Մ. ԻՇԽԱՆ
ԱՆՏԻՊ ՆԱՄԱԿՆԵՐ ՈՒ ՔԵՐԹՈՒԱԾՆԵՐ

«Զուարթնոց» հանդէսի արխիւի քննութեան ընթացքին, ուրիշ նիւթերու կարգին, գտնուեցան Մ. Իշխանէն շարք մը քերթուածներ եւ քանի մը նամակներ՝ ուղղուած հանդէսի խմբագրին՝ Հրանտ Բալուեանի (1904-1968)։ «Զուարթնոց» ունեցած է հրատարակութեան քանի մը շրջաններ՝ 1929-էն մինչեւ գրեթէ խմբագրին մահը, բազմաթիւ ընդմիջումներով. ամսաթերթ, տարեգիրք, եռամսեայ տարբերակներով։ Մ. Իշխանի քերթուածներէն երեքը՝ «Յաղթանակ», «Կարօտի պաղատանք», «Հօրս տեսիլքին» կը պատկանին բանաստեղծին պատանեկան տարիքի ստեղծագործական շրջանին։ 1931 թուականը եւ կից նամակը կը հաստատեն այս կէտը։ Ասոնք տեղ չեն գրաւած Մ. Իշխանի հատորներուն մէջ, ոչ Տուներու երգըին (1936), ոչ Կրակըին մէջ (1938), ոչ ալ աւելի ուշ, հասկնալի պատճառներով։ Անոնք չեն ալ տպուած «Զուարթնոց»ի մէջ։ Յաջորդ երկու քերթուածներէն՝ «Երջանկութիւնը յանկարծ» լոյս տեսած է «Զուարթնոց» տարեգիրքի Բ. հատորին մէջ, 1944, էջ 26՝ «1939, Պրիւքսէլ» թուագրումով, իսկ «Յայտնութիւնը», հաւանաբար տպուած է, քանի ձեռագրի էջին վրայ Բալուեանի ձեռքով գրուած է «Արամեան շարել»։ Մենք չկրցանք ստուգել այս կէտը։ Ամէն պարագայի՝ այս քերթուածներն ալ չեն մտած Մուշեղ Իշխանի հատորներուն մէջ։ «Երջանկութիւնը» խորագիրով քերթուած մը կայ Տուներուն երգը հատորին մէջ (էջ 46-47), բայց անիկա ներկայ քերթուածին հետ կապ չունի եւ կը կրէ 1933 թուականը։
     Այս հրապարակումը եղած է անշուշտ բանաստեղծի ձեռագիրներու օգտագործումով, խմբագրական միջամտութիւններ գրեթէ չեն եղած։ Պահպանուած է կէտադրութիւնը, հոս-հոն սպրդած ուղղագրական վրէպները սրրբագրուած են միայն։ Նամակներուն աւելցուած են քանի մը ծանօթագրութիւն։

 

Յարգելի Պարոն Հրանտ Բալուեան,

Փարիզ

     Բոլորովին անծանօթ պատանի մըն է, որ գրեթէ վախով կը բախէ «Զուարթնոց»ի տան դուռը։ Լուացուած են իր ձեռքերը կեղծիքի ամէն մուրէ եւ խորունկ հաւատքի ու պաշտամունքի դողը կայ անոնց վրայ։ Բայց իր հոգին, որ խանդավառ է ու շատոնց մտերիմ այդ տան հետ, պահանջքի տիրական ուժը կը զգայ։ Քիչ մը շատ միամիտ գտնէք թերեւս համարձակութիւնը այս տղուն, որ բոպիկ է դեռ փուշերուն վրայ եւ կաղալով կը քալէ եւ որ սակայն, բացարձակ առանձնութեան մէջ սկսաւ մսիլ ու վախնալ մութէն։ Ահա թէ ինչո՛ւ ուզեց այլեւս տաքնալ տան մը մէկ անկիւնը, մտերմիկ ու գործօն կենդանութեան մը մէջ։ Ու մանաւանդ մատներովը շօշափել ուզեց իր հոգիին նիւթացումը՝ ուրիշներու կողքին, որպէսզի խրախոյսն ու կրակը չպակսին՝ իր նախաքայլերուն։
     Գիտեմ թէ տան տէրը Դուք է[ք] եւ բաւական խիստ՝ անզէններուն համար։^[1]Ակնարկութիւն Հ. Բալուեանի «Զուարթնոց»ի առաջին շրջանի (1929-1931) այն յօդուածներուն, ուր խմբագիրը քննադատի խիստ … Continue reading Արդ, իմ պատահական տուրքս, որ կը ղրկեմ առանց երկար բարակ ընտրումի եւ տքնումի, աղքատ կնոջ լումային չափ սրտաբուխ է։ Եթէ գոհացնէ ձեզի, առէ՛ք զիս ներս։ Իսկ եթէ անարժան գտնէք տակաւին, փակեցէք դուռը եւ նետեցէք զիս դուրս, ամբոխի հսկայ բախումին հետ դէմ առ դէմ։ Իմ կողմէ՝ միշտ երախտագիտութիւն։ Բայց այս վերջի պարագային, պիտի խնդրէի յանուն գրականութեան, որ չզլանայիք մի քանի տող դիտողութիւն ուղարկել ինծի, իմ թերութիւններս մատնանշող։ Պէտք ունիմ առաջնորդութեան։

