Աշնանամուտի իրիկուններէն մէկը իր ցուրտ ստուերներուն զանգուածը կ՚իջեցնէր բարձրաւանդակի հարթավայր գետնի մը խոզաններուն վրայ, երբ ես տեսայ մուկը, որ իր ծակէն քիչ մը հեռու, կը խոյանար բոլոր այն սնունդներուն դէմ, որոնք առաւել զօրութիւն մը եւ տեւականութիւն պիտի ապահովէին իր կեանքին:
Անօթի եւ հզօր մուկ մը: Գորշ հողերու գոյնով, գորշ իրիկուններու գոյնով: Ապրելու ուժեղ կամքով մը մտած էր կեանքին մէջ ու մեծցած: Իր չնչին ծաւալին մէջ կուտակուած էր ուտելու անսպառ եռանդ մը, յաղթական ախորժակ մը: Իր գորշ, գրեթէ անփայլ մորթը՝ ապրելու մռայլ ազդարարութիւն մը թուեցաւ ինծի, ուղղուած՝ կեանքին դէմ եւ անոր բազմաբովանդակ շրջապատին:
Կամակոր էր, պինդ, սրտնեղ: Սոսկալի արագութեամբ՝ կերաւ միջատ մը: Աննկարագրելի փոյթով մը՝ սուր քիթը մխրճեց սատկած դօդօշի մը փորոտիքին մէջ: Ականջները տնկած, անհաւատալիօրէն զգայուն ամէն մանր շարժումի, ուշադրութեան եւ գոյատեւելու հզօր կամքի մը մէջ ձուլուած՝ խոզանի թանձր արմատ մը կը տեղափոխէր յետոյ դէպի իր ծակը:
Սիրեցի՛ այդ մուկը, ինքզինք ապրելու գորշ ջերմութեան մը, գրեթէ կրակի մը վերածած ըլլալուն համար: Որովհետեւ սեպտեմբերի իրիկունը կը ծաւալէր անսահման հարթավայրին վրայ, եւ այդ փոքրիկ կենդանին՝ կեանքի հրալիր, այլ սեւ գնդակի մը պէս կը թաւալէր իր գոյութեան ապաստանարանին շուրջ՝ սուր քիթը մխրճած կեանքին ուղղակի սրտին մէջ:
Պիրկ էր, կրքոտ, յարաշարժ: Հոգը չէր՝ թէ պայծառ լուսնկաներ կան աշխարհի վրայ: Հոգը չէր՝ թէ ջուրերը նաեւ գեղեցիկ են, եւ աշնան իրիկունները սարահարթներու վրայ՝ զմայլելի եւ տրտում: Դեղին ու ցուրտ խոզաններուն գիրկը նետուած՝ ջղայնացած անօթութիւնն էր ան, անօթութեան վսեմ բարկութիւնը: Բայց մա՛նաւանդ, անպայմանօրէ՛ն ապրելու կրքոտ ազդարարութիւն մըն էր Պեքաայի դաշտին այդ մուկը:
Կը թրթռար մարմինը, կը ճառագայթէր ուժ եւ ճարտարութիւն: Իր գորշ մորթին տակ մուկի միսէ աւելի, բնութեան շքեղ մէկ թիւրիմացութեամբը, ան ունէր կարծես կատուի միս, իր բուն թշնամիին իսկ միսէն: Որով վայել էր, որ ան կատուի՛ կտոր մը ըլլար, քան ամայի գետիններու վրայ թափառող թշուառ մուկի մը պզտիկ զանգուածը:
Բայց այդ մուկը տիեզերքին վեհագո՛յն բնազդն էր անշուշտ, աշնան իրիկուան այդ խորունկ անօթութեան եւ անապահովութեան մէջ, ապրելու վերջնական ազդարարութիւն մը ըլլալուն:
Աստուած զինք ստեղծած էր մանր եւ դրած… Անհունի՛ն մէջ: Երկու հարիւր կրամ միս ու ոսկորի մէջ՝ կեանքին խելացի ու խորհրդաւոր Արարիչը պատրաստած էր անսահմանութիւնը իր բոլոր երկնակամարներով: Եւ Պեքաայի մուկը մանր ժանիքներով կը մաքառէր ահա, իր տեսակին պահպանութեա՛նը համար:
Ճարպիկ էր, ճկուն, գեղեցիկ: Հոյակապ ու հերոսական: Իր աննշան մարմնի ծաւալին մէջ խտացած, տարօրինակ փայլ ու կարծրութիւն առած ըլլալու էր ուտելու, անօթի չմեռնելու անսպառ եռանդ մը, անկարեկիր բնազդ մը: Լափող ախորժակի մը սեւ կորիզն էր այդ մուկը՝ մութ, մութ:
Կատաղի էր: Կրնար իր կեանքին պահպանութեան համար, եթէ հարկ ըլլար ատոր, ամբողջ երկրագունդը կրծել այդ գորշ, գէր, կայտառ ու կորովի մուկը: Մարմնով մուկ՝ բայց առի՛ւծ մը կը թուէր ապրելու իր տենդով:
Գորշ էր, գէր, վայրագ: Ու կրնար վախնալ անշուշտ: Իր մորթին սահմանէն դուրս՝ ամէն ինչ օտար էր, ամէն ինչ թշնամի, ամէն ինչ դժուարութիւն: Իր մորթին գորշ ստեւներէն դուրս՝ անմիջապէս կը սկսէր տարածուիլ ընդդէմ իրեն, Չարին անողորմ աստուածութիւնը, որ կրնար ամէն րոպէ կերը ընել զինք օձի մը, կատուի մը, իրմէ զօրաւոր որեւէ ուրիշի մը: Իր ապահովութեան սահմաններն էին հետեւաբար պոչի ծայր մը, քիթի ծայր մը, ոտքերու եւ ականջի ծայրեր: Ասոնցմէ դուրս կար եւ ասոնցմէ շա՜տ զօրաւոր աշխարհը կար, սնունդ՝ զոր հարկ էր ամէն օր շահիլ, վտանգելով ինքզինք: Ու թերեւս ապրելու այդ տարօրինակ առեղծուածին համար, ան, բարձր հարթավայրերու խոնարհ դաշտամուկը, կատղած էր տակաւ, զօրացած ներքնապէս եւ, ի վերջոյ, սեփական վախին վրայ հաստատած ու պարզած անկախութեան դրօշակ մը: Մեծ ուժերու դէմ զգուշաւոր եւ խորամանկ՝ այլ բացարձակ անգթութեան մը կայծակը ըրած էր ինքզինք տկարներուն հանդէպ:
Ստեղծուած էր, պիտի ապրէ՛ր: Իր վրայի մորթը կ՚ուզէ՛ր ատիկա, ոսկորները կ՚ուզէի՛ն ատիկա: Պիտի ապրէր՝ ընդդէմ հողին վրայ ու երկինքին մէջ գտնուող բոլոր զօրութիւններուն: Բախելով անոնց հետ: Չուզելով ընկճուիլ, պարտուիլ, մեռնի՛լ: Պարզ դաշտամուկ՝ ամենամեծղի եւ վտանգաւոր խաղը պիտի խաղար ինք եւս՝ ինչպէս ճանճը, առիւծը, մարդը, փոթորիկը: Կեանքին վտանգաւոր խա՜ղը…
Բնազդ էր ան, արի՛ւն եւ Անյայտութենէն նետուած կեանքի կտոր: Ու կեանքը հրաման մըն էր, եւ ինք պիտի կատարէր այդ հրամանը, նոյնքան պատուով ու վեհութեամբ, որքան փիղը, որքան վագրը, որքան իր ցեղին թշնամին,– ահարկու դաժանութեանց թագակիր կատուն:
Ըստ այդ դաժանած, վեհացա՛ծ մուկին՝ տրուած կեանքը լիովին ապրելէն դուրս՝ չկար ուրիշ օրէնք: Չկար անոր հաւասար ոչ մէկ ուրիշ նուիրականութիւն: Եւ ապրողները կ՚ապրէին՝ ընդդէմ ամէնուն, ընդդէմ ամէն վտանգի, ամէն արհամարհանքի:
Կեցած էր քիչ ետք ճիշդ ծակին քով, քիթը տնկած օդին մէջ, կարծես կը փիլիսոփայէր նիցչէական այս մուկը.
