ԱՄԵՆՕՐԵԱՅ ԳՈՐԾԱԾՈՒԹԻՒՆ

Ալիս Ուոքըր (1944-) ամերիկացի վիպագիր, բանաստեղծ եւ պատմուածքներու հեղինակ մըն է։ Իր գործերը կը պեղեն անհատական եւ ընտանեկան յարաբերութիւններ, յատկապէս սեւամորթ կիներու կորովն ու զգայնութիւնները, համատարած սեռային խտրականութեան եւ ցեղային կեղեքման միջավայրերու մէջ։

Ուոքըր հեղինակ է շուրջ տասնեօթ հատորներու։ Իր ամենէն համբաւաւոր գործը The Color Purple (1982) վէպն է, որ կը պատմէ Ճորճիա նահանգի գաւառաբնակ սեւամորթ կնոջ մը՝ Սիլիի կեանքը, 1909-47 տարիներուն։ Վէպը 1983-ին արժանացած է Փուլիցըր գրական մրցանակին, եւ երկու տարի ետք Սթիվըն Սփիլպըրկ զայն վերածած է ֆիլմի։ Որոշ սեւամորթ տղամարդիկ քննադատած են վէպը, այնտեղ պարզուող իրենց ժխտական պատկերացումին համար։ Յաջորդող տասնամեակներուն, երբ Ուոքըր պաղեստինցիներու հանդէպ Իսրայէլի վերաբերմունքը անընդունելի համարած է, հակասեմական յորջորջուած է։ Ուոքըրի ցարդ հրատարակած վերջին հատորն է Gathering Blossoms Under Fire (2022), որ այդ վերնագրին տակ կը համախմբէ հեղինակին 1965-2000 տարիներու օրագրութիւնները։

«Ամենօրեայ գործածութիւն» պատմուածքը առաջին անգամ լոյս տեսած է Harper’s Magazine ամսագրի ապրիլ 1973 թիւին մէջ։ Ուոքըրի պատումը նուրբ հեգնանքով եպերելի կը համարէ կարգ մը սեւամորթներու իրենց ընտանեկան աւանդութիւնները եւ ինքնութեան յատկանիշները անցեալին մէջ բրածոյացնելու ու թանգարանային ցուցանմոյշի վերածելու միտումը, փոխանակ զանոնք ամենօրեայ ապրումով կենդանացնելու։

Իրեն պիտի սպասեմ բակը, որ երէկ կէսօրէ ետք Մակին ու ես ալիք-ալիք լաւ մը մաքրեցինք։ Այսպիսի բակ մը մարդոց կարծածէն աւելի հանգստաւէտ է։ Ասիկա միայն բակ չէ։ Նստասենեակին շարունակութեան պէս է։ Երբ հողը տան գետինին նման մաքուր աւլուած է եւ բակը եզերող բարակ աւազին մէջ փոքր անկանոն խոռոչներ բացուած են, ոեւէ մէկը կրնայ գալ, նստիլ, կնձնի ծառը դիտել եւ սպասել զով հովերուն, որոնք երբեք տուն չեն մտներ։

Մակին ջղագրգիռ պիտի ըլլայ մինչեւ քրոջ մեկնիլը. անյուսաբար պիտի կենայ անկիւնները, տնավարի, ամչնալով թեւերուն վրայ եւ սրունքներէն վար այրուցքներու սպիներէն, քոյրը դիտելով նախանձի եւ երկիւղի խառն զգացումով մը։ Համոզուած է, որ քոյրը կեանքը բռնած է մէկ ափին մէջ եւ որ աշխարհը չէ սորված «ոչ» ըսել անոր։