Ընդունեցէք յարգանքներս ու սէրս՝
Մուշեղ Ճէնտէրէճեան

30 Հոկտ. 1931
Պէյրութ

Յ.Գ. Թող ներուի ինձ, փոքր քմահաճոյքի մը համար։ Կ՛ուզեմ անունս փոխել ու նորէն մկրտուիլ (Մ. Իշխան) չար աչքերէ հեռու մնալու համար։

Mouchegh Djenderedjian
Papeterie Bab-Yacoub
Beyrouth

 

                               Կարօտի Պաղատանք

Եկո՛ւր, եկուր, այս գիշեր այնպէ՜ս քաղցր է, սրտաբաց.
Աշխարհն ամբո՛ղջ ծնրադիր՝ կ՚աղօթէ լո՛կ ինձ համար…
Հոգիիս մէջ խայտանքներ ու ժպիտներ են ծաղկած,
Ինչպէս հարսնիք մը գիւղի՝ ձմրան գիշեր մը խաւար։

Երջանկութեան ի՛նչ հզօր զոհերգներ զո՛ւր կը հնչեն…
Սիրոյս խորհուրդն անպարփակ՝ շուրջս մինա՛կ կը դողայ,
Եկո՛ւր, քու մէջ ճանչնամ ես իմ պատկերս մարդեղէն…։

Դէտ մը գորով, բա՛ռ մը ջերմ…Ու հեզ կուրծքի մը վրայ
Քամել կ’ուզեմ արցունքով բորբ արշալոյսն այս սրտին…

Սակայն…ով Տէ՛ր, մինա՛կ եմ միշտ լռութեան մէջ ցրտին։

                                                                                                                     Մ. Իշխան
                                                                                                                                1931

 

               Յաղթանակ

Մի՛շտ մինակ եւ ամէն վայրկեան,
Լոյսին ծարաւ ծղօտին պէս,
Լո՜ւռ դառնութեանբ պէտք է ըմպե՛ս
Տեղատարափն ատելութեան…

ժպիտին տակ թունոտ ու շէջ
Ե՛ւ բնութեան ե՛ւ մարդերուն,
Պէտք է զգաս քեզ միայն դո՛ւն,
Ինչպէս անբիծ խաւարին մէջ։

Բայց ո՛վ արեւն յաղթանակին,
Երբոր սրտիդ կոյս բարձունքէն,
Արհամարհանք մը սառեղէն
Կը նետես վա՛ր, հոն բոլորին…

                                                                                                                       Մ. Իշխան
                                                                                                                                    1931

                                     Հօրս Տեսիլքին

Հա՛յր, ինչո՞ւ դեռ կ՚այցելես անարգ շիրիմն այս հոգւոյն,
Հոն լռութիւն է արդէն. քու աշխարհէդ ալ խաւար…
Չեն լսեր քեզ մեռելի ուրուականներն իսկ լքուն,
Հոն կը ճնշէ կեղծիքի լոկ ոսկեզօծ շիրմաքար…։

Ո՛չ մէկ սիրտ սէր տրոփող սա ծովածո՜ւփ մարդոց մէջ,
Որ գար երբեմն գէթ անոր ամայութեան վրայ ցրտին
Խել խունկը յիշատակ՝ սարսուռներով անցեալին,
Կամ լալ պերճ փառքն՝ հողակոյտ ու համասքօղ սուգը գէջ…։