– Վա՜յ անոր, որուն քիթին ծայրը բաւականաչափ խորամանկութիւն չկայ, ու եղունգներուն մէջ՝ ո՛ւժ:
– Վա՜յ անոր, որուն ականջը չունի Չարիքին ծածկագրութեանց բանալին: Վա՜յ այդ տեսակ անհատին, մա՛նաւանդ ժողովուրդին:
– Վա՜յ անոր, որ հեռու է իր ապաստանարանէն, ռազմադաշտէն, հողէ՛ն: Վա՜յ այդ տեսակ անձերուն, վա՜յ այդ տեսակ ազգերուն:
Եթէ հեռու ըլլայի ապաստանարանէս, ռազմադաշտէս եւ հողէս՝ անխելք պիտի ըլլայի, պիտի վախնայի միշտ ու տկարանայի: Մանր ու վերացական մուկերու պէս պիտի ըլլայի, մանր եւ օդային ժողովուրդներու պէս:
– Մեծ ու մենաւոր մուկ մըն եմ, գրեթէ աւազակ մուկ մը: Մուկի մորթիս տակ ունիմ զիս հալածող թշնամիիս միսէն, կատուի՛ միսէն: Տեսայ, որ այդպէս պէտք է: Անխելքութիւնը կ՛ատեմ: Անօթութիւնն ու վախն ալ: Կը սիրեմ իրիկունը, ստուերը, տարածութիւնն ու վտանգը:
– Ուրիշ մուկերու պէս չեմ: Զանգուածներու մասնիկը չեմ, անոնց փոշին չեմ: Գերի, տկար, վատթար չեմ: Ոչ մէկ ալիւր զիս կը կաշառէ եւ ոչ մէկ շաքար կը հմայէ: Կը խնդամ ջաղացպաններուն վրայ եւ կը պժգամ շաքարավաճառներուն նենգաւոր ժպիտէն:
– Ու չեմ նաեւ այն մուկերէն, որոնք ջրանցքներու շուրջ կը տխմարանան եւ կամ առտուան արեւին տակ, անօթի, ծարաւ, երկչոտ՝ խմբական հաւաքոյթներ կը սարքեն, ժողով եւ միթինկ կը գումարեն: Աւերակի աւրուած հոգիով մուկ մը չեմ: Ճանկ ունիմ, քիթ եւ կամք. անո՛նց կը վստահիմ: Կը սիրեմ ազատութիւնը, նաեւ լոյսը կէսօրուան եւ տարածութիւննե՛րը կեանքին:
– Թող ասկէ ետք անհատներն ու ազգերը իրենց մորթին տակ աւելի՛ զօրաւոր բան մը կրեն, քան որ կրած են դարերու դժբախտութեան մէջ. թող հաւասարի իրենց մկանին զօրութիւնը թշնամի մկանին արիւնարբու զօրութեան, թող իւրացնեն թշնամիի՛ն մկանը, թշնամիի՛ն ջիղը, թշնամիի՛ն, բարկութիւնը։ Եւ թող անոնց քիթին ծայրը՝ հեռաւոր հոտառութիւններն ու ճարտարութիւնը գան ու միասին բնակին։
Եդուարդ պոյաճեան