Վստահաբար դիտած էք պատկերասփիւռի այն յայտագիրները, որոնց մէջ «յաջողած» զաւակ մը անակնկալօրէն դէմ դիմաց կը բերեն իր հօր ու մօր հետ, որոնք տկարօրէն երերալով բեմահարթակ կուգան (հաճելի անակնկալ մը անշուշտ. ի՞նչ պիտի ընէին եթէ ծնողք ու զաւակ յայտագրին մասնակցէին միայն իրար նախատելու եւ անիծելու)։ Պաստառին վրայ անոնք կ՚ողջագուրուին եւ իրար կը նային ժպտալով։ Երբեմն մայրն ու հայրը կը հեկեկան, զաւակը զիրենք կ’առնէ իր թեւերուն մէջ եւ կը հակի իրենց յայտնելու, թէ տեղ պիտի չհասնէր առանց իրենց նեցուկին։ Տեսած եմ այդ յայտագիրները։

Երբեմն կ՚երազեմ, որ ես ու Տին յանկարծօրէն իրար կը հանդիպինք՝ պատկերասփիւռի այդպիսի յայտագրի մը վրայ։ Մութ եւ կակուղ բազմոցներով շքեղ ինքնաշարժէն դուրս կ’ելլեմ եւ զիս կը տանին մարդոցմով լեցուն լուսաւոր սենեակ մը։ Հոն կը հանդիպիմ Ճանի Գարսընին1 նման ժպտուն, մոխրագոյն մազերով, վայելուչ մարդու մը, որ ձեռքս կը թօթուէ ու կ’ըսէ, թէ սքանչելի աղջիկ մը ունիմ։ Յետոյ բեմահարթակին վրայ ենք. Տին արցունքոտ աչքերով հետս կ’ողջագուրուի եւ հագուստիս վրայ խոշոր թիթեռնածաղիկ մը կ’ամրացնէ, հակառակ անոր, որ անգամ մը ինծի ըսած էր, թէ թիթեռնածաղիկները անորակ ծաղիկներ են։

Իրական աշխարհին մէջ, ես յաղթ, խոշորկեկ ոսկորներով, կոշտ ու տղամարդու ձեռքերով կին մըն եմ։ Ձմեռը անկողին կը մտնեմ բուրդէ գիշերանոցով, իսկ ցերեկը լայն տաբատ կը հագուիմ։ Կրնամ խոզ սպաննել ու զայն մաքրել տղամարդու պէս, անգթօրէն։ Մարմնիս ճարպերը զիս կը պաշտպանեն զերօ ջերմաստիճանի ցուրտէն։ Կրնամ ամբողջ օրը դուրսը աշխատիլ, սառոյց կոտրել՝ լուացքի ջուր ունենալու համար։ Կրնամ խոզը սպաննելէն մի քանի վայրկեան անց անոր տաք լեարդը կրակին վրայ խորովել եւ անմիջապէս ուտել։ Ձմեռ մը, արու հորթ մը զգետնեցի աչքերուն միջեւ երկաթագործի մուրճով հարուած մը հասցնելով, եւ գիշերը վրայ չհասած՝ միսը արդէն կախած էի, որ չորնայ։ Բայց անշուշտ այս ամենը ցոյց պիտի չտան պատկերասփիւռէն։ Հոն կ’երեւիմ այնպէս, ինչպէս աղջիկս պիտի ուզէր՝ 100 փաունտ նուազ կշիռքով, մորթս՝ գարիէ հում գաթայի գոյնի։ Տաք ու պայծառ լոյսերուն տակ մազերս կը պսպղան։ Ճանի Գարսընը հազիւ թէ կրնայ գլուխ ելլել սրամտութեանս ու պատրաստաբանութեանս հետ։

Բայց այդ պատկերը սխալ է։ Արթննալէս առաջ իսկ արդէն գիտեմ։ Ո՞վ լսած է, որ Ճանսըն մը պատրաստաբան ըլլայ։ Ո՞վ կրնայ երեւակայել, որ անծանօթ ճերմակամորթ մարդու մը աչքերուն մէջ նայիմ։ Ինծի կը թուի, որ ճերմակամորթներուն հետ միշտ խօսած եմ մէկ ոտքս բարձրացուցած՝ փախչելու պատրաստ, գլուխս դարձուցած դէպի իրենցմէ ամենէն հեռու կէտը։ Բայց Տին՝ ան կրնայ բոլորին աչքերուն մէջ նայիլ։ Տատամսումը իր նկարագրին մաս չի կազմեր։

