Արեւելաբանութիւն գիրքը ամբողջացաւ 1977-ի վերջին ամիսներուն եւ տպուեցաւ տարի մը ետք։ Միակ գիրքն էր (մինչեւ այսօր) որուն վրայ ծայրէ ծայր մէկ շունչով աշխատած եմ, հետազօտական աշխատանքէն անցնելով սեւագրութիւններուն, եւ անկէ՝ վերջնական տարբերակին, այնպիսի ձեւով որ ամեն մէկ հանգրուան նախորդին հետեւած է առանց ընդմիջումի եւ առանց լուրջ մտացրուումի։ Եթէ բացառեմ այն հիանալիօրէն քաղաքակիրթ եւ յարաբերաբար պարտականութենէ զերծ տարին զոր անցուցի որպէս Սթանֆըրտ համալսարանի Վարքագիտութիւններու Յառաջացած Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի հրաւիրեալ անդամ (1975-76), արտաքին աշխարհէն շատ նեցուկ հանդիսացող կամ հետաքրքրութիւն ցուցաբերող անձեր չգտնուեցան։ Մէկ կամ երկու բարեկամներու քաջալերանքը եւ շուրջիններուս հոգածութիւնը վայելեցի, բայց ատկէ անդին՝ լայն հասարակութիւնը արդեօք պիտի հետաքրքրուէ՞ր ուսումնասիրութեամբ մը, որ հարց կու տար թէ Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ երկու հարիւր տարուան աւանդութեան մը ուժը, գիտութիւնը եւ երեւակայութիւնը ինչպէ՞ս դիտած էին Միջին Արեւելքը, Արաբները եւ իսլամութիւնը, այդքան ալ յստակ չէր։ Կը յիշեմ օրինակ որ սկիզբը՝ դժուար եղաւ ծրագիրով հետաքրքրուող լուրջ հրատարակիչ մը գտնել։ Մէկ հատիկ համալսարանական հրատարակիչ համեստ պայմանագիր մը առաջարկեց փոքր մենագրութեան մը համար, այնքա՛ն անխոստմնալից ու վտիտ կը թուէր իրենց աչքին այդ ձեռնարկութիւնը։ Բայց առաջին հրատարակիչիս հանդիպելու բախտը ունեցայ ու ամեն ինչ շատ արագ իր տեղը գտաւ երբ գիրքին գրառումը իր աւարտին հասաւ։
Ե՛ւ Ամերիկայի, ե՛ւ Անգլիոյ մէջ (ուր անկախ հրատարակութիւն մը լոյս տեսաւ 1979-ին), գիրքը մեծադղորդ ընդունելութեան մը արժանացաւ, որուն մէկ մասը (ինչպէս ակնկալելի էր) շատ հակառակ էր, մէկ մասը՝ անհասկացողութիւն ցոյց կու տար, բայց մեծ մասը՝ դրական էր ու խանդավառ։ 1980-ին գիրքը ֆրանսերէնի թարգմանուեցաւ, եւ ատկէ ետք՝ բազմաթիւ ուրիշ թարգմանութիւններ սկսան լոյս տեսնել, որոնցմէ շատերը վիճարկումի ու բանավէճի առիթ հանդիսացան ինծի անծանօթ լեզուներով։ Սուրիացի տաղանդաւոր բանաստեղծ՝ Քամալ Աբու-Դէփը արաբերէն երեւելի եւ սակայն վիճայարոյց թարգմանութիւն մը արտադրեց, որուն մասին պիտի խօսիմ քիչ ետքը։ Ատկէ ետք՝ Արեւելաբանութիւնը լոյս տեսաւ ճափոներէն, գերմաներէն, փորթուգալերէն, իտալերէն, լեհերէն, սպաներէն, քաթալաներէն, թրքերէն, սերպախրուատերէն եւ շուէտերէն (1993-ին, Շուէտի մէջ ամենէն շատ վաճառուած գիրքերու ցանկին մէջն էր, ինչ
որ ապշանք կը պատճառէր տեղւոյն հրատարակիչին, ինչպէս նաեւ ինծի)։ Ուրիշ կարգ մը թարգմանութիւններ կան, որոնք լոյս տեսնելու վրայ են (յունարէն, ռուսերէն, նորվեգերէն եւ չինարէն)։ Եւրոպական ուրիշ թարգմանութիւններու մասին ալ կը խօսուի, նաեւ՝ իսրայէլեանի մը մասին, լուրերուն համաձայն։ Մասնակի թարգմանութիւններ ալ եղան, առանց արտօնութեան, ինչպէս Պարսկաստանի եւ Փաքիստանի մէջ։ Իմ հասողութեանս հասած թարգմանութիւններէն շատերը (ինչպէս ճափոներէնը) քանի մը անգամ վերատպուեցան. բոլորը շուկային վրայ են ու տարբեր առիթներով՝ տեղական վիճաբանութիւններու պատճառ կ’ըլլան, որոնք շատ աւելի հեռու կ’երթան քան ինչ որ կրնայի երբեւիցէ խորհիլ այն օրերուն երբ գիրքը կը գրէի։
Այս բոլորին արդիւնքը այն է, որ գրեթէ բորխէսեան եղանակով՝ Արեւելաբանութիւնը մէկ ու միակ գիրք մը չէ այլեւս, դարձաւ բազմակի։ Եւ այն չափով որ կրցայ այդ իրերայաջորդ տարբերակներուն հետեւիլ եւ զանոնք հասկնալ, այդ տարօրինակ, յաճախ անհանգստացնող եւ ամեն պարագայի՝ չնախատեսուած բազմադիմութեան մասին է որ կ’ուզեմ խօսիլ հոս, իմ գրած գիրքիս դառնալով եւ հոն կարդալով ինչ որ ուրիշներ ըսած են անոր մասին, չհաշուելով անկէ ետք գրած միւս գիրքերս (ութ կամ ինը գիրք, առաւել բազմաթիւ յօդուածներ)։ Յստակ է որ պիտի փորձեմ թիւրընթերցումները սրբագրել եւ քանի մը պարագաներու՝ չարակամ մեկնաբանութիւններուն հակազդել։
Բայց կ’ուզեմ նաեւ անդրադառնալ այն փաստարկումներուն եւ մտային զարգացումներուն, որոնք Արեւելաբանութիւնը կ’ընդունին որպէս օգտակար գիրք մը, գրառումի պահուն ինծի համար իրապէս շատ աղօտ ձեւով միայն նախատեսելի ձեւերով։ Այս բոլորին միտ բանին ո՛չ հաշիւներ մաքրել է, ո՛չ ալ ինքնահաճոյ շնորհաւորանքներ բեռցնել իմ ուսերուս, այլ՝ շատ լայն իմաստ ստացած հեղինակութեան զգացողութիւնը խուզարկել եւ արձանագրել, զգացողութիւն մը որ կը գլէ կ’անցնի եսասիրութիւնը այն միայնակ էակներուն որ ենք, երբ կը նստինք գործի։ Որովհետեւ շատ մը տարբեր առումներով՝ Արեւելաբանութիւնը իմ աչքիս այսօր հաւաքական գիրք մը դարձած է, որ կարծեմ՝ կը զանցէ զիս որպէս հեղինակ, շատ աւելի զգալի կերպով քան ինչ որ կրնայի ակնկալել երբ կը գրէի զայն։
