ԱՂԷՏԻ ՀՈՐԻԶՈՆԻՆ՝
ՊԱՏՈՒՄ ԵՒ ՎԵՐԱՊՐՈՂ ՊԼԱՆՇՈՅԻ ԱՐՁԱԿԻՆ ՄԷՋ*

ՄՈՒՏՔ

Սան Ֆրանսիսքոյէն Սաքրամէնթօ ինքնաշարժով քանի մը ժամ ճամբայ է՝ 140 քիլոմեթր։ Տարիներ առաջ էր։ Նոր եկած էիր տակաւին ու լեցուն էիր պատմութեամբ։ Աւելի ճիշդ պատմութիւնը տակաւին կը հոսէր մարմնիդ մէջէն, կը կիսէր քեզ անցեալին ու ներկային միջեւ։ Գործով գացած էիք ընկերոջ մը հետ, մէկ օրուան երթալ-գալ մը։ ճամբուն ընթացքին, ժամանակը անցընելու համար, խօսեր էիք զանազան նիւթերու մասին, անցնելով զուարճալիէն աւելի լուրջին ու չես գիտեր ինչպէս նիւթը եկեր-հասեր էր մականունիդ, ազգութեանդ ու ծննդավայրիդ եւ անշուշտ ըսած էիր, պէտք էր ըսէիր ինչը, ինչուն եւ ինչպէսը։ Ըսուիլ մըն էր, որ կոկորդէդ կը բխէր, բայց քեզմէ անդին էր։ Քեզմէ անդին տեղէ մը կու գար ու ինքզինք կը պարտադրէր։ Ըսուելիք մը կար։
     Հասարակ փորձառութիւն մըն է ու շատերուդ ծանօթ։ Ձեզմէ շատեր օր մը անցեր էք անկէ։ Խորերէն եկող կանչ մըն է, անծանօթ տեղէ մը, որ կ՚ըսէ՝ պատմէ՛։ Կարծես գար էութեանդ ներքին խորաններէն։ Դէպքերը, այո՛, դէպքերը, բան մը, խօսք մը, որ կոկորդիդ մէջէն ճամբայ կը բանայ ու կը պահանջէ արտաբերուիլ, պատմուիլ, նախ քեզի, ապա շուրջիններուդ, դուրսի աչքին ու ականջին, որպէսզի կարծես վերջապէս բաժնուէր քեզմէ, դառնար իրական դէպք՝ արձանագրելի իրողութիւն պատմութեան տետրակներուն մէջ ու խորհը դարանական բանաձեւերու, որպէսզի դառնար ճշմարտութիւն դէմ յանդիման զայն ժխտող մեքենային։ Դէպքը եւ ժխտումը եկած էին միասին առաջին օրէն իսկ եւ ուրեմն պահանջը՝ անընդհատ պատմելու, անհերքելի փաստերը պարզելու…։ Այդ պահանջը քեզ ալ ակամայ լծէր էր իր պայքարին, դուն որ գուցէ ովկիանոս մը կամ ցամաքամաս մը անդին կը գտնուէիր իրադարձութեանց վայրերէն ու քանի մը սերունդ անց անոր թուականէն։ Բայց մնացեր էիր կարծես դէպքի շարունակականութեան մէջ։ Այս ի՞նչ յոռի շրջանակ է։

Այս ի՞նչ տեսակ դէպք է, որ հարիւր տարի ետք կը շարունակէ իր կախարդութիւնը բանեցնել անընդմէջ՝ ետեւ-ետեւի յաջորդող սերունդներուն վրայ։

 

ՊԱՏԿԵՐ, ՊԱՏՈՒՄ, ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

     Անցնող քանի մը տարիներուն լոյս տեսան Մարկ Նշանեանի Պատկեր պատում պատմութիւն ընդհանուր խորագիրը կրող շարքին առաջին եւ երկրորդ հատորները։ Գեղեցիկ հատորներ, ճաշակով գեղազարդուած, գրքի գեղարուեստական մասնագիտական ձեւաւորումով, ե՛ւ տառատեսակի, ե՛ւ էջադրումի տեսակէտէ, բան մը որուն գոյութեան գիտակցութիւնն անգամ չկայ մեր հրատարակիչներէն շատերուն մօտ մինչեւ այսօր։ Իսկապէս իւրայատուկ առարկաներ ձեռքին մէջ։ Իւրայատուկ մանաւանդ պարփակուած բովանդակութեամբ, երկար ատենէ ակնկալուած ուսումնասիրութիւններով, որոնք բիւրեղացման կը բերեն հեղինակին տարիներու երկայնքին զանազան մօտեցումներով շօշափած հետաքրքրութիւնները։

Վերապրողը կարող չէ վկայելու
պատահարին մասին, ա՛յն իսկ
դէպքին, որ զինք դարձուցած է
վերապրող։