— Տեսքս ինչպէ՞ս է, մամա»,— կ’ըսէ Մակին, վարդագոյն փէշին ու կարմիր պլուզին մէջ իր նիհար մարմնէն ինծի միայն այնքանը ցոյց տալով, որ գիտնամ թէ հոն է, դրան ետեւ, գրեթէ պահուըտած։

— Բակ եկուր,— կ’ըսեմ։

Տեսա՞ծ էք կաղ կենդանի մը, թերեւս շուն մը, որուն վրայէն ինքնաշարժով անցած ըլլայ հարուստ մը, շուն մը՝ որ քսկռտուի իր վիճակէն անտեղեակ, ազնիւ մէկուն։ Ահա այդպէս կը քալէ Մակիս։ Միւս տունը գետնին հաւասարեցնող հրդեհէն ի վեր, ան այլեւս այսպէս է՝ կզակը կուրծքին, աչքերը գետնին, ոտքերը իրար անցած։

Տին աւելի բաց գոյնի մորթ ունի, մազերը աւելի սիրուն են եւ աւելի լեցունկեկ ալ է։ Արդէն կին է հիմա, թէեւ երբեմն կը մոռնամ։ Քանի՞ տարի առաջ էր այն միւս տան այրիլը, տա՞ս, տասներկո՞ւ։ Երբեմն տակաւին կը լսեմ բոցերը եւ կը զգամ Մակիին ինծի փակող թեւերը, մխացող մազերով եւ հագուստին թուղթի պատառիկներու պէս վրայէն ինկող սեւ ծուէններով։ Աչքերը լայն բացուած՝ կարծես անոնց մէջ ցոլացող բոցերէն։ Եւ Տին։ Զինք կը տեսնեմ կանգնած քաղցր խժենիին տակ, որմէ սովոր էր ծամոն հաւաքել։ Դէմքին կեդրոնացած արտայայտութիւն մը, մինչ կը դիտէր տանիքին վերջին մրոտ, մոխրագոյն փայտերը, որոնք կաս-կարմիր աղիւսէ ծխնելոյզին մէջ կ՚իյնային։ Ինչո՞ւ մոխիրներուն շուրջ պար չես բռներ, կ’ուզէի հարցնել, այնքան որ կ՚ատէր այդ տունը։

Առաջ կը կարծէի, որ կ’ատէր Մակին ալ։ Բայց այդ առաջ էր, նախքան մեր եկեղեցիին ու իմ կազմակերպած հանգանակութիւնը, որպէսզի զինք Օկասթա ուղարկենք ուսանելու։ Մեզի անգթօրէն կը կարդար՝ մեր երկուքին պարտադրելով բառեր, սուտեր, ուրիշ մարդոց սովորութիւնները, մենք՝ իր ձայնին տակ թակարդուած ու անգէտ։ Մեզ կը լոգցնէր շինծուութեան գետի մը մէջ, մեզ կ’այրէր մեզի անպէտ շատ մը գիտելիքներով։ Իր լրջութեամբ կարդալու եղանակով մեզ իրեն քաշելով, յետոյ տկարամիտներու նման մեզ մէկ կողմ հրելու, ճիշտ այն պահուն՝ երբ կը թուէր թէ պիտի հասկնանք։

Տին սիրուն բաներ կ’ուզէր ունենալ։ Դեղին օրկանտի 2 հագուստ մը, երկրորդական վարժարանէն վկայուելու հանդէսին հագուելու, կամ սեւ կօշիկներ՝ մէկուն ինծի տուած հին գոստիւմով իր կարած կանաչ հագուստին հետ հագուելու համար։ Վճռակամ էր իր ճիգերուն դիմաց ցցուող որեւէ աղէտ չէզոքացնելու՝ զայն անթարթ դիտելով։ Երբեմն կոպերը մի քանի վայրկեան չէր թարթեր։ Յաճախ ինքզինքս կը զսպէի, որ զինք չցնցեմ։ Տասնվեց տարեկանին իր անհատական ոճը ունէր եւ գիտէր ոճին ինչ ըլլալը։

