Աբովեան 1/1 հասցէն գտնելը շատ հեշտ է․ մայրաքաղաքի սրտում քիչ պահպանուած շէնքերից մէկի ներքին ընդարձակութիւնը երեւակայութեան մեծ տեղ է բացում։ Բարձրանում եմ երկրորդ յարկ, որտեղ պիտի հանդիպեմ Վազգէն Բրուտեանին։
Լուսաւոր երկու սրահները միանգամից ներս են կլանում։ Ցուցասրահ յիշեցնող հատուածը երկու բաց կամարներով միանում է աշխատարանի հատուածին։ Աշխատանքային երկու սեղանները յագեցած են․ փորձարկումների համար ամէն բան մանրամասնօրեն նախատեսված է։ «Արդեան» դիզայներական ընկերութեան գրասենեակ-ցուցասրահում եմ։
«Արդեան» բառի գրաբարեան գրելաձեւն այլեւս կիրառելի չէ, բայց ընկալելի, քանի որ բառի հիմքում ընկած «արդ» արմատը շարունակում է ներկայի եւ այժմէականի բովանդակութիւնը պահպանել։ Առհասարակ գրաբարեան այս կամ այլ բառին յղում տալը պահանջում է նոր բովանդակութիւն եւ նոր մօտեցում, եւ այդ իմաստով՝ «Արդեան»ն արդէն մեր իրականութեան մէջ կոնկրէտ տարածք է, կոնկրէտ մտածողութեան աշխատարան, կոնկրէտ վերջնարդիւնքի կրիչ։
«Արդեան»ի հիմնադիրը ճարտարապետ, դիզայներ, արուեստագէտ Վազգէն Բրուտեանն է։
Ասել, որ «Արդեան»ն ուղղակի դիզայներական ընկերութիւն է, բաւարար չէ, ասել, որ աշխատարան է, նորից մասնակի է բնութագրում Բրուտեանի եւ իր թիմակիցների ստեղծածը, ասել, որ ցուցասրահ-խանութ է, չափազանց նեղացնում է մտապատկերը։
«Արդեանը» հնի եւ նորի, մտածողութեան ձեւի եւ ճաշակի, տեխնոլոգիայի եւ արդէն եղածի համադրում է․․․ Այնպիսի համադրում, որի արդիւնքում ստեղծուածն արդէն պատմում է․ «այստեղ բազմաթիւ շերտերի հետ գործ ունենք»։ Բրուտեանի բնորոշմամբ «Արդեան»ը «փորձարկումների լաբորատորիա» է, որտեղից դուրս է գալիս նաեւ յաջողուած վերջնարդիւնքը։
Վազգէն Բրուտեանը ծնուել է Կահիրէում, վաղ մանկութիւնն անցկացրել` Խորհրդային Հայաստանում: Ընտանիքը 1978 թուականին տեղափոխուել է Միացեալ Նահանգներ: Կապը Հայաստանի հետ բնականաբար չի ընդհատուել, սակայն արեւմտեան միջավայրը, կրթական համակարգը, այն փորձարկումները, որոնք որ կոնկրէտ տարածքում են իրականացուել, Բրուտեանին առիթ են տուել մտածելու` մի օր Հայաստան գալու յստակ ժամանակն ու առիթն էլ կը ստեղծուի:
Առիթը դառնում է «Թումօ» ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոնը, որտեղ եւ դասաւանդելու համար 2011-ին Վազգէնը Հայաստան է վերադառնում: Մշտապէս հաստատուելու որոշումն աւելի ուշ է կայացւում, իսկ այսօր արդէն այդ վերադարձը կոնկրէտ միջավայրով, ստեղծարարութեամբ ներկայանում է որպէս «Արդեան» ընկերութիւն, որի գաղափարական հիմքերն արդէն դրուել էին «Թումո»յում:
2015 թուականին Բրուտեանն իր սաների հետ ներկայացնում է առաջին ցուցադրութիւնը` նուիրուած Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակին, որին յաջորդում է «Շունչ» խորագրով միւս ցուցադրութիւնը` արդէն Գաֆէսճեան արուեստի կենտրոնում, եւս երկուսը` Լոս Անջելէսում եւ Նիւ Եորքում:
Հայաստանում հաստատուելու, դիզայների եւ ճարտարապետի փորձառութեան, «Արդեան»ի գործունէութեան եւ անընդհատ բնոյթ կրող փորձարկումների շուրջ առիթ ունեցայ զրուցելու Բրուտեանի հետ լուսաւոր ցուցասրահ-խանութում, որտեղ յայտնուողն արդէն հարցադրումների կարիք ունի:
Մինչ զրոյցն սկսելը ցուցասրահում տասը-տասնհինգ րոպէ առանձին մնալու արդիւնքում հարցերի հերթականութիւն է փոխւում, պրն․ Բրուտեան։ Մտածում էի, որ կը սկսեմ այլ մի տեղից, բայց հիմա տեղը հենց այս է, որ կայ։ Այն, ինչ տեսնում եմ (դիզայներական աշխատանքները, սպասքը, ճարտարապետական էսքիզները) անմիջապես կապում եմ նաեւ Ձեր անհատականութեան հետ։ Այստեղ գործեր են, որոնք փնտռտուքի, փորձարկման եւ փորձառութեան հետեւանք-վերջնարդիւնքներ են թւում։
Կարծում եմ` ճիշդ էք: Իմ զարգացումը թէ՛ արուեստի, թէ՛ ճարտարապետութեան մէջ տեղի է ունեցել արտասահմանում` մասնաւորապէս Լոս Անջելէսում, որտեղ արդէն դպրոցական էի: Դպրոցն աւարտելուց յետոյ ուսումս շարունակեցի գեղարուեստի եւ ճարտարապետութեան ուղղութեամբ:
Անշուշտ, երբ մէկն իր ուսումն ստանում է ուրիշ համայնքում` հայրենիքից դուրս, կրում է տուեալ միջավայրի ազդեցութիւնը, փորձառութիւնն ու զարգացումն էլ այդ միջավայրի հետ է փոխկապակցւում:
Կարճ ասած` զարգացումը, որ ունեցայ ճարտարապետութեան եւ դիզայնի մէջ, ոչ-հայկական էր․․․ Հայաստան գալուց յետոյ ինձ համար խիստ կարեւոր դարձաւ հայկական զանգուածային էլեմենտները եւ 21-րդ դարի լեզուն ու տեխնոլոգիան համադրելու փորձը: «Թումո»յում դասաւանդելիս ճիշդ այս փորձարկման սկիզբը դրուեց:
Համաձայն եմ, որ այն, ինչ տեսնում էք հիմա, փորձառութեան հետեւանք է նաեւ, որովհետեւ այստեղ մի տեղին բնորոշ լեզուն չէ․ այն է, ինչով ես զարգացել եմ, ինչ կրում եմ․․․ Այդ թւում` հայկականութիւնը:
Նորագոյն տեխնոլոգիաների կիրառումը, Արեւմուտքի փորձառութիւնը եւ ի վերջոյ հայկականութեան էլեմենտը «Արդեան» անուան տակ ներկայացնելը յղում է անցեալին, որը որ իր նշանակութեամբ շարունակում է պահպանել «ներկայ» իմաստը, սակայն գրութեան ձեւը չի փոփոխուել։