     Անոնք, որոնք ծանօթ են Նշանեանի գիրին ու մտածողութեան, գիտեն, թէ առաջին օրէն անոր գրչին տակ կը յայտնուին մտահոգութիւններ, որոնք պիտի մնան ու խորանան տարիներու երկայնքին։ Օրինակ «ԿԱՄ» հանդէսի առաջին թիւերէն կայ թարգմանութեան հանդէպ նախասիրութիւն մը, թարգմանութիւնը ինքնին իբրեւ մտածելու կերպ յաղագս վերլուծական աւելի խորունկ աշխատանքի մը։^[1]«ԿԱՄ», Հանդէս վերլուծական, լոյս տեսած են վեց թիւ, առաջինը 1980-ին Պէյրութ, վերջինը 2005-ին Լոս Անճելըս։ Այդ աշխատանքը կը միտի ներառնել Աղէտը իբրեւ հորիզոն, անսալով Յակոբ Օշականի տարիներ առաջ թելադրած «Աղէտը ընդունելու ու մտքին պատշաճեցնելու»^[2]Մարկ Նշանեան, Պատկեր Պատում Պատմութիւն, Հատոր 2՝ Մրցակցութիւններ, Երեւան, Յովհաննիսեան Ինստիտուտ, 2016, էջ 45-46։ … Continue reading պարտադրանքին։ Ինչո՞ւ այդ պարտադրանքը։ Գիտակցութիւնն ու պահանջատիրութիւնը բաւարար չէի՞ն։ Ապա՝ ի՞նչ կը նշանակէ «մտքին պատշաճեցնել»։
     Նշանեան կը մէջբերէ Գրիգոր Պըլտեանի մէկ անդրադարձը Աղէտը մտածելու Օշականի այս հրամայականին շուրջ․ «․․․աղէտ կոչուածը հողի, թիւի, սպանդի ու ոճիրի խնդիր մը չէ միայն, կալուածը պատմագրութեան ու փաստագրումին։ Աղէտ կոչուածը ամենէն առաջ մտքի հարց մըն է»։^[3]Նոյն, էջ 46։ Այսինքն դիտարկուածը մտքի խորտակում մըն է եւ ուրեմն զայն բառնալու պարտադրանքը։ Նախ պէտք է ընդունիլ խորտակումը, ապա փորձել զայն տանիլ մինչեւ ծայր կարենալ անկէ անդին անցնելու համար, անկէ դուրս ելլելու համար։ Պըլտեանի մօտ ասիկա կը կատարուի բանաստեղծական լեզուին ու արարքին իսկ ընդմէջէն։ Գրականութիւնը վայրն է մտածումի ծաւալման։ Ուրեմն հարկը տեղ տալու անոր, ներառնելու խորտակումը։^[4]Պըլտեանի մօտ սկիզբէն կայ լեզուի մտահոգութիւնը, որ մտքի խորտակման հետ կը կապուի։ Ատիկա կ՚երեւի բանաստեղծական … Continue reading Նշանեան նոյն մտահոգութեամբ է, որ կը ձեռնարկէ Աղէտի մասին մտածումը արեւմտեան մտքի հոլովոյթին բանալու աշխատանքին, փորձելով կապեր հաստատել, վերլուծումի ու թարգմանութեան միջոցով, մասնաւորաբար փիլիսոփայական մտքի ու գրականութեան հոյլ մը հեղինակներու հետ։^[5]«ԿԱՄ»ի էջերուն մէջ օրինակ ու Նշանեանի գրիչով կան թարգմանութիւններ Պէնիամինէ, Պլանշոյէ, Նիցչէէ, Իւնկըրէ, … Continue reading

Այս ի՞նչ տեսակ հրէշային դէպք է,
որ կրնայ պատահիլ առանց անոր
ճշմարտութիւնը հաստատող վկայի։
Կա՞յ առանց ճշմարտութեան դէպք։

     Այստեղ է, որ Պլանշոյի որոշ գործերուն հետ հանդիպումը կը խաղայ ձգանի դեր, երբ յանկարծ կը սկսին երեւնալ կապակցութիւնները նոյն փորձառութեան տարբեր երեսակները կազմող թելերուն միջեւ։ 2013-ին Նշանեան կը հրատարակէ Վիպումներ հատորը, որ կ՚ընդգրկէ Պլանշոյէն երեք կարճ կտորներ՝ «Մահավճիռը» (1948), «Պատո՞ւմ մը» (1949) եւ «Վերջին մարդը» (1957), առաւել անոնց շուրջ ուսումնասիրութիւն մը իբրեւ վերջաբան։ Պատկեր պատում պատմութիւն շարքի առաջին հատորի առաջին երկու բաժինները շատ աւելի մանրամասն կ՚ուսումնասիրեն այս երեք պատումներէն բխող նիւթերը, անոնց աւելցնելով պատկերի ու մահադիմակի մասին գլուխ մը՝ մեկնելով լուսանկարիչ Գարոլ Ֆէքէթէի մէկ գիրքէն, իսկ երրորդ բաժինը կ՚ընդգրկէ Պաթայլի ներքին փորձընկալումին մասին ուսումնասիրութիւն մը, զայն կապելով Պլանշոյի «Վերջին մարդը»ին։ Հատորին ենթախորագիրն է «փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը», ակնարկելով ֆրանսացի այս երկու գրողներու մտաւորական մտերմութեան, մանաւանդ մէկէն միւսը գացող մտածումի թելերուն։ Նախ՝ ինչո՞ւ Պլանշոյ։