Ես ուսում չեմ առած։ Երկրորդ դասարանէն ետք դպրոցը փակուեցաւ, մի՛ հարցնէք ինչու։ 1927-ին սեւամորթները նուազ հարցումներ կու տային քան այսօր։ Երբեմն Մակին կը կարդայ ինծի, սխալ-մխալ, հեզօրէն. բայց լաւ չի տեսներ։ Գիտէ թէ ուշիմ չէ։ Գեղեցկութեան եւ դրամին պէս, արթնամտութիւնը քովէն անցեր-գացեր է։ Պիտի ամուսնանայ Ճան Թամըսին հետ (որ մամռոտ ակռաներ ունի անկեղծ դէմքին վրայ)։ Այն ատեն, ես կրնամ նստիլ հոս, եւ թերեւս շարականներ երգել ես ինծի, թէեւ երբեք լաւ երգող մը չեմ եղած։ Եղանակ պահել չեմ գիտեր։ Միշտ ալ աւելի տղամարդու աշխատանքի ատակ մէկը եղած եմ։ Երկար ատեն կթել կը սիրէի, մինչեւ որ 49-ին կճղակ մը կերայ կողիս։

Կովերը հանդարտեցնող բան մը ունին, դանդաղ են, քեզ չեն նեղեր, բացի եթէ զիրենք սխալ կերպով կթես։

Տունս դիտմամբ անտեսած եմ։ Երեք սենեակով է, ճիշտ այն միւս այրածին պէս, բայց ասոր տանիքը թիթեղեայ է. այլեւս փայտէ տանիք չեն շիներ։ Իսկական պատուհաններ չունի, միայն բացուածքներ, նաւերու լուսամուտերուն պէս, ոչ կլոր ոչ ալ քառակուսի. փեղկերն ալ կաշիով բռնուած են։ Տունը արօտավայրի մը մէջ է, միւսին պէս։ Երբ Տին տեսնէ, վստահաբար պիտի ուզէ քանդել։ Անգամ մը ինծի գրած էր, թէ ուր ալ «ուզենք» ապրիլ, ձեւը պիտի գտնէ գալ մեզ տեսնելու, բայց իր ընկերները երբեք պիտի չբերէ։ Մակին ու ես մտածեցինք այդ մասին եւ Մակին հարցուց, «Մամա, Տին ե՞րբ ընկեր ունեցած է»։

Ունէր մի քանի հատ։ Վարդագոյն շապիկներով գաղտագողի տղաք, որոնք լուացքի օրերը դպրոցէն վերջ հոս-հոն կը սլքտային։ Երբեք չխնդացող երկչոտ աղջիկներ, որոնք իրմով տպաւորուած՝ կը պաշտէին իր վայելուչ նախադասութիւնները, բարեձեւ տեսքը, խանձող հիւմըրը` որ կը պայթէր մոխրաջուրի պղպջակներու նման։ Տին կը կարդար իրենց։

Երբ Ճիմի Թիին չորս կողմը կը դառնար, մեզի ուշադրութիւն չէր դարձներ, բայց իր թերութիւններ գտնելու կարողութիւնը անոր վրայ կը բանեցնէր։ Տղան փախաւ եւ ամուսնացաւ քաղաքային ցուցամոլ, տգէտ ընտանիքի մը աղջկան հետ։ Տին հազիւ թէ կրցաւ ինքզինք գտնել։