Ուրեմն սկսինք գիրքիս ընկալումին այն մէկ հանգամանքէն, որուն համար ամենէն շատ կը ցաւիմ եւ զոր կը փորձեմ այսօր (1994-ին) ամեն գնով դիմակալել։ Այդ մէկ հանգամանքը գիրքին ենթադրեալ հակա-արեւմտեանութիւնն է, ինչպէս որ սխալմամբ հասկցուեցաւ եւ չափէն աւելի շռնդալից կերպով ալ յայտարարուեցաւ շատ մը ընթերցող մեկնաբաններու կողմէ, հակառակորդ թէ համակրող։ Այդ գաղափարը երկու երեսակ ունի, որոնք երբեմն միասին երեւան կու գան, երբեմն՝ իրարմէ անկախ։ Առաջինը ինծի վերագրուած դրոյթն է, որուն համաձայն արեւելաբանութեան բներեւոյթը լման Արեւմուտքին մէկ համըմբռնումն է, կամ մանրապատկերային խորհրդանիշը, եւ խորքին մէջ՝ զայն կարդալ պէտք է ինչպէս թէ ամբողջական Արեւմուտքը ներկայացնէր։ Եթէ այդպէս է (այսպէս կը շարունակէ խնդրոյ առարկայ մեկնաբանութիւնը), ուրեմն լման Արեւմուտքը թշնամին է արաբ կամ իսլամ ժողովուրդին, կամ ալ եթէ քիչ մը եւս ընդլայնենք՝ թշնամին է պարսիկ, չինացի, հնդիկ եւ շատ մը ուրիշ արտեւրոպական ժողովուրդներու, որոնք տառապեցան արեւմտեան գաղութատիրութեան եւ նախապաշարումներուն հետեւանքով։
Ինծի վերագրուած փաստարկումին երկրորդ երեսը նոյնքան հեռու կը նետէ իր ցանցը։ Ինծի ըսել կու տայ որ աւարառու Արեւմուտքը եւ արեւելաբանութիւնը պղծած են իսլամութիւնը եւ Արաբները (նկատի առէ՛ք որ հոս՝ «արեւելաբանութիւն» եւ «Արեւմուտք» նոյնացուած են մէկը միւսին հետ)։ Այս այդպէս ըլլալով, արեւելաբանութեան եւ արեւելաբաններու գոյութիւնն իսկ կը գործածուի որպէս պատրուակ ճիշտ հակառակը պնդելու համար, իմա՝ որ իսլամութիւնը կատարեալ է, որ ան միակ ճանապարհն է (al-hal al-wahid), եւ այլն, եւ այլն։ Արեւելաբանութիւնը քննադատելը, ինչպէս ըրած եմ գրքիս մէջ, հաւասար կը դառնայ արմատական իսլամականութեան ջատագովը ըլլալուն։
Մարդ կը դժուարանայ պատասխան մը գտնելու այդ ծաղրանկարային փոխարկութիւններուն դէմ յանդիման, երբ կը վերաբերին գիրքի մը որուն հեղինակը եւ իր փաստարկները բացայայտօրէն հակաէութենական են, արմատապէս կասկածամիտ բոլոր ստորոգութենական անուանումներուն նկատմամբ, ինչպէս Արեւելք եւ Արեւմուտք, եւ միշտ խղճամտօրէն զգոյշ եղած են, որպէսզի չկարծուի թէ կը «պաշտպանեն» Արեւելքը կամ իսլամութիւնը, մինչեւ իսկ որպէսզի նիւթ չդառնան անոնք։ Այսուհադերձ՝ արաբական աշխարհին մէջ Արեւելաբանութիւն գիրքը կարդացուեցաւ ու անոր մասին գրուեցաւ այնպէս՝ ինչպէս թէ իսլամութիւնը եւ Արաբները պաշտպանելու ի խնդիր գրուած ըլլար, մինչդեռ գիրքին մէջ բացէ ի բաց ըսուած է. հետաքրքրուած չեմ գիտնալու (եւ պէտք եղած գիտութիւնն ալ չունիմ բացատրելու համար) թէ ի՛նչ են իսկական Արեւելքը եւ իսկական իսլամութիւնը։ Խորքին մէջ՝ ատկէ անդին ալ կ’երթամ գիրքին սկիզբը. «Արեւելք»ի եւ «Արեւմուտք»ի նման բառեր չեն համապատասխաներ որեւէ կայուն իրականութեան որ գոյութիւն ունենար որպէս բնական երեւոյթ։ Առաւել եւս՝ բոլոր այդ տեսակի աշխարհագրական անուանումները փորձնականի եւ երեւակայականի այլանդակ մի ախմբութիւններ են։ Ինչ կը վերաբերի Արեւելքին, որպէս Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի եւ Ամերիկայի մէջ ընթացիկ հասկացութիւն, գաղափարը մեծ մասամբ մղումի մը հետեւանքն է. ո՛չ միայն այդ Արեւելքը նկարագրելու, այլեւ զայն տիրապետելու եւ որոշ չափով անոր դէմ պաշտպանուելու մղումին հետեւանքը։ Եւ ինչպէս կը ջանամ ցոյց տալ, ըսածս գերագոյն կերպով դիպուկ է իսլամութեան հետ կապակցութեամբ, որպէս Արեւելքին մասնաւորապէս վտանգաւոր մէկ մարմնաւորումը։
Այս ամբողջին մէջ՝ կեդրոնական կէտը սակայն այն է, ինչպէս Վիքոն մեզի սորվեցուցած է, որ պատմութիւնը մարդկային էակներու կողմէ շինուած է։ Քանի որ հողամասերու վրայ հակակշիռ բանեցնելու համար մղուած պայքարը այդ պատմութեան մաս կը կազմէ, նոյնքան մաս կը կազմէ անոր պատմական եւ հասարակական նշանակութեան շուրջ պայքարը։ Քննարկող միտքով աշխատող մտաւորականին պարտականութիւնը մէկ պայքարը միւսէն զատորոշել չէ, այլ ընդհակառակը՝ զանոնք իրարու առնչել է, ի հեճուկս առաջինին ներխուժող նիւթականութեան եւ երկրորդին երեւութապէս եթերային հանգամանքին միջեւ տիրող հակադրութեան։ Այդ առնչութիւնը գործադրելու իմ ձեւս եղած է ցոյց տալ որ ամեն մէկ մշակոյթի զարգացումն ու պահպանումը պէտք ունի Այլի մը գոյութեան, Այլի մը որ ըլլայ տարբեր