Մեռելներուս աճիւնին տակ թաղեցի ես արդէն
Ի՛նչ որ տուած էիր ինձ, ի՛նչ որ հոս չէր պարփակուած.
Եւ արդ յոգնած՝ կը կքիմ կեանքի ժանգոտ արեւէն…։

Լա՛ւ է ասպէս կորսուի՜լ օրերուն տակ մոխրացած,
Բայց, հա՛յր, ինչո՞ւ աչքերուդ ցայգալոյսը գերիվեր
Հոգւոյս մութին մէջ երբեմն դեռ կը սարսէ կմախքներ…

                                                                                                                        Մ. Իշխան
                                                                                                                                   1931

 

                      Յայտնութիւն

Ես միայն քեզ որոնեցի ամէն տեղ….
Կարօտի դառն արտասուքներ աչքիս մէջ,
Լոյսն հաւատքի՝ ճակտիս վըրայ կուսագեղ՝
Ես տարիներ սպասեցի քեզ անվերջ…։

Ամբոխին հետ, բայց մենաւոր յաւիտեան՝
Սպասեցի քեզ ջուրերու ափերուն,
Անտառներու եւ դաշտերու մէջ անձայն՝
Ամրան անուշ լուսնի լոյսով ողողուն։

Երբեմն անզուսպ, ինքնամոռաց ու գինով,
Մազերս յանձնած քամիներու անծանօթ,
Կանչեցի քեզ արիւնիս հուր աւաչով՝
Ովկիանոսի ալիքներէն փոթորկոտ։

Ու շատ անգամ, շատ գիշերներ, մինչեւ լոյս,
Աշտանակի մ՚աղօտափայլ բոցին տակ,
Քերթուածներու գրքի մը մէջ խորասոյզ՝
Սպասեցի ոտնաձայնիդ շարունակ։

Եղան յաճախ քաղցր անցորդներ թուխ ու շէկ,
Որոնց հետ քեզ շփոթեցի կիսովին,
Բայց մի առ մի անոնք դարձան քօղամերկ
Ու ես խաբուած՝ լացի պատրանքը կեանքին։

Ո՛չ մէկ գանձով ծախեցի քեզ, իմ Երա՛զ,
Ու վայելքի ո՛չ մէկ սեղան նստայ ես.
Լոկ հսկեցի ճամբուդ վըրայ քու անհաս,
Վստահ անշուշտ, որ կը գտնեմ օր մը քեզ։

Եւ վերջապէս յայտնուեցար դուն յանկարծ
Այնպէս պայծառ, աստուածային ու ժպտուն
Ինչպէս սրտիս խորն ունէի քեզ պահած…
Ես քեզ ճանչցայ ակնթարթի մէջ իսկոյն…։

Դուն եկար ինձ, եկար ինչպէս պիտի գար
Անձրեւն առատ՝ արտերուն մէջ ծարաւի,
Գարնան արփին՝ հիւղերէ ներս ցրտահար
Եւ Տէրն Յիսուս՝ մեղքին համար աշխարհի։

                                                                                                                          Մ. Իշխան
                                                                                                                                    1938

 

                     Երջանկութիւնը յանկարծ

Երջանկութիւնը յանկարծ հանդիպեցաւ ինձ այսօր…
ճամբուս վրայ զայն գտայ ա՛յնքան իրաւ, ա՛յնքան մօտ,
Որ իմ դողդոջ մատներով նոյնիսկ դպայ ես անոր
Եւ արբեցայ հեշտագին իր գինիով լուսայորդ։

Երջանկութիւնն աստղերու ժպիտն ու շողն էր անհաս,
Որ լճակի մէջ ինկած լուսափունջի մը նման՝
Զոյգ մ՚աչքերու խորերէն ճառագայթեց իմ վըրաս,
Լեցուց անդունդը սրտիս ճաճանչներով ցնծութեան։

Երջանկութիւնն, Աստուա՛ծ իմ, ձայն մըն էր լոկ մարդկային,
Որ հնչեց պահ մ՚ականջիս՝ պարզ բառերու մէջ հոսուն,
Եւ որուն տաք, տարօրէն, տարաշխարհիկ մեղեդին
Թափեց կուրծքիս տակ պապակ՝ զով վտակներ կարկաչուն։

Երջանկութիւնն էր իրօք լուսասպիտակ երկու ձեռք,
Թառած իմ դէմ, սեղանին, իրարու մէջ, իրար քով,
Որոնք դարձան օրերուս հորիզոնին վըրայ մերկ՝
Երկու շուշան օրօրուն՝ յուզումի լուռ հովերով։

Երջանկութիւնը մարդուն միշտ հեռաւոր, միշտ ծածուկ,
Աղջնակի մը քնքուշ ունէր հասակն հրեղէն,
Որ բազմամբոխ իմ ճամբէս այսօր անցաւ անաղմուկ
Եւ տեսիլքի պէս արագ անհետացաւ ան նորէն։

Բայց բիբերուս մէջ մնաց այնքա՜ն երազ բոցավառ,
Եւ ա՛յնքան բոյր ու նուագ՝ արիւնիս խորն արբեցած,
Որ կը բաւէ իմ կեանքիս յաւերժութեան մը համար
Երջանկութիւնն այս փոքրիկ, անվերադարձ ու վաղանց…։

                                                                                                                           Մ. Իշխան
                                                                                                                  1939, Յունուար

 

     Պէյրութ, Օգոս. 29, 1950

     Սիրելի Հ. Բալուեան,
     Ստացայ նամակդ։ Խորապէս շնորհակալ եմ ցոյց տուած հետաքրքրութեանդ համար։ Կասկած չունիմ որ ինծի հանդէպ ունեցած զգացումներդ անկեղծ են։ Փարիզ իմ կարճ այցելութեան ընթացքին առիթը ունեցայ արդէն հաստատելու հարազատի վերաբերումդ, զոր չեմ մոռցած։^[2]Այս հանդիպումը հաւանաբար տեղի ունեցած է Մ. Իշխանի Պրիւքսելէն Պէյրութ վերադարձի ընթացքին, Երկրորդ … Continue reading
     Անուղղակիօրէն լսած եմ որ անցնող պատերազմին շատ բան քաշած ես։ Փառք տուր Աստուծոյ որ կրցար գոնէ կեանքդ փրկել։ Մահուան վտանգէն փրկուած կեանք մը կրկնապէս թանկագին կը դառնայ։^[3]Ակնարկութիւն Բալուեանի ժամանակաւոր զինուորագրումին 1940 թուականին Ֆլանտրի ճակատին վրայ։
     Կը գանգատիս որ «ընթացիկ կեանքը կլանած է ժամանակդ»։ Լաւ կ’ըմբռնեմ ցաւդ, որովհետեւ նոյն տխուր կացութեան մէջ կը գտնուիմ նաեւ ես։ ժամանակիս կարեւորագոյն մասը կը սպառեմ դասեր տալով եւ խմբագրականներ թխելով։ Շաբաթը վեց խմբագրական ստիպուած եմ գրելու՝ ժամացոյցի կանոնաւորութեամբ։ Հինգը՝ օրաթերթին,^[4]Նկատի ունի «Ազդակ» օրաթերթը եւ անոր կից հրատարակուող շաբաթաթերթը։ մէկը՝ շաբաթօրեակին։ Առանց հաշուելու՝ սրբագրութիւններ, յօդուածներու ընթերցում, թարգմանութիւններ։ Կը հասկնաս թէ ի՛նչ կը նշանակէ ասիկա։ Խոհանոցային սեւ աշխատանք։
     Երբեք բաւականութիւնը չունիմ «խմբագիր» կամ «լրագրող» կոչուելու, ոչ ալ փառասիրութիւնը այդ տիտղոսներուն։ Իմ կոչումս եւ նախասիրութիւն ներս ուրիշ են։ Բայց կեանքը ստիպեց՝ մխրճուիմ այս կլանող ու սպառող գործին մէջ։
     Գողցուած վայրկեաններու շնորհիւ է որ կը շարունակեմ բանաստեղծութիւններ գրել։ Վերջին հատորս – Կեանք ու երազ – տեսար։^[5]Կեանք ու երազ, Պէյրութ, 1949։ Աւելի փոքր ծաւալով նոր մըն ալ ունիմ (անտիպ)՝ նուիրուած ամբողջովին մանչուկիս։^[6]Նկատի ունի Արմէնին նուիրուած քերթուածներու շարքը, որ լոյս տեսած է Ձեռք ձեռքի խորադիրով, Ոսկի աշուն հատորին … Continue reading Ատկէ զատ նոր վերջացուցի նաեւ հայ կեանքէն առնուած վէպ մը։^[7]Հացի եւ լոյսի համար, Պէյրութ, 1951։ Տեսնենք՝ ե՞րբ հնարաւորութիւն կ՚ունենամ հրատարակելու։
     Հետաքրքրութեանդ գոհացում տուած ըլլալու համար է որ կու տամ այս տեղեկութիւնները։ Այլապէս, սովորութիւն չունիմ իմ մասիս խօսելու։ Այո՛, ամուսնացած եմ եւ հինգուկէս տարեկան մանչուկ մըն ալ ունիմ։
     Այսքա՛ն։
     Գալով քու յանձնարարութիւններուդ, դժբախտաբար չպիտի կարենամ ուզած գրքերդ ուղարկել։ Նախապէս լոյս տեսած երեք գրքերս սպառած եմ գրեթէ կամ հոս հոն ցրուած։ Կեանք ու երազէն 10 օրինակ ուղարկած եմ «Յառաջ»ին։ Ընկ. Հրանդ Սամուէլը^[8]Նկատի ունի Librarie Orientale Սամուէլեան գրատան տէրը (1891-1977), որ մօտիկ աշխատակիցն էր «Յառաջ»ին։ անցեալները կը տեղեկացնէր թէ ծրարը եղածին պէս կը մնայ
խմբագրատան մէջ։ Չեմ զարմանար։ «Ազդակ»ին եկած գրքերն ալ նոյն ճակատագրին կ՚արժանանան։ ժամանակ չկայ զբաղելու։ Կրնաս հետեւաբար, այդ ծրարը առնել «Յառաջ»էն եւ գրատանդ մէջ դնել։ Եթէ հրաշիւք իմն սպառելու ըլլան՝ կարգադրութիւն մը կ՚նենք. տեղը գիրք կուզեմ։
     Ներողամիտ եղիր խմբագրականի յատուկ թուղթի վրայ այս նամակը գրած ըլլալուս համար։ Ձեռքիս տակ աւելի լաւը չկար։
     Ափսո՜ս Փարիզի գրական-մտաւորական հին շրջանակին։ Մեռնելու վրայ է կարծես։ «Յառաջ»ն իսկ գրական խնդիրներով չզբաղիր այլեւս. ամեն տեղ նոյնն է։

Ջերմ սիրով՝
Մ. Իշխան

 

     Պէյրութ, Մարտ 6, 1956

     Սիրելի Հ. Բալուեան,
     Յարուցեալ «Զուարթնոց»իդ չորրորդ թիւն ալ ստացայ եւ կարդացի ծայրէ ծայր։^[9]Նկատի ունի «Զուարթնոց» ամսագիրը։ Գրականութեան եւ արուեստի հանդէպ ունեցած պաշտամունքդ, որուն իւրայատուկ դրոշմը կրեցին նախորդ բոլոր հրատարակութիւն ներդ, միշտ թարմ կը մնայ։ Խորապէս գնահատելի է այս իրողութիւնը, երբ նկատի ունենանք որ ահաւոր աշխարհամարտի մը իրադարձութիւնները ցնցեցին կեանքդ։
     Իմ սրտագին բարեմաղթութիւններուս դժբախտաբար ի վիճակի չեմ, գոնէ առայժմ շօշափելի արդիւնքներ ընկերացնելու։ Արեան բարձր գերճնշումէ կը տառապիմ եւ նոր ապաքինեցայ ծանր տագնապէ մը։
     Ներկայիս հրատարակելի ունիմ թատերգութիւն մը^[10]Շատ հաւանաբար նամակագիրը նկատի ունի «Հայրենիք» ամսագրի մէջ առաջին տարբերակով լոյս տեսած «Մշակոյթի … Continue reading եւ վէպ մը։ Վէպը՝ իր նիւթով՝ երկրորդ հատորը կրնայ համարուիլ Հացի եւ Լոյսի համար գործիս, որմէ օրինակ մը ժամանակին ղրկած էի քեզի։ Կը յուսամ մօտ օրէն լոյս ընծայել զայն։^[11]Նկատի ունի Հացի եւ սիրոյ համար վէպը, Պէյրութ, 1956։
     Այս վայրկեանիս աչքիս առջեւ կը վերակենդանանան ձեր բնակարանը, քու սենեակդ՝ իր գիրքերով ու մեքենայով^[12]Բալուեանի արհեստը կօշկակարութիւնն էր։ եւ մեր կարճ հանդիպումին մանրամասնութիւնները։ ժամանակը որքա՜ն շուտ կը թաւալի…։

Ջերմ կարօտով՝
Մ. Իշխան

ԾԶ. Տարի, 2017 թիւ 1