Երբ հասնի, պիտի հանդիպիմ … բայց ահա եկա՛ն։

Մակին կը փորձէ դէպի տունը վազել, ոտքերը իրար անցած, բայց զինք կը կեցնեմ ձեռքով։ «Հոս եկուր», կ՚ըսեմ։ Կը կենայ, եւ աւազին մէջ ոտքով փոս մը կը փորէ։

Դժուար է արեւի զօրաւոր լոյսին տակ զիրենք յստակօրէն տեսնել։ Բայց նայուածք մը իսկ ինքնաշարժէն դուրս ելլող առաջին ոտքին՝ ինծի կ’ըսէ, թէ Տին է։ Ոտքերը միշտ ալ մաքուր եւ կոկիկ տեսք ունեցած են, կարծես Աստուած ի՛նք անոնց որոշ ոճով մը ձեւ տուած ըլլար։ Ինքնաշարժին միւս կողմէն դուրս կ՚ելլէ կարճ, ամրակազմ մարդ մը։ Գլխուն մազերը ամեն կողմ մէկ ոտք երկար են եւ կզակէն կը կախուին արտառոց ջորիի մը պոչին պէս։ Կը լսեմ Մակիին քիթին տակէն իր շունչը ներս քաշելը։ «Ըհնննհ», կարծես, այնպէս ինչպէս ոտքիդ տակ սողացող օձի մը պոչը կը տեսնես ճամբուն վրայ, «ըհնննհ»։

Յետոյ Տին։ Այս տաք օդին, գետին հասնող հագուստով մը։ Պոռոտ հագուստ մը, որ աչքերս կը ցաւցնէ։ Արեւին լոյսը ցրող դեղիններով ու նարնջագոյններով։ Կը զգամ, որ ամբողջ երեսս կը տաքնայ հագուստէն ճառագայթող տօթի ալիքներէն։ Մինչեւ ուսերը հասնող ոսկի օղեր ալ։ Կախուող ապարանջաններ, որոնք կ’աղմկեն երբ թեւերը կը բարձրացնէ հագուստին ծալքերը անութներէն ցնցելու։ Հագուստը թոյլ եւ ծփացող է, եւ քանի կը մօտենայ, կը հաւնիմ։ Կրկին կը լսեմ Մակիին «ըհնննհ»ը։ Քրոջ մազերն են։ Ոչխարի բուրդի պէս շիփ-շիտակ կեցած են։ Գիշերուան պէս սեւ են, եւ եզերքներէն պզտիկ մողէզներու պէս երկու հիւսուած երկար պոչիկներ ականջներուն ետեւ կ’անհետանան։

— Ուա-սու-զօ-թին-օ՛3,— կ’ըսէ, մօտենալով հագուստին պէս ծփացող քայլուածքով։ Կզակին մազերը մինչեւ պորտը հասնող կարճ ամրակազմ մարդը լայն կը ժպտի եւ կ’ըսէ,— Ասալամաքիմ4, մայրիկ եւ քոյրիկ։ — Կը մօտենայ Մակիին զայն գրկելու, բայց Մակին ետ կը քաշուի, մինչեւ աթոռիս կռնակը։ Կը զգամ հոն իր դողդղալը, եւ երբ կը նայիմ իրեն, կը տեսնեմ, որ կզակէն քրտինք կը կաթի։

— Ոտքի մի՛ ելլեր,— կ’ըսէ Տի։ Քանի մարմինս մեծղի է, օգնութեան պէտք ունիմ։ Եթէ ոտքի պիտի ելլեմ, կը տեսնես, որ նախ մի քանի երկվայրկեան ետ ու առաջ կը շարժիմ։ Տին կը դառնայ, սանտալներուն ետեւէն ճերմակ կրունկները կը տեսնուին, եւ կ’երթայ ինքնաշարժ կը մտնէ։ Դուրս կու գայ, ձեռքին փոլարոյտ5 մը։ Կը ծռի, եւ իրար ետեւէ կը նկարէ զիս տան առջեւ նստած, Մակին ալ ետեւս` վախէն կծկուած։ Բոլոր նկարներուն մէջ անպայման տունն ալ կը ներառնէ։ Կով մը կու գայ բակին եզերքը որոճալու, եւ Տին զայն կը նկարէ, ինծի, Մակիին եւ տան հետ միասին։ Յետոյ գործիքը ինքնաշարժին ետեւի նստարանին վրայ կը դնէ, կը մօտենայ եւ ճակատէս կը համբուրէ զիս։