եւ մրցակից։ Ինքնութեան մը կառուցումը – եւ իմ կարծիքովս՝ ինքնութիւն ըսուածը, ըլլայ ան Արեւելքի թէ Արեւմուտքի, Ֆրանսայի թէ Անգլիոյ ինքնութիւնը, վերջին հաշուով կառուցումի հարց է—հակադիր եզրերու եւ «այլեր»ու կառուցում մը կ’ենթադրէ ու կը պահանջէ, մեզմէ տարբերող «այլեր»ու, որոնց իրականութիւնն ու էութիւնը միշտ ենթակայ է մեկնաբանութեան եւ վերարժեւորման։ Ամեն մէկ ժամանակաշրջան, ամեն մէկ ընկերութիւն կը վերստեղծէ իր «այլեր»ը։ Ուրեմն ինքնութիւնը, ի՛մս կամ այլի՛նը, հեռու է տրուած ըլլալէ մէկ անգամ ընդմիշտ. պատմական, հասարակական, մտաւորական եւ քաղաքական շարժընթաց մըն է, որ տեղի կ’ունենայ բոլոր ընկերութիւններու անհատներն ու հաստատութիւնները ներգրաւող հակամարտութեան մը ընդմէջէն։ Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ մէջ ֆրանսացիութեան եւ անգլիացիութեան շուրջ, ինչպէս Եգիպտոսի եւ Փաքիստանի նման երկիրներու մէջ՝ իսլամութեան շուրջ վիճաբանութիւնները մաս կը կազմեն նոյն մեկնաբանական շարժընթացին, որ տարբեր «այլեր»ու ինքնութիւնները կը ներգրաւէ, ըլլան անոնք օտարներ թէ ապաստանեալներ, կրօնափոխներ թէ անհաւատներ։ Բոլոր պարագաներուն՝ յստակ պէտք է դառնայ որ այս շարժընթացները մտային խաղեր չեն. հասարակական հրատապ բախումներու եւ հակամարտութիւններու արդիւնքն են, ուր խնդրոյ առարկայ են շատ շօշափելի քաղաքական խնդիրներ, ինչպէս գաղթականներ ընդունելու մասին օրէնքները, անձնական վերաբերմունքի վերաբերող օրէնսդրութիւնը, ուղղափառութեան կազմաւորումը, բռնութեան եւ/ կամ ապստամբութեան օրինականացումը, դաստիարակութեան նկարագիրն ու բովանդակութիւնը, նաեւ՝ արտաքին գործոց ուղղութիւնն ու ղեկավարութիւնը, որ յաճախ զբաղած կ’ըլլայ պաշտօնական թշնամիներ նշանակելով։ Կարճ խօսքով, ինքնութեան կառուցումը ամեն ընկերութեան մէջ իշխանութեան եւ իշխանազրկութեան փոխադարձ կարգաւորումին հետ սերտօրէն առնչուած է, ու հետեւաբար շատ հեռու է զուտ ակադեմական վէճի նիւթ ըլլալէ։
Այս հոսանուտ եւ արտակարգօրէն ճոխ իրականութիւնները դժուար ընդունելի դարձնողը այն է, որ մարդիկ մեծամասնութեամբ կը դիմադրեն անոնց յատակը գտնուող գաղափարին դէմ. մարդկային ինքնութիւնը ո՛չ միայն բնական չէ, ո՛չ միայն փոփոխական է, այլ նաեւ կառուցում մըն է, երբեմն ալ ուղղակի հնարովի է։ Արեւելաբանութիւն կամ անկէ ետք՝ The Invention of Tradition [Աւանդութեան գիւտը] եւ Black Athena
[Սեւաթոյր Աթէնա] գիրքերուն1 յարուցած դիմադրութիւնը եւ թշնամութիւնը մասամբ բացատրելի է այն իրողութեամբ՝ որ ասոնք կարծես կը խանգարեն մշակոյթի եւ ազգային ինքնութեան դրական ու անփոփոխ պատմականութեան միամիտ հաւատքը: Արեւելաբանութիւն գիրքը կրնայ կարդացուիլ որպէս իսլամութեան պաշտպանութիւն միմիայն գիծ քաշելով փաստարկումիս լման մէկ երեսին վրայ, ուր կ’ըսեմ (ինչպէս ըսի յետոյ նորէն Covering Islam [Իսլամութիւնը լրատուական ցանցերէն] գիրքիս մէջ) թէ մինչեւ իսկ նախնական համայնքը որուն մէջ ծնած ենք եւ որուն կը պատկանինք զերծ չէ մեկնաբանական հակամարտութենէ. ինչ որ Արեւմուտքի աչքին կը յայտնուի որպէս իսլամական կրօնքի վերյայտնութիւն մը, վերացայտում մը, խորքին մէջ՝ իսլամական ընկերութիւններուն մէջ կռիւ մըն է իսլամութեան սահմանումին շուրջ։ Ո՛չ մէկ անհատի, տեղական իշխանութեան կամ հաստատութեան ձեռքն է լիովին այդպիսի սահմանումի մը մասին որոշումը. ատկէ, անշուշտ, հակամարտութիւնը։ Իսլամական արմատականութեան իմացաբանական սխալը խորհիլն է, որ «արմատներ»ը ապապատմական ստորոգութիւններ են, որոնք իսկական հաւատացեալներուն կողմէ չեն կրնար քննարկուիլ եւ քննադատուիլ, ու պէտք է ընդունուին ինչպէս որ են, որպէս հաւատոյ հանգանակ։ Սկզբնական շրջանի իսլամութեան վերականգնուած կամ վերակենդանացած տարբերակի մը կուսակիցներու աչքին՝ արեւելաբանները (ինչպէս Սալման Ռուշդին) վտանգաւոր կը նկատուին, որովհետեւ կը խեղաթիւրեն այդ նախնական տարբերակը, տարակուսանք կ’արտայայտեն անոր նկատմամբ, ցոյց կու տան որ նենգաւոր է եւ աստուածային բխում չէ բնաւ։ Իրենց համար ուրեմն՝ իմ գիրքիս արժանիքը կը կայանար անոր մէջ որ ենթադրաբար կը ցուցաբերէր արեւելագէտներու չարակամ գործունէութեան վտանգները ու ձեւով մը իսլամութիւնը անոնց ճիրաններէն կ’ազատէր։