Արդեան բառը, կարծում եմ, ճիշդ ձեւով է արտայայտում այն, ինչ փորձում ենք անել։ Այո, մենք գնում ենք յետ, վերցնում ենք էլեմենտը եւ չենք վերաներկայացնում, այլ վերամշակում ենք, արդիական ձեւի մեջ ենք փորձում ներկայացնել։ Յետ գնալու եւ առաջ նայելու այս երկու շարժումները ներկայի կամ արդիականի համար հրաշալի տեղ են բացում․․․
Լաւ, բայց «յետ գնալու» համար բաւականին շատ ինֆորմացիա է անհրաժեշտ, իսկ ապագայի իմաստով կանխատեսման հարց կայ։ Վերջնարդիւնքը, որը ձեւաւորւում է այս երկու ժամանակների հետեւանքով, արդեօք խնդրայարոյց չէ՞, արդեօք դիտողը հասկանո՞ւմ է այն, ինչ ներկայացնում է «Արդեան»ը։
Շատ ուրախ եմ, որ մեծամասնութիւնը դրական ձեւով է գնահատում այն, ինչ անում ենք: Մեր թիմն այս ամէնը դիտարկում է որպէս էքսպերիմենտ, եւ այս իմաստով էքսպերիմենտը, եթէ յաջող է, ուրեմն կարող է ներկայացուել նաեւ որպէս վերջնարդիւնք:
Ընդհանրապէս արուեստն, իմ կարծիքով, ուղիղ իմաստով կապ ունի փորձարարութեան հետ, եթէ նորոյթի մասին ենք խօսում ի հարկէ: Կարճ ժամանակում մենք մէջտեղ ենք բերել, ստեղծել ենք մի լեզու, որը հնարաւոր եղաւ կառուցել անցեալի վրայ` տեղ բացելով նորի համար:
Այդքան հարուստ մշակութային անցեալը չի կարող երեւակայութեան տեղ չբացել․ ինձ համար պարզապէս հաճելի եւ միեւնոյն ժամանակ հետաքրքիր է եղածի հիման վրայ յաջորդ շերտերի մտածումի պահը: Այս իմաստով «Արդեան»ը պարզապէս դիզայներական գրասենեակ չի․ լաբորատորիա է, որտեղ շարունակ փորձարկման ընթացք կայ․ յաճախ ինքներս չգիտենք` ինչ արդիւնքի կարող ենք յանգել․․․
Էքսպերիմենտ բառը վտանգ չի՞ պարունակում։ Վերջնարդիւնքը, որն էքսպերիմենտի, երկար փնտռտուքների եւ կոնկրետ աշխատանքի հետեւանք է, կարող է նաեւ ձախողուել, որովհետեւ էքսպերիմենտը «արդարացնում» է նաեւ ձախողումը։
Այս հարցին գիտական վերաբերմունք ունեմ։
Եթէ մէկն իր լաբորատորիայում փորձում է քաղցկեղի բուժման միջոց գտնել, նորարարութեան համար ստիպուած է անընդհատ էքսպերիմենտ անել, տարբեր էլեմենտներ դնել կողք կողքի՝ տեսնելու համար այն արդիւնքը, որը կարող է դրական լինել։ Այդ փորձարկողը հաստատ չգիտի՝ վերջնարդիւնքը կը ծառայի իր նպատակին, թէ ոչ, բայց միւս կողմից էլ հաստատ է, որ իր այդքան երկար փորձարկումները կոնկրէտ արդիւնքի համար են արւում։
Մեզ համար էլ է նոյնը․․․
«Արդեան»ի դէպքում համադրութեան փորձի հետ գործ ունենք։
Այո, ստացւում է՝ պահպանում ենք առաջնային նիւթը, դետալը, բայց արդէն 21րդ դարի լեզուով եւ տեխնոլոգիական հնարաւորութեամբ ենք ներկայացնում նորարարութիւնը։
Եւ Նարեկացու տեքստը միջազգայնացնելու համար անհրաժեշտ է դառնում այդ տեքստը ներկայացնել պատկերի տեքստով․ այլ կերպ ասած՝ տեքստն այլեւս պատկեր է։