Մինչ այդ, Ասալամաքիմը սկսած է թօթուել Մակիին ձեռքը, որ ձուկի մը նման թոյլ է, թերեւս ալ նոյնքան պաղ՝ հակառակ քրտինքին։ Մակին կը փորձէ ձեռքը քաշել։ Կը թուի, որ Ասալամաքիմը կ’ուզէ ձեռք թօթուել պաշտօնական ձեւով, կամ ալ չի գիտեր թէ մարդիկ ինչպէս ձեռք կը թօթուեն։ Ինչեւէ. շուտով կը հրաժարի Մակիին ձեռքը թօթուելու մտադրութենէն։

— Էհ,— կ’ըսեմ. — Տի։

— Չէ, մամա,— կ’ըսէ. — Տի չէ. Ուանկերօ Լիուանիքա Քեմանճօ։

— Տին ի՞նչ եղաւ,— ուզեցի գիտնալ։

— Մեռաւ,— ըսաւ Ուանկերոն։ — Չէի կրնար այլեւս հանդուրժել, որ անունս կու գայ զիս կեղեքող մարդոցմէ։

— Ինծի չափ լաւ գիտես, որ դուն Տայսի մօրաքրոջդ անունը կը կրես։ — Տայսին քոյրս է, եւ ինք տուած է Տիին անունը։ Մեծ Տի սկսանք կոչել զինք՝ Տիին ծնունդէն ետք։

— Բայց ի՞նք որմէ ստացած է իր անունը,— հարցուց Ուանկերոն։

— Թերեւս Տի մեծ-մայրիկէն,— ըսի։

— Ա՞ն որմէ,— հարցուց Ուանկերոն։

— Մօրմէն,— ըսի, եւ տեսայ, որ Ուանկերոն սկսաւ յոգնիլ։ — Միայն այդքան ետեւ կրնամ երթալ,— ըսի, բայց իսկականին մէջ, հաւանաբար կրնայի մինչեւ նոյնիսկ Քաղաքացիական պատերազմէն6 ալ առաջ երթալ։

— Ահա ուրեմն,— ըսաւ Ասալամաքիմը, — հոն հասանք։

— Ըհնննհ,— լսեցի ետեւէս։

— Հոն չէի,— ըսի, — Տայսիին ծնելէն առաջ, ուրեմն ինչո՞ւ այդքան ետեւ երթամ։

Դէմս կեցած սկսաւ վերէն ժպտիլ ինծի, այնպէս ինչպէս մէկը Մոտըլ Էյ 7 ինքնաշարժ մը կը զննէ։ Մերթ ընդ մերթ ինք ու Ուանկերոն աչքով նշաններ կ’ընէին իրար գլխուս վերեւ։

— Լաւ. անունդ ինչպէ՞ս կը հնչուի,— հարցուցի։

— Եթէ չես ուզեր, կրնաս այդ անունը չգործածել,— ըսաւ Ուանկերոն։

— Ինչո՞ւ ոչ,— ըսի։ — Եթէ կ’ուզես, որ այդ անունով դիմենք քեզի, կը գործածենք։

— Գիտեմ թէ սկիզբը տարօրինակ պիտի թուի,— ըսաւ Ուանկերոն։

— Կը վարժուիմ,— ըսի։ — Անգամ մըն ալ արտասանէ։

Էհ, այդ հարցը շուտով լուծեցինք։ Ասալամաքիմին անունը երկու անգամ աւելի երկար եւ երեք անգամ ալ աւելի դժուար էր։ Մի քանի անգամ սխալ ըսի, եւ ինք ըսաւ, որ զինք պարզապէս Հաքիմ-ա-Պարպըր կոչեմ։ Ուզեցի հարցնել թէ ինք սափրի՞չ էր, բայց գիտէի որ չէր, ուրեմն բան չըսի։

— Երեւի դուն կը պատկանիս ճամբուն վրայ աւելի հեռուն ապրող նախրապաններու ընտանիքին,— ըսի։ Անոնք ալ «Ասալամաքիմ»-ով կը բարեւեն, բայց ձեռք չեն թօթուեր։ Միշտ զբաղած են. նախիրը կը կերակրեն, ցանկապատ կը դնեն, կենդանիներուն համար հանքային աղեր լզելու կանգառ կը շինեն, խոտ կը ծորեն։ Երբ ճերմակամորթները իրենց արջառը թունաւորեցին, տղամարդիկը զինուեցան եւ ամբողջ գիշերը արթուն մնացին։ Մէկուկէս մղոն քալեցի, միայն այդ տեսարանը տեսնելու համար։

Հաքիմ-ա-Պարպըրը ըսաւ, «Իրենց համոզումներուն մէկ մասը կ’ընդունիմ, բայց ագարակ պահելը եւ արջառի գործը զիս չեն հետաքրքրեր»։ Ինծի չըսին թէ ինք ու Ուանկերոն (Տին) պսակուած էին կամ ոչ, ես ալ չհարցուցի։

Ընթրիքի նստեցանք, եւ Հաքիմ-ա-Պարպըրը անմիջապէս ըսաւ թէ հազար չ’ուտեր եւ խոզի միսը անմաքուր է։ Ուանկերոն սակայն խոզի աղիքը, ցորենահացը, հազարը եւ մնացեալ ամեն ինչը մաքրեց։ Բերանը չկեցաւ քաղցր գետնախնձորը կերած ատեն։ Ամեն բան իրեն հաճելի կը թուէր, նոյնիսկ այն՝ որ տակաւին կը գործածենք այն նստարանները, որ հայրը շինած էր, երբ աթոռ գնելու դրամ չունէինք։

— Օ՜ մամա,— բացագանչեց։ Յետոյ Հաքիմ-ա-Պարպըրին դառնալով, — Չէի անդրադարձած, թէ ինչ աղուոր են այս նստարանները. կրնաս նոյնիսկ նստատեղերուն փոսիկները զգալ» ըսաւ, շօշափելով իր նստած տեղը եւ նստարանին երկայնքը։ Յետոյ հառաչանքով մը ձեռքը դրաւ Տի մեծ-մայրիկին կարագի պնակին վրայ։ — Ահա՛,— ըսաւ։ — Գիտէի, որ քեզմէ ուզելիք բան մը ունէի։ — Ցատկեց սեղանէն եւ գնաց դէպի անկիւնի խնոցին8, որուն մէջ կաթը թանձրացած ըլլալու էր։ Նայեցաւ խնոցիին եւ կաթին։

— Խնոցիին կափարիչն է ուզածս,— ըսաւ։ — Պատի քեռին չէ՞ր, որ ասիկա տաշած էր ձեր ծառին փայտէն։

— Այո,— ըսի։

— Ահա,— ըսաւ ուրախացած։ — Խնոցիին կուպին9 ալ կ’ուզեմ։

— Ա՞տ ալ Պատի Քեռիին ձեռքի գործն է,— ըսաւ սափրիչը։

Տին (Ուանկերոն) ինծի նայեցաւ։

— Տի մօրքուրին առաջին ամուսինը տաշած է կուպին,— ըսաւ Մակին, գրեթէ անլսելի ձայնով մը։ — Անունը Հենրի էր, բայց Սթաշ կ’ըսէին իրեն։

— Մակին փիղի յիշողութիւն ունի,— խնդալով ըսաւ Ուանկերոն։ — Խնոցիին կափարիչը կրնամ մեր անկիւնի սեղանին վրայ իբր զարդ գործածել,— ըսաւ, խնոցիին