Խնդիրը այն է, որ ես երբեւիցէ այդպիսի նպատակներ չէի հետապնդած, բայց եւ այնպէս այդ կարծիքը կը յարատեւէ։ Յարատեւելուն պատճառները երկու տեսակի են։ Առաջին հերթին, ո՛չ մէկուն համար դիւրին է անտրտունջ ու անվախ ապրիլ այն դրութեամբ որ մարդկային իրականութիւնը տեւաբար կառուցուած ու ապա կառուցուած է, որ կայունացած էութիւնները միշտ քակուելու վտանգին մատնուած են։ Այդ մտահոգութեան դէմ յանդիման՝ սովորական հակազդեցութիւններ են հայրենասիրութիւնը, ծայրագոյն օտարատեաց ազգայնականութիւնը, եւ ուղղակի ցեղակրօնութիւնը։ Բոլորս ալ պէտք ունինք հաստատ հիմքերու, որոնց վրայ կարենանք կանգնիլ. խնդիրը այն է, թէ այդ հիմքերուն մասին մեր բանաձեւումը որքա՞ն ծայրայեղ է եւ որքա՞ն անփոփոխելի։ Իմ կեցուածքս այն է, որ էութենական իսլամութեան կամ Արեւելքի մը պարագային՝ այդ պատկերները պատկեր են միայն, եւ սակայն որպէս այդ՝ ուժի մէջ են նոյնքան իսլամական հաւատացեալներու աչքին, որքան արեւելագէտներուն (եւ այս համապատասխանութիւնը ինքնին նշանակալից է)։ Արեւելաբանութիւն կոչածիս դէմ իմ յարուցած առարկութիւնս այն չէ՛ միայն, որ ան արեւելեան լեզուներու, ընկերութիւններու եւ ժողովուրդներու հնակարկատ ուսումնասիրութիւնն է. այլ այն՝ որ որպէս մտածողական համակարգ արեւելաբանութիւնը այլատարր, փոփոխական եւ բարդ մարդկային իրականութեան կը մօտենայ ան քննադատաբար էութենական դիտանկիւնէ. այդ առումով ենթադրուած է մէկ կողմէ՝ յարատեւ արեւելեան իրականութիւն մը եւ միւս կողմէ՝ հակադիր ու ոչ նուազ յարատեւ արեւմտեան էութիւն մը, որ Արեւելքը կը դիտարկէ հեռուէն եւ տեսակ մը վերերէն։ Այդ սխալ դիրքորոշումը կը ծածկէ պատմական փոփոխութիւնը։ Եւ իմ դիտանկիւնէս ահաւասիկ ա՛լ աւելի կարեւոր կէտ մը. կը ծածկէ արեւելաբանին շահագրգռութիւնը։ Այս մէկը, ի հեճուկս նրբակերտ զատորոշումներուն, որոնք կ’ուզեն տարբերակել արեւելագիտութիւնը որպէս անմեղ հետազօտութիւն եւ նոյն արեւելագիտութիւնը որպէս Կայսրութեան մեղսակիցը, անկարելի է միակողմանի ձեւով ձերբազատել ընդհանուր կայսերական համածիրէն, որուն արդիական փուլը կը սկսի 1798-ին, Եգիպտոսի արշաւանքով եւ գրաւումով Նափոլէոնի կողմէ։
Ինչ որ ունիմ ի մտի ՝ ցնցիչ հակապատկերն է ուժովին եւ տկարին միջեւ, որ բացայայտ է առաջին մէկ օրէն երբ նկատի կ’առնենք Եւրոպայի արդիական հանդիպումները Արեւելք կոչուածին հետ։ Նափոլէոնի Description de l’Egypte-ը (որուն զանգուածեղ հատորներու շարքը ֆրանսացի գիտուններու լման խմբաւորումի մը ջանքերը կը վկայաբերէ, գիտուններու որոնք իրենց ետին գաղութատիրականներ խուժումի ելած արդիական բանակ մը ունէին), իր փնտռուած հանդիսաւորութեամբ եւ յաղթապանծ շեշտերով, ստուերի մէջ կը ձգէ երեք անկախ հատորներով ֆրանսական ներխուժումը տեղացիի դիտանկիւնէն նկարագրող Աբդալ-Րահման-ալ-Ջաբարթիի նման անհատներու անձնական վկայաբերումը։ Կարելի է անշուշտ խորհիլ որ Description-ը պարզապէս ԺԹ. դարու սկիզբի Եգիպտոսին գիտական, ուրեմն առարկայական նկարագրութիւնն է, բայց Ջաբարթիին պատկերացումը (որ Նափոլէոնին անծանօթ էր եւ անոր կողմէ անտեսուած) ուրիշ բան կը թելադրէ։ Նափոլէոնին ըրածը «առարկայական» զեկուցում մըն է, կատարուած մէկումը կողմէ որ իր ձեռքն ունի ուժը եւ կ’ուզէ Եգիպտոսը ֆրանսայի կայսերական շրջածիրին մէջ պահել. Ջաբարթիինը՝ զեկուցում մըն է մէկումը կողմէ որ վճարած է գինը, որ պարտուած ու փոխաբերաբար գերեվարուած է2։
Այլ խօսքով՝ Description-ը եւ Ջաբարթիի ժամանակագրութիւնները անկենդան փաստաթուղթեր չեն, որոնք իրարու յաւիտենապէս հակադրուած Արեւմուտքի մը եւ Արեւելքի մը մասին վկայէին, այլ միասին պատմական փորձընկալում մը կը ներկայացնեն, որմէ առաջ եւ վերջ ուրիշ փորձընկալումներ եկած էին ու պիտի գային։ Փորձընկալումներու այդ ամբողջ սարիքին պատմական ուժականութիւնը ուսումնասիրելը աւելի ճիգ կը պահանջէ քան պարզապէս «Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ հակամարտութեան» նման կարծրատիպերու դիմելը։ Ահաւասիկ պատճառներէն մէկը, որ կը բացատրէ թէ ինչո՛ւ Արեւելաբանութիւն գիրքը սխալմամբ կարդացուեցաւ որպէս ծածուկ կերպով հակա-արեւմտեան գործ մը, եւ թէ ինչո՛ւ հակադարձ անհիմն ու նոյնիսկ կամայական շարժումով մը՝ այդ մեկնաբանութիւնը (ինչպէս բոլոր մեկնաբանութիւնները որոնք կը հիմնուին ենթադրաբար անյողդողդ հակադրութեան մը վրայ) անմեղ ու հարստահարուած իսլամութեան մը պատկերը առաջ կը քաշէ։