ՊԼԱՆՇՈՅԻ ԱՐՁԱԿԻՆ ՀԵՏ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԸ

     Մորիս Պլանշոյ՝ ինչպէս Նշանեան կը նշէ, Ի. դարու ֆրանսական գրականութեան անշրջանցելի անուններէն մէկն է, ոչ թէ անպայման իր գործերուն ժողովրդականութեան, այլ՝ այսր Ատլանտեան կամ այդր մտաւորականներու լայն խաւի մը կողմէ որդեգրումին պատճառով։ Պլանշոյ իր երկար կեանքին ընթացքին արտադրած է մտածողական արձակի բազմաթիւ հատորներ, ուր ի մի կու գան գրականն ու փիլիսոփայականը յաճախ մէջ-ընդմէջ։ Զուտ փիլիսոփայական գործ մը չէ անորը, սակայն գրականութիւնը կ’ընդունի իբրեւ մտածումի հիմնական պարունակ, մանաւանդ հոն, ուր փիլիսոփայական լեզուն անկարող է տանելու միտքը առաջ։
     Ինչպէս նշեցինք, նոր չէ Նշանեանի հանդիպումը Պլանշոյի գործին հետ։ Առաջին օրէն կայ անիկա թարգմանութեան ընդմէջէն։ Ինչ որ նոր է սակայն Նշանեանի տարիներու երկայնքին զարգացուցած զանազան թեմաներու ագուցումն է ու անոնց ընթերցումը Պլանշոյի գործին մէջ։ Ի՞նչ են այդ թեմաները։ Նշանեան տարիներու երկայնքին տուած է բազմաթիւ դասախօսութիւններ ըլլա՛յ հայախօս համայնքներէ ներս, ըլլա՛յ համալսարանական միջավայրերու ու գիտաժողովներու ընթացքին եւ վերջին տասնամեակին մանաւանդ Հայաստան։ Նորութիւնը այն է, որ թեքնաբանական ոլորտի յեղաշրրջումին բերած դիւրութիւններուն իբրեւ հետեւանք՝ վերջինները կան այսօր իբրեւ տեսագրութիւն եւ անմիջական կերպով տրամադրելի են որեւէ ատեն։ Youtube-ի արագ պրպտում մը կը բերէ ահաւասիկ հետեւեալ վերնագիրները, «ժորժ Պաթայլ, Մորիս Պլանշոյ, ո՞վ է վերապրողը», «Վերապրածները», «Թարգմանութիւն եւ թարգմանելիութիւն», «Թարգմանել օտարութեան մէջ», «Պաթայլ՝ անմարդկայինի փորձընկալումը», «Ենթական՝ ինքնիշխանութիւն եւ գերիշխանութիւն», «Կորսնցնել պատմութեան զգացողութիւնը» (ֆրանսերէն) եւ այլն։ Վերապրող, ենթակայ, թարգմանութիւն, անմարդկայինը։ Ասոնց տակ պիտի երեւին նաեւ՝ վկան, պատկերը, լուսանկարը, մահադիմակը, այս ամէնը աղէտալիի, դէպքի հորիզոնին վրայ ու պատումի հարցին հետ առնչուած։ Այստեղ պիտի փորձենք լուսարձակը բանալ ասոնցմէ քանի մը հատին վրան, մանաւանդ պատումի ու վերապրողի կերպարի ներկապակցութեան, ինչպէս որ զայն երեւան կը բերէ Նշանեան Պլանշոյի որոշ շրջանի արձակներու երկայնքին։ Տողը, որ գուցէ լաւագոյնս կը խտացնէ այս յարաբերութիւնը Պլանշոյի մօտ, հաւանաբար հետեւեալն է, «Պատո՞ւմ մը։ Ո՛չ, ո՛չ մէկ պատում այլեւս, երբեւիցէ»։^[6]Մորիս Պլանշոյ՝ Վիպումներ, թրգմն, Մարկ Նշանեան, Ինքնագիր գրական ակումբ, Երեւան, 2013, էջ 124։ Ինչի՞ մասին է ակնարկը եւ ի՞նչ կը նշանակէ պատում (récit)։

 

ԵՆԹԱԿԱՅ ԵՒ ՎԿԱՅՈՒԹԻՒՆ

     Տողը կու գայ Պլանշոյի «Պատո՞ւմ մը» կոչուող կարճ արձակէն լոյս տեսած առաջին անգամ այդ վերնագրով 1949-ին։ Տարիներ ետք՝ 1973-ին՝ Պլանշոյ պիտի վերահրատարակէ զայն այս անգամ անոր տալով նոր վերնագիր մը՝ «Օր ցերեկուան խելագարութիւնը»։
Նշանեան կը բացատրէ, թէ վերնագրի այս փոփոխութիւնը մաս կը կազմէ հեղինակին մօտ պատումի էութեան բացայայտումին հետ պատմելու գործողութեան ետ քաշուելուն։ Պլանշոյի առաջին քանի մը գործերը բացայայտօրէն կը կրեն «վէպ» վերտառութիւնը, որմէ ետք անիկա տեղի պիտի տայ «պատում» եզրի գործածութեան, ապա այդ մէկն ալ պիտի անհետանայ, երբ արձանագրուի անոր դէմ արձակուած «ո՛չ»ը։ Այնուհետեւ գրուածքը կարծես պիտի դառնայ այդ մերժումը բեմադրելու վայրը։ Ո՛չ մէկ պատում։ Սակայն պէտք է հասկնալ, թէ ինչո՛ւ։
     Նշանեան տող առ տող կը բանայ գրութեան ծալքերը՝ մէջտեղ բերելով անոնց ընդերքին պահուած կապակցութիւնները։ Պատմողը զոհ կը դառնայ արկածի մը, որուն պատճառով կը վնասուի տեսողութիւնը, թէեւ բժիշկները կարծես թէ կը վերականգնեն զայն, սակայն այդ պատահարը կը ստեղծէ առաջ մը եւ վերջ մը։ Արկածէն առաջ ան պահ մը կ՚անդրադառնայ կարելիութեան մը, որուն չէր անդրադարձած մինչ այդ։ «Դուրսը, կարճատես տեսիլք մը ունեցայ»^[7]Պլանշոյ, էջ 114։ կ՚ըսէ ու կը նկարագրէ, թէ ինչպէս կը տեսնէ կին մը մանկասայլակով ու մարդ մը որ դուռը կը բռնէ որպէսզի սայլակը սեմէ մը ներս առնեն։ Անմիջապէս ետք ան կը նկարագրէ զառանցելու աստիճան յուզմունք յառաջացուցած փորձառութիւն մը։ «Ահաւասիկ կը հասնի, այդպէս կը խորհէի, վերջաւորութիւնը կու գայ, բան մը կը պատահի, վերջաւորութիւնը կը սկսի։ Ուրախութիւնս չափ ու սահման չունէր»։^[8]Նոյն։ Նշանեան կը բացատրէ, թէ պատահարը չի կայանար պատահածին մէջ, որ հասարակ տեսարան մըն է, այլ պատմողին մօտ պատահարի մը վկան ըլլալու կարելիութեան անդրադարձին, բան մը, որ սովորական կրնայ թուիլ որեւէ անձի, որեւէ ենթակայի։ Վերջապէս ականատեսի վկայութեան կարելիութիւնը ենթակայի հասկացողութեան մաս կը կազմէ։ «Վկայ» բառին մէջ կայ տեսնելու եւ պատմելու անքակտելի կապակցութիւնը, միշտ ճշմարտութեան սիրոյն»,^[9]Նշանեան, Պատկեր Պատում Պատմութիւն, Հատոր 1՝ Փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը, Երեւան, Յովհաննիսեան Ինստիտուտ, … Continue reading կը գրէ Նշանեան։ Աւելի անդին ան մանրամասն պիտի բացատրէ ինքնակայ ենթակայի յղացքին յառաջացումն ու զարգացումը ԺԸ. դարուն, երբ տեղի կ՚ունենար «ենթակային յեղափոխութիւնը, որուն հետեւանքով ենթական կը դառնայ (կամ դարձած է) ինքնակայ՝ որպէս ինքն իր արտադրած օրէնքին հպատակող»։^[10]Նոյն, էջ 28։ Ենթական անցած է ինքնակայացման շրջանէ մը։ Այդ կարողութիւնը ուրեմն ենթադրուած է բոլորին մօտ։ Հապա եթէ կորուսուէ՞ր։ Պլանշոյ ճիշդ այդ է, որ կը բացայայտէ երբ վկայութեան երեւումը կը նկարագրէ որպէս պատահար, այսինքն բան մը որ կը պատահի։ «Վկայ ըլլալն է որ կը յայտնուէր» կը գրէ Նշանեան «… անկարելիութեան հորիզոնէն զատուելով… վկայի մահուան հորիզոնէն»։ Դիտարկուածը ուրեմն վկայ ըլլալու կարողութեան վախճանն է։ Տարօրինակ կը թուի այս կարելիութիւնը։ Ինչպէ՞ս կարելի է կորսնցնել այդպիսի կարողութիւն եւ ի՞նչ կը պատահի անոր, որ կը կորսնցնէ զայն։