Դրանից տեքստի բնոյթը չի փոխւում, բայց փոխւում է ներկայացնելու ձեւը։ Նորոյթը դառնում է այն, որ դու տեքստն սկսում ես տեսնել շերտերի արանքից, որին ուղիղ իմաստով միջամտութիւն չի եղել։
Բայց քանի դեռ համադրութեան մաս է, ուրեմն միջամտուած է․․․
Նարեկացու աղօթքներին այնպէս ենք վերաբերում, ինչպէս օրինակ մէկը պեղումներին կը վերաբերի, ու, երբ այդ արժէքաւոր քարի կտորը գտնւում է, սկսում է փոշին զգուշօրէն մաքրել` իմանալով, որ սա ընդամէնը մի էլեմենտ է, որը ե՛ւ ամբողջութեան մասին է հաղորդում, ե՛ւ միեւնոյն ժամանակ ամբողջութիւնը չէ:
Այս իմաստով Նարեկացու տեքստը մեր գործերում ամբողջական ընթեռնելի նիւթի պէս չի տեղակայւում․ այն եւս էլեմենտ է, որը կարեւորւում է որպէս հայկականութեան ժառանգութեան մաս:
Եւ հիմա գալով Ձեր առաջին հարցումին, որ գործերը կապում էիք նաեւ իմ անհատականութեան եւ ինքնութեան հետ, կարծեմ ինչ-որ իմաստով ճշմարիտ է, որովհետեւ դրսից եկածը իր ազգութեան հետ միասնութեան փորձ է կատարում այս միջոցներով: Աշխատանքներն այդ միասնութեան արդիւնքում են նաեւ:
Այսինքն տեղը կարեւոր է։ Եթե չլինէիք այստեղ, չառնչուէիք այստեղի հետ, հաւանական է, որ չէր լինի այն, ինչ հիմա կայ։
Վստահօրէն չէր լինի․ այս տեսակ աշխատանք անելու համար պիտի լինես Հայաստանում։
Լոս Անջելեսում ապրող արուեստագէտը, որքան էլ հայկականութեամբ լցուած լինի, չի կարող այսքան երեւակայութեան տեղ ունենալ, որովհետեւ ամէնը կապուած է օդին, ջրին, հողին։ Աւելի կարճ ասած՝ Հայաստանի կակաչը Լոս Անջելեսում աճեցնել չես կարող։
Եթէ այդ կակաչը դրսում աճեցնել հնարաւոր չէ, արդեօք մեր տեղական կակաչը հասկանալի, ընդունելի եւ ըմբռնելի է՞ այստեղից այն կողմ։
Ներկայացման ձեւն է դառնում կարեւոր․ եթէ ճիշդ է ներկայացուած, եթէ ամբողջական է, եթէ արդիւնքն ի վերջոյ իր հաւասարակշռութեան մէջ է, միջազգային դիզայնի լեզուով եւ աւելին` ազգութիւնների սահմանազատումից անդին, ուրեմն` կը հասկացուի եւ կ’ընկալուի: Այս տեսակ հարցին միշտ մի վերնաշապիկի օրինակով եմ փորձում պատասխանել․ այդ շապիկիս վրայ ճապոներէնով գրուածք կայ, որը գիտեմ` մանտրա է, բայց թէ կոնկրէտ ինչ մանտրա է` չգիտեմ: Ես պարզապէս գնել եմ վերնաշապիկը, որովհետեւ դիզայնը շատ եմ հաւանել: Դրանից աւելին իմանալու կարիք չունեմ:
Հիմա մեր դէպքում․ եթէ մէկը գիտի, որ տուեալ գործում աղօթքից մասնիկներ են, եթէ մեր ներկայացման շնորհիւ նաեւ առնչւում է այդ տեքստի ստեղծման պատմութեանն ու ազդեցութեանը, ուրեմն բաւարար է, որ դառնայ դրա ընկալողը, եթէ դիզայնի լեզուն միջազգային կերպով այն հասցնում է տեղ:
Այնպէս չէ, որ մենք ծայրից ծայր գիտենք Նարեկացու տեքստը չէ՞, բայց էներգետիկան, մոգական ազդեցութիւնը եւ տարաբնոյթ բուժիչ ազդեցութիւնների պատմութիւնների կրողն ենք․․․ Ամերիկացու, չինացու կամ եւրոպացու համար էլ պիտի հէնց այդ էներգիան սկսի գործել:
Հետաքրքիր է․․․ Ստացւում է՝ այն, ինչ Դուք անուանում էք էքսպերիմենտի (փորձարարութեան) հետեւանք, արդիւնքում դիտողին դնում է փորձարկման մէջ։ Այլեւս դիտողն սկսւում է առնչուել մի վերջնարդիւնքի հետ, որի փորձարկողն է դառնում։
Լաւ մօտեցում է․․․
Երբ նոր էի սկսում, չգիտէի` ընկալումն ինչպիսին է լինելու, բայց համոզուած էի` արժէ փորձել: Թէ որքան ինքս կարող եմ երեւակայել, դա գիտեմ, բայց ինչքանով կարող է իմ երեւակայութիւնը ստեղծարարութեան մաս դառնալ, շարունակում էր հարց մնալ:
Այո, «Արդեան»ն իր տեսակի մէջ իւրայատուկ է: Ի հարկէ կան այլ ընկերութիւններ, որոնք ազգային էլեմենտի համադրութեան փորձեր անում են, բայց այդ էլեմենտները շարունակում են վերարտադրուել որպէս էլեմենտ` բաժակի, շարֆի, ափսէի կամ մէկ այլ առարկայի վրայ ուղղակիօրէն․․․ Իսկ մեր հետաքրքրութիւնը սրանից անդին է․ մենք հայկական մշակոյթի էլեմենտները շերտաւորում ենք այնպէս, որ ստացուածի գնահատումը դառնում է ժամանակի հարց․ միայն այդ ժամանակի տարածութեան մէջ կարելի է ասել` յաջողեցինք, թէ ոչ:
Այս 4 տարիների կարճ ժամանակահատուածում վերաբերմունքն այնպիսին է, որ մղում է շարունակելու սկսած գործը:
Զրոյցի ընթացքում ամենից շատ կիրառուած բառը էքսպերիմենտն էր։ Հետաքրքիր է՝ Արեւմուտքն այդ էքսպերիմենտը խրախուսու՞մ էր։
Այդ բառը հարազատ է դեռ այնտեղից․․․ Գոնէ իմ աշխատանքի բնութագրիչն էր նաեւ այնտեղ` Նահանգներում: Ես միշտ եմ հետաքրքրուած եղել տեխնոլոգիայով, միշտ եմ փորձել նորարարութեան գնալ ե՛ւ ճարտարապետութեան, ե՛ւ արուեստի մէջ:
21րդ դարն ունի իր իւրայատուկ ստեղծարար լեզուն, որը պայմանաւորուած է թուային տեխնոլոգիաների կարելիութեամբ: Անհնարին է շրջանցել մի բան, որը մեր կեանքի ամէն վայրկեանի վրայ ազդեցութիւն ունի․ մենք ականատեսն ենք տեխնոլոգիայի ու մեր կենսակերպի սերտ առնչութեանը, գիտենք, որ այն ահռելի փոփոխութիւն է մտցրել մեր անձնական տարածքից սկսած․․․ Եւ այս իմաստով արուեստն էլ պիտի արտացոլի իր ժամանակը: Չարտացոլել այդ ժամանակը եւ/ կամ շրջանցել, դուրս թողնել տեխնոլոգիան, այլեւս անհնար է․․․ Եթէ կ’ուզէք, ինձ համար նաեւ խորթ մօտեցում:
Հայաստանում Ձեզ լա՞ւ էք զգում։