Երկրորդ պատճառը թէ ինչո՛ւ իմ փաստարկումներուս հակա-էութենական հանգամանքը դժուար էր ընդունիլ՝ քաղաքական եւ հրատապկերպով գաղափարաբանական բնոյթ ունի։ Բացարձակապէս միջոցը չունէի գիտնալու որ գիրքիս հրատարակութենէն հազիւ տարի մը ետք՝ Պարսկաստանը պիտի դառնար արտակարգ հետեւանքներ ունենալիք իսլամական յեղափոխութեան մը վայրը, նոյնպէս՝ որ Իսրայէլի եւ Պաղեստինցիներու միջեւ կռիւը պիտի ստանար այդքան բիրտ եւ վերջ չունեցող հանգամանք, սկսելով Լիբանանի մէջ ներխուժումէն 1982-ին, մինչեւ ինթիֆադայի մեկնարկումը 1987-ին։ Պաղ պատերազմի վերջաւորութիւնը չփոխեց մէկ կողմէ Արաբներու եւ իսլամութեան, միւս կողմէ՝ քրիստոնէական աշխարհին կողմէ ներկայացուած Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ երեւութապէս ան վերջանալի հակամարտութեան բնոյթը, ո՛չ ալ վերջ տուաւ անոր։ Աւելի նոր բայց ոչ նուազ սրուած վիճակներ ծագեցան երբ Սովետական Միութիւնը ներխուժեց Աֆղանիստան։ Կարգով՝ ութուսունական եւ իննսունական թուականներուն՝ Ալճերիոյ, Յորդանանի, Լիբանանի, Եգիպտոսի եւ Գրաւեալ հողերուն մէջ՝ տիրող status quo-ին խախտումը իսլամական խմբակներու կողմէ եւ տարբեր ձեւերով՝ ամերիկեան ու եւրոպական հակազդեցութիւնը. Փաքիստանի մէջ իսլամական խարիսխներու եւ հրոսախումբերու գոյացումը Ռուսերուն դէմ կռուելու համար. Ծոցի պատերազմը. Իսրայէլին բերուած ամերիկեան նպաստը, որ կը շարունակուի. եւ «իսլամութեան» ցայտումը, որպէս ահազանգային (սակայն ոչ միշտ ճշգրիտ եւ իրազեկ) լրագրութեան եւ ակադեմական հետազօտութեան նիւթ։ Այս ամբողջը հրահրեց հալածուած ըլլալու զգացումը մարդոց մօտ, որոնք գրեթէ հանապազօրեայ ստիպողութեան տակն են յայտարարելու թէ ո՛ր կողմին կը պատկանին, Արեւմուտքի՞ն թէ Արեւելքի՛ն։ Կարծես ո՛չ մէկը կրնար այդ հակադրութենէն ձերբազատուիլ, «մեր» եւ «իրենց» միջեւ, ու արդիւնքը եղաւ ուժեղացած, խորացած, կարծրացած ինքնութեան զգացողութիւն մը, որ մասնաւորապէս բարեկրթիչ չէր։
Այդպիսի խռովայոյզ մթնոլորտի մը մէջ՝ Արեւելաբանութիւն գիրքին ճակատագիրը եղաւ միաժամանակ ե՛ւ բախտաւոր, ե՛ւ անբախտ։ Արաբական եւ իսլամական աշխարհին մէջ՝ անոնք որոնք արեւմտեան ոտնձգութիւնը կ’ապրէին մտատանջութեամբ եւ անձկութեամբ, զայն ընդունեցին որպէս առաջին գիրքը որ լրջօրէն կը հակազդէր ու կը պատասխանէր Արեւմուտքին, նկատի առնելով որ Արեւմուտքը երբեք մտիկ չէր
ըրած արեւելքցիին ըսածը կամ մինչեւ իսկ չէր ներած իր արեւելքցի ըլլալը։ Կը յիշեմ արաբերէն լեզուով առաջին գրախօսականներէն մէկը, որ հեղինակը կը նկարագրէր որպէս արաբականութեան ջատագովն ու ռահվիրան, ոտնակոխ եղածներուն ու խաբուածներուն պաշտպանը, որուն առաքելութիւնն էր արեւմտեան իշխանութիւններուն հետ տեսակ մը դիւցազնական եւ վիպապաշտ մենամարտի ձեռնարկել։ Չափազանցուած էր անշուշտ, բայց կը փոխանցէր Արաբներուն իրապէս զգացածը, Արեւմուտքին կողմէ տեւական թշնամանք մը, ու կը փոխանցէր նաեւ հակազդեցութիւն մը, զոր շատ մը զարգացած Արաբներ ճիշտ ու յարմար կը գտնէին։
Չեմ կրնար ուրանալ որ գիրքը գրելու ատեն՝ գիտակից էի որպէս բնաբան մէջ բերուած փոքր նախադասութեամբ («Չեն կրնար իրենք զիրենք ներկայացնել, պէտք է ներկայացուին») Մարքսին կողմէ ակնարկուած ենթակայական ճշմարտութեան, որուն համաձայն՝ եթէ երբեք մերժուեցաւ ձեզի ձեր բաժինը խաղալու եւ խօսելու բախտը, հետագային ամեն գնով պիտի փորձէք սրբագրել կացութիւնը։ Որովհետեւ ճշմարտութիւնը այն է, որ ստորադասը կրնայ խօսիլ, ինչպէս առատօրէն փաստուեցաւ Ի. դարու ազատագրական պայքարներու պատմութեամբ։ Այսուհանդերձ երբեք այդ զգացումը չեմ ունեցած, որ կը յաւերժացնէ ի քաղաքական եւ մշակութային երկու միակտուր զանգուածներու միջեւ թշնամանքը. ըրածս անոնց կառուցումը նկարագրել էր եւ անոնց կազմութեան ահռելի հետեւանքները մեղմացնելու փորձ մըն էր։ Ինչպէս ըսի նախապէս՝ Արեւելքի ու Արեւմուտքի այդ հակադրութիւնը ե՛ւ մոլորեցնող էր, ե՛ւ ալ յոյժ անբաղձալի։ Որքան քիչ վստահ էինք անոր, նկարագրելու համար ինչ որ պէտք չէ անցնէր մեկնաբանութիւններու եւ հակամարտ շահադիտութիւններու յափշտակիչ պատմութենէ մը անդին, այնքան լաւ։ Ուրախ եմ նշելու որ շատ մը ընթերցողներ Բրիտանիոյ եւ Ամերիկայի մէջ, ինչպէս անգլիախօս Ափրիկէի, Ասիոյ, Աւստրալիոյ եւ Քարիբեան կղզիներուն մէջ, անդրադարձան որ գիրքը շեշտը կը դնէր աւելի ուշ բազմամշակութային իրավիճակ անունը ստանալիք երեւոյթին վրայ, եւ ո՛չ թէ օտարատեացութեան եւ յարձակողական, ցեղակեդրոն ազգայնականութեան վրայ։
Պէտք է ըսել սակայն որ Արեւելաբանութիւն գիրքը ընդունուեցաւ աւելի՛ որպէս ստորադաս կարգավիճակին ձօնուած տեսակ մը վկայաբանութիւն—երկրագունդին տականքը խօսք կ’առնէր վերջապէս3—քան որպէս ինքզինք առաջ քշելու համար՝ իմացութիւնը գործածող տիրակալութեան բազմամշակութային քննադատութիւնը։ Այնպէս որ ես՝ անոր հեղինակը դիտուեցայ որպէս առաջուց որոշուած դեր մը խաղացողը. ուրիշ արեւմուտքցիներու (եւ ո՛չ թէ արեւելքցիներու) ուղղուած ճառասութեան հմտալից գրուածքներուն մէջ ջնջուածի՛, ձեւազեղծուածի՛ գիտակցութեան դեր, գիտակցութեան մը որ կը խօսէր, յառաջաբեմ կու գար, ինքզինք կը ներկայացնէր իմ աշխատանքովս։
Կարեւոր կէտ մը կայ հոս, որ յարատեւ բաժանումի մը երկու կողմէն իրարու դէմ ցցուող անփոփոխ ինքնութիւններու տպաւորութիւնը կ’ամրապնդէ. գիրքը շատ յստակ կերպով կը մերժէ այդպիսի բաժանում մը, բայց միեւնոյն ժամանակ եւ յարակարծական շարժումով մը՝ կ’ենթադրէ զայն եւ անկէ կախեալ է։ Այն արեւելագէտներէն որոնց մասին կը խօսիմ՝ կը թուի թէ ո՛չ մէկը երբեւիցէ միտքէն անցուցած է արեւելքցիի մը ուղղուիլ որպէս ընթերցող։ Արեւելաբանութեան ճառասութիւնը, անոր ներքին յարակցութիւնը, անոր խստակրօն ընթացակարգերը նախատեսուած էին արեւմտեան կեդրոններու ընթերցողներուն եւ սպառողներուն համար։ Ըսածս ճիշտ է նոյնքան Եդուարդ Լէ նի եւ Գիւսթաւ Ֆլոբերի նման անձերու պարագային, որոնց անկեղծօրէն կը հիանամ եւ որոնք յափշտակուած էին Եգիպտոսով, որքան՝ Լորտ Քրոմըրի նման գաղութատիրական բարձրաստիճան վարչակալներու, Էռնեսթ Ռընանի նման փայլուն հետազօտողներու, եւ Արթըր Բալֆուրի նման տիտղոսաւոր ազնուականներու պարագային։ Բոլորը վերերէն կը նայէին այդ արեւելքցիներուն, որոնք իրենց ենթականերն էին կամ իրենց ուսումնասիրութեան առարկաները։ Պէտք է խոստովանիմ որ որոշ հաճոյք մը կը զգամ չհրաւիրուած հիւրի նման մտիկ ընելով իրենց բազմաբնոյթ վճիռները, իրենց միջեւ տեղի ունեցած վէճերը. եւ նոյնքան հաճոյք կը զգամ գիւտերս ներկայացնելով եւրոպացիներուն եւ Եւրոպայէն դուրս գտնուողներուն։ Տարակոյս չկայ որ այս ամբողջը կարելի դարձած է որովհետեւ անձամբ Արեւելք-Արեւմուտք բաժանումին մէկ կողմէն միւսը անցած եմ, մտած եմ արեւմտեան աշխարհէն ներս, միաժամանակ կենդանի կապ մը պահելով ծննդավայրիս հետ։ Կ’ուզեմ նորէն ըսել որ կատարուածը սահմանները անցնելու գործողութիւն մըն է, ո՛չ թէ զանոնք պահելու եւ ամրացնելու։ Կը հաւատամ որ Արեւելաբանութիւն, որպէս գիրք, ցոյց կու տայ այդ իրողութիւնը, մանաւանդ երբ կը խօսիմ հիւմանիստական ուսմունքին մասին, որպէս ա՛յն որ իտէալական առումով՝ կը զանցէ մտածումին պարտադրուած սահմանափակումները, ձգտելով իմացական եղանակի մը որ չըլլայ տիրապետական եւ էութենապաշտ։
Այս նկատողութիւնները խորքին մէջ շատցուցին գիրքիս վրայ դրուած ճնշումները, արդիւնքը այն ըլլալով որ ներկայացուեցաւ ան որպէս տեսակ մը վէրքերու վկայաբերում եւ տառապանքներու ցանկագրութիւն, որոնց արտասանումը շատերուն համար՝ պէտք է շատոնց կատարուած ըլլար, Արեւմուտքին ուղղուելով եւ զայն պախարակելով։ Կը ցաւիմ որ գիրքս այդքան պարզունակ բնութագրումի արժանացած է, գիտնալով թէ —ու հոս կեղծ համեստութիւն պիտի չխաղամ—որքա՛ն ուշադիր է նրբերանգները յարգելու, տարբերակելու, երբ խօսքը կ’ընէ զանազան ժողովուրդներու, զանազան ժամանակաշրջաններու եւ արեւելաբանութեան զանազան եղանակներու։ Ամեն մէկ վերլուծումով՝ պատկերը կը փոխուի այստեղ, տարբերութիւններն ու զատորոշումները կը բազմանան, հեղինակները եւ շրջանները կը զատուին իրարմէ, նոյնիսկ եթէ բոլորը արեւելաբանութեան ընդհանուր երեւոյթին մասնակից են։ Շաթոբրիանին եւ Ֆլոբերին, կամ Բըրթընին եւ Լէյնին նուիրուած վերլուծումներս ճիշտ նոյն շեշտով կարդալ, նոյն պատգամը հետեւցնել բոլորէն, մեկնելով «Արեւմուտքին դէմ յարձակում» հասարակ բանաձեւէն, կը կարծեմ որ կարդալու պարզունակ ձեւ մըն է, առաւել եւս՝ սխալ ձեւ մըն է։
Բայց կը կարծեմ նաեւ որ աներկբայօրէն ճիշտ է արեւելաբանութեան նորագոյն ռահվիրաները, ինչպէս ծիծաղելի ըլլալու աստիճան յարատեւող Բեռնարդ Լէուիսի պարագային, կարդալ որպէս ինչ որ են՝ քաղաքական յետին նպատակներէ դրդուած եւ քամահրանքով լեցուն վկաներ, որոնք կը փորձեն պահուըտիլ իրենց քաղցր շեշտերուն եւ գիտութեան անհամոզիչ ցուցադրութիւններուն ետին։
Անգամ մը եւս ուրեմն վերադարձանք գիրքին քաղաքական եւ պատմական համածիրին, զոր անտեղի չէ բնաւ նկատի առնել անոր բովանդակութեան հետ առնչութեամբ։ Այդ կապակցութեան վերաբերեալ ամենէն վեհանձնօրէն շրջահայեաց եւ խելամիտ բանաձեւումներէն մէկը առաջարկուեցաւ Բասիմ Մուսալլամի գրախօսականին էջերէն (MERIP, 1979)4։ Կը սկսի ան գիրքս բաղդատելով արեւելաբանութեան ուրիշ մէկ բացայայտումներէն մէկուն հետ, որ Միխայիլ Ռոստոմի անունը կրող մտաւորականին գրիչէն ելած է 1895-ին (Kitab al-Gharb fi al-Gharb), բայց յետոյ կ’ըսէ թէ մեր միջեւ գլխաւոր տարբերութիւնը այն է, որ իմ գիրքս կորուստի մասին է, մինչդեռ Ռոստոմի գիրքը այլ ձեւով կը բնութագրուի.
Ռոստոմ կը գրէ որպէս ազատ մարդ եւ ազատ ընկերութեան մը մէկ անդամը. Սուրիացի էր, արաբախօս, տակաւին անկախ օսմանեան քաղաքացի…։ Ի տարբերութիւն Ռոստոմին, Եդուարդ Սայիդը չունի ընդհանուր առմամբ ընդունուած ինքնութիւն, քանի իր ժողովուրդին գոյութիւնն իսկ այսօր խնդրոյ առարկայ է։ Հնարաւոր է որ Եդուարդ Սայիդ եւ իր սերունդը երբեմն այն տպաւորութիւնն ունենան թէ միակ հաստատ հողը որուն վրայ կը կոխեն Միխայիլ Ռոստոմի Սուրիոյ կործանած ընկերութեան մնացորդացն է, եւ յիշողութիւնը։ Ազգային ազատագրումի այս դարաշրջանին՝ Ասիոյ եւ Ափրիկէի մէջ ուրիշներ յաջողութեան հասան. մինչդեռ հոս, ատոր ցաւալի հակապատկերն է որ ունինք, ջախջախիչ ուժերու դէմ յուսահատ դիմադրութիւն եւ մինչեւ այսօր՝ պարտութիւն։ Այս գիրքը գրողը որեւէ «Արաբ» մը չէ, մէկն է որ ունի ուրոյն պատրաստութիւն եւ փորձառութիւն։
Մուսալլամ կը նշէ թէ Ալճերիացի մը նոյն տեսակի ընդհանուր առմամբ յոռետես գիրք մը պիտի չգրէր, նկատի առնելով մանաւանդ որ այդքան քիչ բան ըսուած է հոս Հիւսիսային Ափրիկէի եւ մասնաւորաբար Ալճերիոյ հետ ֆրանսական յարաբերութիւններու պատմութեան մասին։ Ուրեմն պիտի ընդունէի անշուշտ այն ընդհանուր տպաւորութիւնը թէ Արեւելաբանութիւն գիրքը կը բխի անձնական կորուստի եւ ազգային քայքայումի չափազանց շօշափելի պատմութենէ մը – հազիւ քանի մը տարի առաջ՝ Գոլդա Մէյեր յայտարարած էր որ չկա՛յ պաղեստինեան ժողովուրդ, խոր կերպով արեւելաբանական յայտարարութիւն –, բայց պիտի ուզէի աւելցնել որ այս գիրքին մէջ, ինչպէս անոնց մէջ որոնք անմիջապէս հետեւեցան այս մէկուն՝ The Question of Palestine [Պաղեստինի հարցը, 1980] եւ Covering Islam [Իսլամութիւնը լրատուականցանցերէն, 1981], որեւէ առումով չեմ ուզած վերականգնուած ինքնութեան եւ վերացայտող ազգայնականութեան վրայ հիմնուած քաղաքական նախագիծ մը թելադրել։ Այդ երկու գիրքերուն մէջ՝ կար անշուշտ իմ կողմէս փորձ մը հայթայթելու ինչ որ չկա՛ր Արեւելաբանութեան մէջ, իմա՝ թէ անձնական դիտանկիւնէ ի՛նչ կրնար ըլլալ Արեւելքի—ու հոն մասնաւորաբար՝ Պաղեստինի եւ իսլամութեան—այլ ընտրական պատկերը։
Բայց բոլոր գործերուս մէջ՝ որդեգրած եմ հիմնապէս քննադատական կեցուածք մը, երբ խօսքը ցնծացող եւ ան քննադատական ազգայնականութեան մասին էր։ Գիրքիս մէջ ներկայացուած իսլամութեան պատկերը առարկութիւն չընդունող ճառասութեան մը եւ դաւանաբանական ուղղափառութեան մը համապատասխանող պատկեր մը չէր։ Ընդհակառակը՝ հիմնուած էր այն գաղափարին վրայ որ իսլամական աշխարհէն ներս եւ դուրս կան մեկնաբանական համայնութիւններ, որոնք կը հաղորդակցին մէկը միւսին հետ ու կը վիճին հաւասարէ հաւասար։ The Question of Palestine-ի մէջ պարզուած Պաղեստինի պատկերացումս նոյնը կը մնայ առ այսօր. բազմատեսակ վերապահութիւններս արտայայտեցի ազգայնական հասկացողութեան անհոգ տեղայնութեան եւ ռազմատենչ զինապաշտութեան մասին. փոխարէնը՝ թելադրեցի որ ակնարկ մը նետենք արաբական շրջածիրին, պաղեստինեան պատմութեան եւ իսրայէլեան իրականութիւններուն վրայ, հասնելով այն բացայայտ եզրայանգումին՝ որ երկու տառապած համայնութիւններուն՝ Արաբներուն եւ Հրեաներուն միջեւ բանակցային կարգադրութիւն մը միայն կրնար դադար մը ապահովել, այդ անվերջ պատերազմական վիճակը կասեցնելով։ (Անցողակի ըսեմ որ Պաղեստինի մասին գիրքս եբրայերէն շնորհալի թարգմանութեան մը արժանացաւ ու լոյս տեսաւ ութսունական թուականներուն սկիզբը իսրայէլեան փոքր հրատարակչատան մը՝ Միֆրասի մօտ, իսկ մինչեւ այսօր չկա՛յ արաբերէն թարգմանութիւն։ Ամեն մէկ արաբական հրատարակչատուն որ գիրքով հետաքրքրուած էր՝ կ’ուզէր որ փոխեմ կամ ջնջեմ գիրքին մէկ կամ միւս հատուածը, որ բացէ ի բաց կը քննադատէր արաբական այս կամ այն վարչակարգը (ներառեալ Պաղեստինի ազատագրութեան կազմակերպութիւնը՝ PLO-ն), պահանջ որուն երբեք ընթացք չեմ տուած։)
Կը ցաւիմ ըսելու որ Արեւելաբանութիւն գիրքին արաբական ընկալումը, հակառակ անոր որ հրապարակին վրայ կայ Քամալ Աբու-Դիբի հիանալի թարգմանութիւնը, միշտ յաջողած է չեղեալ նկատել գիրքին այն երեսակը որ կը նուազեցնէր ազգայնական ենթադրեալ խանդաղատանքը (զոր ոմանք, մեկնելով արեւելաբանութեան երեւոյթին ուղղուած քննադատութենէս, ինծի՛ կը վերագրէին), անտեսելով այն իրողութիւնը որ ինծի համար՝ այդ խանդաղատանքը միշտ տիրապետելու եւ հակակշռելու մղումներուն զուգորդուած է, մղումներ որոնք նաեւ ի զօրու են կայսերապաշտութեան պարագային։ Աբու-Դիբին կատարած մանրակրկիտ թարգմանութիւնը գրեթէ ամբողջութեամբ կը խուսափէր արաբացած արեւմտեան բառապաշարի գործածութենէն. բոլոր մասնագիտացած բառերը, ինչպէս discourse, simulacrum, paradigm կամ code, արաբական աւանդութեան դասական հռետորութենէն եկած բառերով վերծանուած էին։ Իր գաղափարը՝ իմ գործս ամբողջովին կազմուած աւանդութեան մը մէջ տեղաւորել էր, այն տպաւորութիւնը տալով որ ուրիշ աւանդութեան մը կ’ուղղուէր մշակութային համապատասխան
մակարդակէ մը եւ հաւասարութեան սկզբունքէ մը մեկնելով։ Այդ ձեւով—այդպէս կը տրամաբանէր ինքը—կարելի պիտի ըլլար ցոյց տալ, որ եթէ կարելի էր արեւմտեան աւանդութեան ընդմէջէն իմացաբանական քննադատութիւն մը ներկայացնել, նոյնը կարելի էր ընել արաբերէնին ընդմէջէն։
Եւ սակայն յաճախ յուզումով տոգորուած եւ սահմանուած արաբական աշխարհի մը ու մինչեւ իսկ աւելի յուզումով փորձընկալուած արեւմտեան աշխարհի մը միջեւ այդ ճոռոմ դիմառդիմութիւնը կը նսեմացնէր այն իրողութիւնը, որ Արեւելաբանութիւնը քննադատական ուսումնասիրութիւն մը ըլլալու միտումով գրուած էր, ոչ թէ իրարու միջեւ պատերազմող եւ անյոյս կերպով հակադրական ինքնութիւններու ցուցմունք մը։ Առաւել եւս, գիրքին վերջին էջերուն մէջ նկարագրուած այժմէական վիճակը—ճառասական ուժեղ համակարգի մը յարատեւող տիրապետութիւնը ուրիշ համակարգի մը վրա—նախատեսուած էր որպէս սկզբնական համազարկ մը, որ պէտք է արաբ ընթերցողները եւ քննադատները մղէր դէպի աւելի որոշակի վիճարկում մը արեւելաբանութեան համակարգին հետ։ Արդիւնքը այն եղաւ որ կա՛մ յարձակումներ կրեցի որովհետեւ բաւական ուշադրութիւն չէի դարձուցած Մարքսին (Մարքսին յատուկ արեւելաբանութեան նուիրուած հատուածները գիրքիս մէջ ամենէն շատ խծբծուածները եղան կարծրամիտ քննադատներուն կողմէ արաբական աշխարհէն ներս եւ օրինակ Հնդկաստանի մէջ), որուն մտածողական համակարգին մասին կ’ըսուէր թէ իր անձնական նախապաշարումներէն վեր էր. կա՛մ ալ քննադատուեցայ որովհետեւ չէի գիտցած գնահատել արեւելագիտութեան կամ Արեւմուտքին մեծ ձեռքբերումները, եւ մասամբ նորին։ Ճիշտ ինչպէս իսլամութիւնը պաշտպանողներու պարագային, մարքսականութեան կամ «Արեւմուտք»ին դիմելը, որպէս միակցուած ամբողջական համակարգ, ըստ իս ուրիշ բան չէ եթէ ոչ ուղղափառութիւն մը գործածել ուրիշ ուղղափառութիւն մը տապալելու համար։
Թարգմանեցին՝
ՐԱՖՖԻ ԱՃԷՄԵԱՆ, ՄԻՆԱՍ ԼՈՒՌԵԱՆ, ՄԱՐԿ ՆՇԱՆԵԱՆ
* Եդուարդ Սայիտի Արեւելաբանութիւն հատորը արեւմտահայերէն թարգմանութեամբ շուտով լոյս կը տեսնէ Երեւանի New Mag հրատարակչութենէն։ Ան մաս կը կազմէ Կիւլպէնկեան հիմնարկի թարգմանական ծրագրի շարքին։ Բնագիրը առաջին անգամ լոյս տեսած էր 1978-ին։ 1994-ի հրատարակութեան համար Սայիտ գրած էր գործը այդ օրերու իրադարձութիւններու լոյսին տակ դիտող վերջաբան մը, որմէ կու տանք առաջին տասնեակ մը էջերը։ Սայիտի Արեւելաբանութիւնը մեր օրերուն ալ կը մնայ աւելի քան այժմէական։
1 Տե՛ս Eric Hobsbawm, Terence Ranger (ed.), The Invention of Tradition, Cambridge Univ. Press, 1983, եւ Martin Bernal, Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization, vol. 1: The Fabrication of Ancient Greece, 1785-1985, [Սեւաթոյր Աթէնա. Դասական քաղաքակրթութեան ափրիկեան եւ ասիական արմատները։ Հատոր 1, Հին Յունաստանի շինութիւնը], Rutgers Univ. Press, 1987։ [(Թրգմ. ծանօթ.) Երկու հատորներ եւս լոյս տեսած են 1991-ին եւ 2006-ին։ Նաեւ 2001-ին լոյս տեսած է հեղինակին պատասխանը իր բազմաթիւ քննադատներուն. Black Athena Writes Back: Martin Bernal Responds to Critics [Սեւաթոյր Աթէնան կը հակաճառէ. Մարթին Բերնալ կը պատասխանէ իր քննադատներուն]]։
2 (Թրգմ. ծանօթ.) Կան անգլերէն եւ ֆրանսերէն թարգմանութիւններ։ Napoleon in Egypt (Al-Jabarti’s Chronicle of the French Occupation), by Abd al-Rahman al-Jabarti (1753-1825), transl. by Shmuel Moreh, introduction by Robert L. Tignor, essay by Edward Said, Markus Wiener Publishers, Princeton, N.J., 1993։ Այս հատորը ալ-Ջաբարթիի երեք գլխաւոր գործերուն առաջինը կու տայ թարգմանութեամբ, Եգիպտոսի գրաւումին առաջին եօթը ամիսներուն ժամանակագրութիւնը։ Երկրորդ հատորը, աւելի երկար, նորէն ֆրանսական ներկայութեան մասին է։ Երրորդը՝ Եգիպտոսի պատմութիւն մըն է 1688-էն մինչեւ 1821։ Իսկ ֆրանսերէն ունինք ի միջի այլոց Journal d’Abdurrahman Gabarti pendant l’occupation française en Égypte (trad. Alexandre Cardin), Paris, Dondey-Dupré, 1838, եւ նոյ նը՝ trad. et annoté par Joseph Cuoq, Albin Michel , Փարիզ, 1979։
3 (Թրգմ. ծանօթ.) «Երկրագունդի տականքը» արտայայտութեամբ, Եդուարդ Սայիդ կ’ակնարկէ Ֆրանց Ֆանոնի (1925-1961) ծանօթ գիրքին, Frantz Fanon, Les Damnés de la terre (Ժան-Փօլ Սարթրի յառաջաբանով լոյս տեսած 1961ին), կամ ուղղա կի L’Internationale-ի սկիզբի բառերուն։ Ֆրանց Ֆանոնի գիրքը կայ անգլերէն թարգմանութեամբ, The Wretched of the Earth վերնագիրով, transl. by Constance Farrington, Grove Press, 1963, Penguin Books, 2001։
4 (Թրգմ. ծանօթ.) Ահաւասիկ լման յղումը. Basim Musallam, “Power and Knowledge,” MERIP Reports (Middle East Research and Information Project) n°79 (June 1979)։ Եդուարդ Սայիդին կատարած մէջբերումը կը գտնուի հոն՝ էջ 22։ Իսկ Միխայիլ Ռոստոմի գիրքին վերնագիրն է՝ Օտարներ Արեւմուտքի մէջ։