ՊԱՏՈՒՄԻ ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆԸ

     Վկայութեան կարելիութեան անդրադարձին կը զուգադիպի կամ անմիջապէս կը յաջորդէ տեսողութեան արկածը։ Պատմողին աչքին մէջ ապակի կը փշրուի, որուն կը յաջորդէ բժշկական խնամքի ու ապաքինումի շրջան մը եւ կ’իմանանք, թէ ենթարկուած է հարցուփորձի։ Ո՞վ են հարցուփորձը կատարողները։ Երկու էին կ՚ըսէ պատմողը՝ մէկը տեսողութեան մասնագէտ, միւսը հոգեկան հիւանդութիւններու։ «Խնդրած էին ինձմէ, Պատմեցէ՛ք «ճշգրտօրէն» ինչպէս տեղի ունեցան այդ բոլորը։ Պատո՞ւմ մը։ Սկսայ»։^[11]Պլանշոյ, էջ 123։Հոս կը վերադառնայ գրքին առաջին էջին առաջին տողը ու յանկարծ կ’անդրադառնանք, թէ մինչեւ հիմա պատմուածը խոստովանութիւն մըն էր, պատմելու կոչի մը ի պատասխան եղած, որմէ ետք սակայն հարցաքննողները կը պահանջեն որ ան անցնի «հաւաստի անցուդարձերուն»։ «Ինչպէ՞ս թէ՝ հաւաստի անցուդարձերուն» կ’ըսէ պատմողը, «պատումս վերջացած էր», որմէ էջ մը ետք թեքսթը կ’աւարտի հոն, ուր կ՛ըսէ «ո՛չ մէկ պատում այլեւս, երբեւիցէ»։
Ի՞նչ է կատարուածը։

Երբ Նշանեան կը գրէ
«աղէտը վկային մահն է մարդուն մէջ»՝
յստակ է որ դէմ յանդիման կը գտնուինք
մարդկութեան աղէտին առջեւ,
որովհետեւ անվկան վերջին մարդն է։

     Նախ՝ յստակ է որ պատմողը անցած է տեսողութիւնը հարուածած արկածէ մը։ Միայն տեսողութի՞ւնը։ Պատահածը սովորական արկած մը չ’երեւիր, որով ստեղծած է առաջ մը եւ վերջ մը, որոնք խզման վիճակի մէջ են, զայն դարձնելով միջանկեալ վիճակի մը բնակիչը, վերապրող մը։ Կ’ենթադրուի սակայն, որ տակաւին կարող է վկայելու իր գլխուն եկածին մասին, այսինքն տալու դէպքերը ինչպէս որ եղան։ «Ո՞վ ապակի նետեց ձեր դէմքին»^[12]Նոյն, էջ 122։ կը պահանջեն իրմէ հարցաքննողները ու կը ստիպեն, որ անցնի «հաւաստի անցուդարձերուն։ Հարցը է այն, որ պատմողը կ’ըսէ, թէ արդէն պատմած է ինչ որ պատահեցաւ։ Հարցաքննողները սակայն կը պնդեն, նոյն ատեն աւելցնելով, որ պատմելիքը ամենայնդէպս նորութիւն պիտի չբերէր, որովհետեւ արդէն գիտէին ամէն բան։ Տարօրինակ կացութիւն է ասիկա։ Աւելի տարօրինակ է այն, որ պատմողը ինք կարող իսկ չէ հասկնալու թէ ի՞նչ կ’ուզեն իրմէ, ի՞նչ կ’ուզեն ըսել երբ կ’ըսեն «հաւաստի անցուդարձեր»։ Պլանշոյ հոս կ’աւելցնէ արտառոց տող մը պատմողի բերնին մէջ, «Ստիպուեցայ րնդունիլ որ անկարող էի պատահածներով պատում մը կազմելու։ Կորսնցուցած էի պատմութեան զգացողութիւնը»։^[13]Նոյն, էջ 123-124։Նշանեան գրքի երեք բաժիններէն մէկը ամբողջութեամբ պիտի տրամադրէ այս տողի մեկնաբանութեան, նախ ընթանալով Տեռիտայի քայլերուն վրայէն, ապա սակայն մեկնաբանութիւնը տանելով աւելի անդին, հոն ուր Տեռիտա չէ շարունակած։ Չէ ուզած տեսնել հետեւանքը կ’ըսէ Նշանեան։^[14]Տե՛ս Նշանեան, Հատոր 1, էջ 165-241, ինչպէս նաեւ «Կորսնցնել պատմութեան զգացողութիւնը» (ֆրանսերէն դասախօսութիւն)՝ … Continue reading Ո՞վ է վերապրողը։ Ի՞նչ դէպք է, որ զինք կը դարձնէ վերապրող։