Այո, շատ։
Ինչպիսի՞ շերտեր ունի այդ յարաբերութիւնը․․․ Ձեր եւ Հայաստանի։
Պատասխանի ամբողջականութեան համար պիտի որոշ շերտեր նախ բացել:
Երբ 5-6 տարի առաջ Հայաստան տեղափոխուելու որոշումս կայացրի, շատերը զարմացան, ասացին` բոլորն այնտեղից են գալիս, իսկ դու այստեղից գնում ես․․․ Բայց ինձ համար յստակ է, որ ինչպէս բարձր տեխնոլոգիաների, այնպէս էլ դիզայնի, ճարտարապետութեան եւ գրեթէ ամէն ուղղութեան մէջ, սահմանն արդէն էական նշանակութիւն չունի․ այն հեշտ յաղթահարելի է, եւ դու ցանկացած կէտից կարող ես կապ հաստատել, յարաբերուել մէկ այլ կէտի: Հայաստանն այդ իմաստով ինձ համար նպաստաւոր դիրքում է` մշտապէս ունենալով Արեւելքի եւ Արեւմուտքի մէջտեղում գտնուելու իր ուրոյն տեղը: Ուրեմն մենք 21րդ դարի օրակարգում նոյնպէս կարեւոր կէտ ենք: Սա անուղղակի կապն էր Հայաստանի` որպէս տարածքի հետ ունեցած իմ յարաբերութեան:
Միւս կողմից երեւակայութեանս հարցն է․ որպէս հայ իմ կարողութիւնները հենց այստեղ բացայայտելու եւ այստեղից ներկայացնելու իմաստով: Այդ բացայայտման, ստացուածի եւ ներկայացնելու միջոցով է, որ յարաբերւում եմ իմ ժողովրդի, իմ հողի ու իմ երկրի հետ:
Այդպէս նաեւ մասշտաբի հարց է լուծւում․ այլեւս տեղը չի որոշում մասշտաբ, այլ գաղափարը, եւ, ինչպէս ասացիք, այն նիւթականացնելու եւ ներկայացնելու հնարաւորութիւնները։
Կարծեմ՝ այդպէս է։ Շատ կը ցանկանայի, որ «Արդեան»ը հենց այդպէս էլ ընկալուի։
Յետգրութիւն՝ հատուած զրոյցից
Վ.Բ.— Յաճախ մեզ ներկայացնելու հարցում ճիշդ կերպը չենք գտնում: Կարծում եմ` մեծ արժէքներ ունենք, որոնք կարող ենք համեստօրէն եւ ճշմարտացի ներկայացնել` ցոյց տալով, որ մեր մշակոյթն իսկապէս հզօր է, նաեւ ներկայացնելով արդիականը` փաստարկելու, որ շարունակում ենք վերարժեւորել ունեցածն ու ստեղծել նորը:
Թէ՛ մայրս, թէ՛ հայրս վերապրածների ընտանիքներից են` մէկը Կեսարիայի, միւսը` Արաբկիրի կողմից: Եւ այն, ինչ տեղի է ունեցել, այո, մեծ ողբերգութիւն է, բայց չենք կարող մեզ այլեւս սոսկ վերապրող դիտել․․․ Մենք վերապրողից անդին ենք․ վերստեղծողն ենք․․․ Մեր երկիրը, մեր արուեստը, ինքներս մեզ վերստեղծողը: Եւ, այո, առաջադէմ ազգ ենք․ գոնէ ես այդպէս եմ կարծում:
Ողբալու կարիք այլեւս չկայ․ կարիք կայ ցոյց տալու, որ 100 տարի յետոյ էլ հայ երիտասարդը կարող է անցեալից եկածը նորովի ներկայացնել, որ պարզապէս գոյատեւման հարց չի դրուած եղել, այլ այդ գոյատեւումը զուգակցուել է ստեղծագործելուն․․․ Իսկ այդ ամէնի արդիւնքը միջազգային մակարդակում ներկայացուելու արժանիքներ ունի հաստատ:
