բազմապիսի ուրիշ թերիներ, անոնց միացուեցաւ «Զուգակշիռ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեանց»10 գրապատ­մական-գրաքննադատական երկը (հովա­նաւորութիւն՝ Գ. Կիւլպէնկեան Հիմնարկութիւն)։

Առաջին ակնարկով՝ այս աշխատանքին կարելիութիւնը, եւ հետեւաբար՝ կարե­ւորութիւնը, կրնան երեւիլ խնդրական, մանաւանդ մեծ մասին համար՝ ձեռագիրնե­րու բացակայութեան պայմաններու մէջ: Բայց վրիպակներու ուշադիր քննութեամբ, ի տես անոնց քանակին, բնագիրին վրայ անոնց յաճախ այլանդակիչ դերին, նաեւ սրբագրութիւններու շօշափելի քանա­կին ու որակին, ընթերցողը պիտի յանգի տարբեր համոզումի: Զարմանալով նաեւ՝ որ հրատարակիչներ ցարդ բաւարարուեր են… ափսոսալով հեղինակային ձեռագիրի բացակայութեանը (գործերու մեծ մասին հա մար): Եւ որ մտածուած իսկ չըլլայ ամբողջական քննական ընթերցումի մը այնքան բացայայտ կարելիութեան մասին…

Ձեռնարկուած ներկայ մեթոտիկ քննական-խորքային ընթերցումով, ուրեմն շրջանցելով (յաճախ) ձեռագիրի բացակայութիւնը, կարելի է եղած սրբագրել կարե­ւոր մաս մը այդ վրիպակներէն, եւ ուրեմն բաւական վերա կանգնել բնագիրը՝ իր սկզբնական վիճակով: Հոն՝ ուր Յ. Օշակա­նի ինքնագիր-ձեռագիրը տրամադրելի էր (Հաճի Ապտուլլահ եւ մաս մը՝ Մնացորդացէն), վերականգնումը կարելի է նկա­տել ամբողջական11:

Սրբագրութիւնները կատարուած են նախ՝ ամբողջական բնագրի օրինակներու վրայ, էջատակի, digilib.aua-ի համացան­ցային տողաշարումէն, որ զանոնք արդէն զետեղած է Համացանցի վրայ12: Բայց օգտակար համարուեցաւ անջատներ կա­յացնել, միշտ՝ Համացանցի վրայ, կարե­ւոր վրիպակները նաեւ ցանկի ձեւով (վրիպակ> սրբագրութիւն> էջաթիւ): Ա­սիկա կրնայ դիւրացնել գործը Յ. Օշակա­նի երկերը ունեցող գրասէրներու, որոնք պիտի ուզեն սեփական օրինակներ բարե­լաւել. ինչպէս եւ օգտակար ըլլալ հաւանական հրատարակիչներու13:

Բայց մանաւանդ՝ բաղձալի է, որ այս նախաձեռնութիւնը մտաւոր հորի­զոնի տէր երիտասարդութեան մը գըր­գիռ տայ Յ. Օշական կարդալու, թօթափելով անոր անունն ու գործը շրջապատող անընթեռնելիութեան տպաւորու­թիւնը…: Բարդութիւն՝ այո՛, յաճախ եւ խորութիւններու բնորոշ մթութիւն,—բայց բնա՛ւ անընթեռնելիութիւն: Նուա­ճելի աշխարհ մը՝ խոր, բազմախաւ, ու ճոխ՝ մինչեւ շռայլութիւն…

Ցանկերուն համացանցային կապը ունենալու համար, դիմել ԲԱԳԻՆին:

Յ. Օշականը ըստ արժանւոյն գնահա­տող գրասէրներ կրնան իրենք եւս գտնել եւ առաջարկել հաւանական վրիպակներ, միշտ ԲԱԳԻՆի ճամբով:

«Հոգու պարտք»՝ ասիկա, որ ունինք, հաւաքաբար բոլորս, հանդէպ Մեծին Յա­կոբի…

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆ

Անպայմա՛ն՝ դրական երեւոյթ է անցնող յիսնամեակի հրատարակ չական մեծ ճի­գը, Յ. Օշականի գործին նուիրուած: Բայց, ըլլալով զինուած կարճաշունչ քննականու­թեամբ մը, անիկա անհրաժեշտ դարձուցած է այսպիսի շարունակում մը—որուն նաեւ արժանի էր, անկասկած:

Ու վերջին շեշտում մը.- Յ. Օշականի թողօնին վրայ կատարուած որեւէ աշխա­տանք, որեւէ ջանք անոր «տիրութիւն ընե­լու», խօսելով յատկապէս զայն հանրութեան բերելու, իր իսկական արժէքով ճանչցնելու ճիգերու մասին—նոյնիսկ թե­րի՝ երախտապարտ գործ է: Բայց մանաւանդ՝ անիկա ծառայութիւն մըն է, հեռու՝ վերը գործածուած «տիրութիւն ընել» ար­տայայտութեան երկդիմութենէն—անոր սահումէն՝ դէպի անհեթեթ «սեփակա­նացում» մը: Ինչպիսին, օրինակ, դիտելի եղաւ Հաճի Ապտուլլահի երեւանեան հրա­տարակութեան առթիւ, անոր խմբագիրին ելոյթներուն մէջ, անտեղիօրէն յանձնա­պաստան, դեռ չհաշուած նաեւ վրիպած՝ իր արդիւնքը…: Բորբոքելով նաեւ բանա­վէճեր, առաջնութեան, առաջնահերթութեան յաւակնութիւններ, յանգելով ցու­ցանքի եւ հակադրումի երեւոյթներու:

Մինչ մեծի մը թողօնին առջեւ, առաջին ինքնաթելադրանքը պարտէր ըլլալ խո­նարհ ծառայութեան, խոնարհութեա՛ն թելադրանք մը, միայն…

1 Խնդրոյ առարկայ են քիչ գործածական բառեր, երբեմն գրաբարէն ժառանգուած, ինչպէս՝ ներգեւում, անքանցելի, արուգ, մօրացում, թերագործ, տոռունք, իւրազներ, կրնկուիլ…: Ասոնք, նոյնիսկ երբ դուրս են ժամանակակից հայերէնի բառարաններէ, գտանելի են սակայն մեծ «Հայկազեան»ին մէջ…

2 Հոս՝ գործ ունինք պոլսամերձ գաւառի բարբառին հետ, որմէ—ուրեմն ժողովուրդի բերանէն—վիպագիրը քաղած է բառեր (երբեմն թրքախառն). ինչպէս՝ գուգուկ (իմա՝ կկու), մնտռութիւն (աղտ), կատոզ (մեծ կարաս), տոլկոկով (իմա՝ պարապ-կոկով, անկար), մէջ-մարդ (իմա՝ միջին տարիքի), Տիրո՜ւկ (իմա՝ Աստուա՜ծ), աղէկուկ, փուր, պօղ…

3 Թրքերէն բառեր՝ ինչպէս տարապայ, հէօտիւկ, մուխպիր սատըգ (հաւատարիմ տեղեկատու, իմա՝ լրտես): Կամ՝ ֆրանսերէն, գրուած՝ հայատառ թէ լատինատառ — ֆանթոշ, սուբաբ, նէկլիժէ, այէտ, mat, crépitement…

4 Տիպիկ օշականեան կիրարկումներ եզրերու, կամ շարահիւսական զանցառումներ, ինչպէս՝ կրակել (այրել, հրդեհել), կը նայէր իր անյագուրդ նայուածքը. կամ դեռ՝ Հանդարտութիւնը կու գար (հողին եռքին). կառոյց՝ ուր փակագծեալը բանալով՝ պէտք է հասկնալ. Հողին եռքին հանդարտութիւնը կու գար… Կամ՝ Քոմիթաճի՞. ո՞ր հայը չէր ատիկա… Կամ դեռ՝ տեսարանել, դերել բայերը…

5 Սկսելով Ծակ-պտուկը վէպէն, ապա՝ քանի մը տարուան ընդհատումէ ետք՝ Հաճի Մուրատ եւ Հաճի Ապտուլլահ, միշտ պոսթընեան ամսագիրին մէջ: Ի դէպ. նոյն ամսագիրին էջերուն, այս երեքը նախորդող Շահպազը զարմանալիօրէն չէ տառապած տողաշարական ծանր թիւրընթերցումէ…:

Իսկ Մնացորդացի հատորները (ու աւելի ետք Սիւլէյման էֆէնտին) լոյս կը տեսնէին Գահիրէի Յուսաբերին մէջ, ապա նոյն տողաշարութեամբ հատորի վերածուելու համար, իբր առաջին հրատարակութիւն:

6 Հրատարակութիւն Գ. Մելիտինեցի մրցանակի. Երկեր (1973), Մնացորդաց ա., բ. եւ գ. (1988), Հարիւր-մէկ տարուան (1996): Երեքն ալ՝ Անթիլիաս, Լիբանան:

7 Տեսնել այս երկերու երախտաշատ խմբագիր Պօղոս Սնապեանի բացատրականները, «Սրբագրական նոթ» կամ «Խմբագրական նոթեր» խորագրեալ, հատորներու մուտքին կամ աւարտին, ուր կը տրուին օրինակներ կատարուած վերականգնումներէ: Նշելի են տակաւին անոնց կցուած զանազան բառարաններ, քաղուած՝ Յ. Օշականի ծանօթագրութիւններէն: Նաեւ՝ անջատ թերթիկի վրայ վրիպակներու ցանկ մը (որ սակայն, անհասկնալի բան, պիտի չօգտագործուէր Հաճի Մուրատը եւ Հաճի Ապտուլլահը միացնող 1996-ի վերհրատարակութեան մէջ…)

Պ. Սնապեան աւելի ուշ հրատարակութեան կու տար նաեւ շարք մը երկերու, մեծ մասով հաւաքուած ժամանակի գրական մամուլէն, «50-ամեակի» եւ «100-ամեակի» յոբելենական առիթներով:

8 Բ. Թաշեան, վաստակաւոր հայագէտ ու հեղինակ, թերեւս տարուած իր բարեմիտ հիւմորին թափէն, Յ. Օշականի ձեռագիրը կը մօտեցնէ «ասորեստանեան բեւեռագիրներու» («Լսարան հայ լեզուի»): Գր. Յա- կոբեան, ընդհակառակը, դժուարութիւնները կը բնորոշէ իբր… «անընթեռնելիութեան առասպել», եւ կը յաւակնի «Հաճի Ապտուլլահ»ի ձեռագիրէն վերծանած չըլլալ… «ընդամէնը երեք բառ» («Հաճի Ապտուլ- լահ վէպի ինքնագիր-ձեռագրի բնագրա-քննական ակնարկ», Երեւան, 2000):

9 Իբր «վեցերորդ յեղում» նշուած՝ Յ. Օշականի իսկ կողմէ, Չարենցի անուան Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարան, որուն տնօրէնութիւնը սիրով ընդառաջեց պատճէն մը տրամադրելու մեր դիմումին:

10 Սկզբնապէս դասարանային-դասախօսական նիւթ՝ այս երկը վերախմբագրուած է, սակայն շատ անբաւարար որակով, մամուլի մէջ լոյս տեսնելու համար (Ազդարար, 26 / 12 / 51էն մինչեւ 21 / 11 / 52) եւ հատորով՝ ՊԷյրութ, 1999)

11 Առաջին հատորի ա. եւ բ. գիրքերու պարագային, սրբագրութիւններու կարեւոր համեմատութիւն մը կու գայ «Մնացորդաց»ի անգլերէնի թարգմանիչ Ճ. Մ. Կօշկարեանէն: Այդ գիրքերու հեղինակային ձեռա- գիրին քննութիւնը եւս կատարուած է Ճ. Մ. Կօշկարեանի հետ խորհրդակցաբար:

12 Այդ մայր տարբերակին մէջ, էջատակին միասին նշուած են վրէպներ եւ սրբագրութիւններ: Նշուած են նոյնպէս հաւանական սխալներ, առաջարկուած վերականգնումներուն կցելով? հարցանիշը: Իսկ բա-ցայայտ կամ հաւանական, բայց անվերականգ նելի սխալներ եւս մատնանշուած են, պարզապէս ընկերակցուած՝ նոյն? նշանով (մանրամասնութիւններ տեսնել՝ www.digilib.aua.am): Կէտադրութիւն սրբագրուած է միայն անհրաժեշտութեան պարագային (իմաստային վերականգնում):

13 Վրիպակ-սրբագրութիւններու մասին քանակական մօտաւոր պատկեր մը.- «Հաճի Մուրատ»ի համար՝ 70-ի շուրջ. «Ծակ-Պտուկը» եւ «Սիւլէյման էֆէնտի»՝ իւրաքանչիւրին՝ մօտ 200: «Հաճի Ապտուլլահ»՝ աւելի քան 500: «Զուգակշիռ»՝ աւելի քան 300. «Մնացորդաց»ի իւրաքանչիւր հատորը՝ աւելի քան 700:

 

 

 

 

 

Your email address will not be published. Required fields are marked *