ՎԵՐԱՊՐՈՂԸ ԵՒ ՎԿԱՅԻՆ ՄԱՀԸ

     «Մահավճիռը»ին մէջ, որ երկու մասով աւելի երկար արձակ մըն է, աւելի յստակ կ՚ուրուագծուի վերապրողի կերպարը։ Հայերէն «մահավճիռ» եզրը կը թարգմանէ ֆրանսերէն “arrêt de mort” դարձուածքը, սակայն անոր կը պակսի ֆրանսերէնին մէջ երեւցող միւս երեսը, որ հակառակ ուղղութեամբ կ՚ընթանայ, որովհետեւ “arrêt de mort” նաեւ բառացիօրէն կը նշանակէ մահուան կասեցում։ ««Վերապրիլ»ը անշուշտ ամէն տեղ է», կը գրէ Նշանեան «սկսելով վերնագրէն» ու աւելի վար՝ ակնարկելով մահուան դատապարտութեան դատավճիռի գործադրման յապաղումին հետեւանք եղող սպասման վիճակին՝ ան կ՚աւելցնէ՝ «վերապրողը արդէն մեռած է ձեւով մը, կամ մեռած պէտք է ըլլար»։^[15]Նշանեան, Հատոր 1, էջ 123։ Առաջին բաժնի պատմողն ալ կը գտնուի այդ վիճակին մէջ, որով բժիշկը իրեն ըսած է. «Քանի որ երկու տարիէ ի վեր պէտք է մեռած ըլլայիք, ինչ որ կը մնայ ձեր կեանքին յամուրդ նկատէցէ՛ք»։^[16]Պլանշոյ, էջ 12։ Ասիկա մէկ երեսն է վերապրողին։ Կայ նաեւ յաւելեալ երես մը։
     Ինչպէս տեսանք «Պատո՞ւմ մը»ին պատմողն ալ վերապրող մըն էր, իր պարագային տեսողութեան պատահարէ մը վերապրող, որուն ընթացքին ոչ թէ միայն կորսնցուցած էր տեսողութիւնը, այլ նոյն ատեն կամ ճիշդ անկէ առաջ ու պահուան մը համար միայն տիրացած էր աւելի պայծառ, կարծես անդենական տեսողութեան մը, խելագարութեան մատնող պայծառութեամբ, որ իրեն համար բեմադրած էր վկայելու կարողութեան գիւտն ու կորուստը միաժամանակ։ Գիւտը ինքնին կորուստն է, կորուստին գիւտը. կը նշանակէ կար ժամանակ երբ վկայութիւնը կարելի էր։ Հիմա ոչ եւս։ Երբ հարցաքննողները կը պահանջեն պատահարին մասին «հաւաստի իրադարձութիւնները» ու ան չի հասկնար պահանջուածը, հոն յստակ կը դառնայ, թէ ի՛նչ է կատարուածը։ «Ինչպէ՞ս թէ՝ «հաւաստի անցուդարձեր», հարց կու տայ ան։ «Պատումս վերջացած էր»։ Վերապրողը կարող չէ վկայելու պատահարին մասին, ա՛յն իսկ դէպքին, որ զինք դարձուցած է վերապրող։ Այսինքն՝ վերապրողը չի կրնար ըլլալ այդ մէկ դէպքին վկան։ Մէ՛կ դէպք, այո՛, սակայն ատո՛վ իսկ ամէն բան տակն ու վրայ ընող, որով կանդրադառնանք, թէ վերապրողին մօտ խախտած է «վկայելու կարողութիւնը, տեսնելու-պատմելու այնքան բնական զոյգը… որ կը սահմանէ մեր մարդկայնութիւնը»։^[17]Նշանեան, Հատոր 1, էջ 21 Ասկէ Նշանեան կը հետեւցնէ երկու բան։
     Նախ կը նշանակէ, թէ վերապրողին մէջ սպաննուած է վկան։ Սպանութիւն մըն է, որովհետեւ վկան ենթադրաբար ներկայ պէտք էր ըլլար Առանց վկայի չի՛ք ենթակայ, որովհետեւ այս երկուքը իրար կապուած են։ Ենթական այլին վկայութիւնը հաստատելով կը գոյանայ, ինքնանդրադարձ կերպով։ «Առանց այլի գիտակցութեան, չկա՛յ ինքնակայ ենթակայ»,^[18]Պլանշոյ, էջ 274։ կը գրէ Նշանեան։ Ուրեմն անհրաժեշտ է վերապրողի երեւութաբանութիւն մը կը շարունակէ ան, սակայն առանց ենթակայի փորձառութեան ինչպէ՞ս կրնայ գոյութիւն ունենալ որեւէ երեւութաբանութիւն։ Այս տեսակի աշխատանք մը պիտի նմանէր «Քառակուսի շրջանակի մը»,^[19]Տե՛ս վերեւ նշուած «Կորսնցնել պատմութեան զգացողութիւնը» դասախօսութեան տեսագրութիւնը։ Այս նիւթով չափազանց … Continue reading կ’աւելցնէ ան։ Բայց եւ այնպէս այդ չէ՞ Պլանշոյի ցոյց տալ ուզածը գրականութեան գուռին մէջ։ Ահաւասիկ անոր կարեւորութիւնը։ Պլանշոյի մօտ «գրականութիւնը կը դառնայ երեւութաբանական տարրալուծարան մը»,^[20]Նշանեան, Հատոր 1, էջ 24։ կը գրէ Նշանեան։ Փաստօրէն միայն ու միայն հո՛ն կարելի է «երեւման բերել» վերապրողը, վերապրողը իր բո՛ւն էութեամբ, այսինքն վկային սպանութիւնը կրողի իր լման հանգամանքով, հոն երբ տակաւին ան չէ՛ հերքած ինքզինք, ինչ որ պիտի տեսնենք։ Գրականութիւնը, որով երեւնալիքը թիւերէն ու փաստերէն անդին է, պատմութենէն դուրս տեղ մը, վկայի մահուան մութին մէջ, եւ ուրեմն լեզուի սահմաններուն։ Կապը ահաւասիկ կրկին թարգմանութեան հետ, թարգմանութիւնը իբրեւ սահմանային գործողութիւն ի խնդիր զուտ լեզուին։

«Վերջին մարդը ուրեմն վկայ չունեցողն է,
քանի որ վերջինն է։ Վկայ չունենալով չի
կրնար նաեւ ըլլալ ինքն իր վկան, եւ
դատապարտուած է նախ եւ առաջ
ինքն իրեն համար, ինքն իր աչքին,
մեռած ըլլալու, մեռնելէ իսկ առաջ»։

     Ապա կը նշանակէ, թէ այդ դէպքը առանց վկայի դէպք մըն է։ Այս ի՞նչ տեսակ հրէշային դէպք է, որ կրնայ պատահիլ առանց անոր ճշմարտութիւնը հաստատող վկայի։ Կա՞յ առանց ճշմարտութեան դէպք։ Այստեղ Նշանեան կրկին կը հետեւի Տեռիտայի վերլուծումին սակայն զայն կը տանի քայլ մը անդին, «Տեռիտա Պլանշոյի մօտ կը կարդայ ճշմարտազերծ դէպքը, որ աշխարհի միւս բոլոր դէպքերուն չի նմանիր, քանի որ բոլորը կը հպատակին ճշմարտութեան օրէնքներուն, իսկ այս մէկը ըստ էութեան ճշմարտազերծ է, ֆրանսերէն՝ sans vérité: Պատահած է որպէս չպատահած, ունենալով նոյն կառոյցը ինչ որ ունի ցեղասպանական կամեցողութիւններուն արդիւնքը որպէս դէպք»։^[21]Նոյն, էջ 128։ Տեռիտայի մեկնաբանութիւնը կու գայ անոր Պլանշոյի նուիրուած “Parages” հատորէն, Editions Galilée, Փարիզ, … Continue reading)։ Ցնցիչ տողեր են մէկ կողմէ որով ըսուածը աներեւակայելի բան մը կը թուի (ճշմարտազերծ դէպք), բայց նաեւ որով կապը կը կատարուի վերապրողին ու ցեղասպանական կամեցողութեան կառոյցին հետ։ Դէպքին ճշմարտազերծ հանգամանքը կը զուգադիպի վկայութեան արգիլումին հետ, որ զայն կը նետէ պատմութենէն դուրս։ «Ինչպէ՞ս կարելի է ըսել «Ա՛յս է որ պատահեցաւ» դէպքի մը մասին որ իր արգիլումը կը կրէ ինքն իր մէջ, եւ ուրեմն նաեւ իր ճշմարտազերծ հանգամանքը»^[22]Նոյն, էջ 127։ կը գրէ Նշանեան ու կը շարունակէ աւելի անդին՝ «Այդ իմաստով ճշմարտազերծ դէպք, աղէտահար պատահար»։^[23]Նոյն, էջ 159։ Մէկն ու միւսը նոյն երեւոյթին տարբեր երեսներն են։ Տեռիտայի մատնանշած դէպքին ճշմարտազերծ հանգամանքն է, որ զայն կը բանայ աղէտալիի հորիզոնին։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ ճշմարտազերծը անասելին է՝ պատմութենէն դուրսը եւ իբրեւ այդ անընկալին։ Անիկա գերազանցօրէն սարսափելի դէպքն է որուն դիմաց լեզուն կը պապանձէ։^[24]Պապանձումի երեւոյթը փոխ կ՚առնենք Գրիգոր Պըլտեանի Անունը լեզուիս տակ նշուած հատորէն, էջ 309։ Հոն անիկա կը … Continue reading Երբ Նշանեան կը գրէ «աղէտը վկային մահն է մարդուն մէջ»՝^[25]Պլանշոյ, էջ 278։ յստակ է որ դէմ յանդիման կը գտնուինք մարդկութեան աղէտին առջեւ, որովհետեւ անվկան վերջին մարդն է։ Նշանեան առաւել եւս Պլանշոյի արձակին մէջ պիտի տեսնէ ուրուագծումը անոր որ պիտի կոչէ «բացարձակ վերապրող»ը։ Պիտի տեսնենք։

 

ՎԵՐՋԻՆ ՄԱՐԴԸ ԵՒ ԲԱՑԱՐՁԱԿ ՎԵՐԱՊՐՈՂԸ

     Վիպումներ հատորի երրորդ արձակը կը կոչուի «Վերջին մարդը»։ Ո՞վ է այդ վերջին մարդը։ Ենթակայի ինքնագիտակցութիւնը՝ ըսինք՝ հայելական է, կը հիմնուի այլի գիտակցութեան վրայ։ «Ենթակայ մը կայ որպէս այլին գիտակցութիւնը։ Եւ ուրեմն որպէս վկայ»։^[26]Նոյն, էջ 272։ Պահ մը երեւակայենք, թէ մնացած է մինակ, վերջինը։ Յստակ է թէ պիտի չունենար իր մասին վկայող։ Աւելի սարսափելին այն է, որ պիտի չկարենար վկայել նաեւ ինքնիր մասին, պիտի ըլլար զրկուած վկայութեան կարողութենէն, ինքնիր վկան ըլլալու կարողութենէն։ Վերջին մարդը այն մէկն է որուն մէջ ջնջուած է, բնաջնջուած է վկան։^[27]Նշանեան, Հատոր 1, էջ 350։ Ասիկա յստակ է։ Վերջին մարդը նաեւ վերապրող մըն է։ Վերապրած է իր մէջ վկան սպանած դէպքէն։ Սակայն եթէ այդ դէպքը «ճշմարտազերծ» է, ինչպէս կը նշէ Տեռիտա, կը նշանակէ թէ վերապրողը չի կրնար վկայել դէպքի ճշմարտացիութեան մասին։ Վերապրողը չի կրնար վկայել։ Վերջ։ Ասկէ կը ծագի երկու հարցում։
     Նախ՝ ի՞նչ ակնկալութեամբ է որ հարցաքննողները վերապրողին կ’ըսեն «պատմեցէ՛ք «ճշգրտօրէն», առաւել եւս երբ պատմողը դիտել կուտայ թէ՝ «պատասխանս նորութիւն մը պիտի չբացայայտէր, քանի որ շատոնց ի վեր ամէն ինչ բացայայտ էր»։^[28]Նոյն, էջ 122-123։ Ինչո՞ւ պատմել ուրեմն։ Սովորական շփոթութիւնն է՝ կը բացատրէ Նշանեան՝ վկային եւ վերապրողին միջեւ։ «Վերապրողը կը նկատուի վկայ․․․ պէտք է պատմէ իր փորձառութիւնը»։^[29]Նշանեան, Հատոր 1, էջ 125։ Ասիկա մաս կը կազմէ ցեղասպանական կամեցողութեան բանեցման կերպին, որով հերքումը մաս կը կազմէ անոր ներքին կառոյցին։ Գործադրման իսկ պահուն, վկայի սպանութեան իսկ պահուն անիկա վերապրողին կ’ըսէ պատմէ՛, քաջ գիտնալով որ գործուած ոճիրը իր բնոյթով գերազանցապէս անվկայ ոճիրն է, որովհետեւ վերապրողը կը դնէ վերջին մարդու վիճակին մէջ։ Վկան սպաննուած է։ «Վերջին մարդը ուրեմն վկայ չունեցողն է, քանի որ վերջինն է։ Վկայ չունենալով չի կրնար նաեւ ըլլալ ինքն իր վկան, եւ դատապարտուած է նախ եւ առաջ ինքն իրեն համար, ինքն իր աչքին, մեռած ըլլալու, մեռնելէ իսկ առաջ»^[30]Պլանշոյ, էջ 274։։
     Ապա՝ ի՞նչ կ’ընէ վերապրողը։ Վերապրողը կը պատմէ։ Անընդհատ կը պատմէ եւ ատով իսկ «կը դաւաճանէ իր փորձառութեան, քանի որ բուն պատմուելիքը վկային մահն է վերապրողին մէջ, բուն ոճիրը ,,, վկային սպանութիւնն
է․․․ եթէ պատմուի, եթէ պատմելը կարելի է, եթէ վկայութիւնը տակաւին հնարաւոր է, ուրեմն վկան չէր մեռցուած վերապրողին մէջ։ Իսկ եթէ մեռցուած էր, չկայ վկայութիւն։ Չկայ բուն ոճիրին վկայութիւնը։ Եւ այդ պարագային՝ «պատմեցէ՛ք» ըսելն իսկ ոճրագործոթիւն է, ուրիշ տեսակի ոճրագործութիւն մը»։^[31]Նշանեան, Հատոր 1, էջ 125։ Ինչո՞ւ ոճրագործութիւն։ Որովհետեւ վերապրողը կը տանի իր էութեան ժխտումին։ Այս ալ վերապրողին ողբերգութիւնն է։ «Վերապրողը ի՛նք չէր կրնար րնդունիլ ի՛ր ճշմարտութիւնը։ Վերապրողը ի՛նք դատապարտուած էր ժխտելու ինքն իր էութիւնը եւ ինքն իր ճշմարտութիւնը։ Կատարելապէս հակասական տիպար ու կերպար, քանի որ իր էութիւնը իր էութեան ժխտումին մէջ կը կայանար», ^[32]Նոյն, էջ 28։կը գրէ Նշանեան։

«Վերապրողը ի՛նք չէր կրնար ընդունիլ ի՛ր
ճշմարտութիւնը։ Վերապրողը ի՛նք
դատապարտուած էր ժխտելու ինքն
իր էութիւնը եւ ինքն իր ճշմարտութիւնը։
Կատարելապէս հակասական տիպար ու
կերպար քանի որ իր էութիւնը իր էութեան
ժխտումին մէջ կը կայանար», կը գրէ Նշանեան։

     Ի՞նչ է ուրեմն վերապրողին ճշմարտութիւնը։ Անշուշտ չհերքել ինքզինք, այսինքն չտարուիլ պատումի կոչերով, չվերածուելու համար ինքն իր հակերեսին։ Միայն այդպէս է որ ան կրնար դառնալ բացարձակ վերապրող, ան որ չի դաւաճաներ իր կոչումին, որ է ըլլալ վերջին մարդը, պահել այդ վերջնութիւնը անեղծ։ Ո՞ր վերապրողը պիտի կարենար ընել ատիկա։ Ա՛յս է սակայն Պլանշոյի արձանագրած «ո՛չ մէկ պատում»ին իմաստը ընդդէմ պատումի անընդմէջ կոչերուն։ Պլանշոյ այստեղ ո՛չ թէ միայն ցոյց կու տայ, տեսանելի կը դարձնէ, դէպքին պատում պահանջող կառոյցը, ալ նաեւ ո՛չ կ’ըսէ անոր։ Այդ ոչը անշուշտ պէտք է արձանագրել։ Ա՛յդ է որ կը մղէ գրողը։ «Եւ ուրեմն 1949-էն մինչեւ 1957, նոյն ծրագիրն է որ կը մղէ Պլանշոյին գրառումը, վերջին մարդուն վերապրողի հանգամանքը պահել անեղծ, իր վերջնութեան պահապանը եւ երաշխաւորը ըլլալ»։^[33]Պլանշոյ, էջ 279։

ԱՂԷՏԻ ՀՈՐԻԶՈՆԻՆ

     Պլանշոյի այս տարիներու գրականութիւնը ուրեմն վերապրումի վիպական փորձընկալում մըն է եւ անոր «գրականութեան մասին մտածողութիւնը վերապրումի մասին մտածողութիւն է, միշտ»,^[34]Նոյն, էջ 268։ կը գրէ Նշանեան։ Ասիկա է ապշեցուցիչը Պլանշոյի մօտ։ Ուրկէ՞ գիտեր ան այս ամէնը։ Պատերազմը նոր վերջացած էր այդ տարիներուն եւ մարդիկ նոր սկսած էին անդրադառնալ կատարուածի ահաւորութեան։ Խօսքը անշուշտ թիւերուն ու աւերին մասին չէ, այլ աղէտի հորիզոնի երեւման՝ մարդկութեան ապագայ մայրամուտին։ Վերջնական Լուծումի ու հիւլէական պայթումներու փայլատակումին ընդմէջէն պահ մը կարծես՝ իր պատմողին նման՝ ականատես եղած էինք վկայութեան կարողութեան կորուստի հնարաւորութեան։ Ապագան էր կարծես որ պահ մը ուրուականի նման ցոյց տուած էր իր սահմռկեցուցիչ  դիմագիծը։
     Պլանշոյի կը պարտինք դէպքին պատումնային կառոյցի բացայայտումը։ Տեռիտա ցոյց տուած էր անոր ճշմարտազերծ հանգամանքը։ Նշանեան այդ ընթերցումը տանելով քայլ մը անդին զայն կը կապէ ցեղասպանական կամեցողութենէն վերապրողի փորձառութեան։ Բան մը որ ո՛չ Տեռիտա տեսած էր, ո՛չ ալ իր հետեւորդները։^[35]Ա՛լ աւելի հեգնական է անգլերէն թարգմանութեան պարագան։ Այդ մասին Նշանեան կու տայ շատ հետաքրքրական վերլուծում … Continue reading Պէտք էր գուցէ ետին ունենալ աշխարհ մը կուլ տուած աւազներէն անցքը։ Ապշեցուցիչ ընթերցում մըն է ու աննախընթաց իր տարողութեամբ ու տեսանկիւնով։ Նշանեան հարիւր տարի է ինքնիր վրայ դարձող փորձառութիւն մը կարծես մէկ անգամէն կը հանէ իր կրկնողական հունէն մեր առջեւ բանալով զայն հասկնալու ու մեկնաբանելու նոր տեսանկիւններ։ Տակաւին այստեղ ուրուագծեցինք անոր մէկ երեսը միայն։ Նշանեան նոյն երեւոյթին պիտի մօտենայ նաեւ պատկերի հասկացողութեան ընդմէջէն ինչպէս նաեւ պատմութեան զգացողութեան կորուստին ու ապա զայն կապէ Պաթայլի մօտ երեւցող անմարդկայինի փորձընկալումին։ Ասոնց բացայայտումը կը ձգենք ընթերցողին։
     Մէկ բան յստակ է. կը գտնուինք աղէտի հորիզոնին եւ դէպքերու առած ընթացքին իբրեւ հետեւանք, դաժան ճակատագիր, գուցէ աստիճան մը աւելի յստակօրէն կ՚ուրուագծուի ան մեր առջեւ, միաժամանակ ընձեռելով զայն ըմբռնելու ու արձանագրելու կարելիութիւնը, անշուշտ եթէ պատրաստ ըլլանք ընդունելու զայն։ Ա՛յդ է որ կ՚ընէ Պլանշոյ ապշեցուցիչ կանխատեսութեամբ իր գրականութեան մէջ։ Ա՛յդ է նաեւ ինչ որ կը բացայայտէ Նշանեան իր վերլուծումով։ Արձանագրել աղէտի հորիզոնի երեւման փորձընկալումը։ Ատիկա կարելի է կատարել միայն գրականութեան մէջ։ «Այդ փորձառութեան եւ փորձընկալումին մէջ է գրականութեան իմաստը»,^[36]Պլանշոյ, էջ 259։ կը գրէ Նշանեան։ Պլանշոյի գրականութեան եւ Նշանեանի ընթերցումին։

ԾԶ. ՏԱՐԻ, 2017 ԹԻՒ 2

* Յատուկ անուններու տառադարձումը կու տանք արեւմտահայերէնի հարազատ հնչիւնակարգով։