վրայէն պնակ մը անցընելով։ — Կուպիին համար ալ գեղեցիկ գործածութիւն մը կը գտնեմ։

Երբ կուպին ծրարեց, կոթը դուրս մնաց։ Զայն վայրկեան մը ձեռքս առի. փայտը շատ մօտէն զննելու պէտք չկար տեսնելու համար կարագ պատրաստող ձեռքերուն յառաջացուցած փոսիկները։ Ճիշտն ըսած, պզտիկ փոսիկներով լեցուն էր, եւ նոյնիսկ բթամատերուն եւ միւս մատներու տեղերը կրնայիր տեսնել։ Փայտը գեղեցիկ բաց դեղին էր, Մեծ Տիին եւ Սթաշին տան բակի ծառէն կտրուած։

Ընթրիքէն ետք, Տին (Ուանկերոն) գնաց անկողնիս վարի կողմի սնտուկը բացաւ եւ սկսաւ խառնշտկել։ Մակին խոհանոցը մնաց, պնակները լուալու տաշտին գլուխը։ Ուանկերոն վերադարձաւ երկու կարկտան-ծածկոյթներով։ Կարկտանի կտորները Տի մեծ-մայրիկը հաւաքած էր, եւ Մեծ Տին ու ես զանոնք շարած էինք դրան սեմի կարկահին վրայ եւ ծածկոյթ կարած։ Մէկը «Մեծ Աստղ»ի կաղապարով էր, միւսը՝ «Լերան շուրջ պտոյտ»ի10։ Երկուքն ալ կազմուած էին Տի մեծ-մայրիկին յիսուն տարի առաջ հագուած հագուստներուն եւ Ճառէլ մեծ-հայրիկին շապիկներուն կտորներով։ Իսկ այդ լուցկիի տուփի չափով պզտլիկ գունատած կապոյտ կտորը, այդ ալ Էզրա պապուկին Քաղաքա- ցիական պատերազմի համազգեստէն էր։

— Մամա,— ըսաւ Ուանկերոն, թռչունի նման քաղցրօրէն։ — Կրնա՞մ այս հին ծածկոյթները ունենալ։

Խոհանոցին մէջ բան մը գետին ինկաւ, եւ յետոյ խոհանոցին դուռը ուժգին գոցուեցաւ։

— Ինչո՞ւ միւսներէն մէկ-երկու հատ չես առներ,— հարցուցի։ — Այդ հին ծածկոյթները ես ու Մեծ Տին կարած ենք, մեծ-մօրդ մեռնելէն առաջ հաւաքած շապիկի կտորներով։

— Ոչ,— ըսաւ Ուանկերոն։ — Անոնք չեմ ուզեր։ Անոնց եզերքները մեքենայով կարուած են։

— Որպէսզի աւելի երկար դիմանան,— ըսի։

— Ուզածս այդ չէ,— ըսաւ Ուանկերոն։ — Ասոնք կարուած են մեծ-մայրիկին հա- գուստներուն կտորներով։ Ձեռքով կարուած, երեւակայէ՛,— ըսաւ, ծածկոյթները ամուր գրկած, զանոնք շոյելով։

— Կարկտաններէն մի քանին, օրինակ այդ մանուշակագոյնները, իր մօրմէն մնացած հագուստներէն են,— ըսի, մօտենալով ծածկոյթներուն։ Տին (Ուանկերոն) քայլ մը ետ գնաց, այնքան՝ որ չկարենամ հասնիլ անոնց։ Արդէն իսկ տիրացած էր։

— Երեւակայէ՛,— ըսաւ նորէն, ծածկոյթները կուրծքին սեղմելով։

— Ճիշտը,— ըսի, — այդ ծածկոյթները խոստացած եմ տալ Մակիին, երբոր Ճան Թամըսին հետ պսակուի։

Հեւաց, կարծես մեղու մը խայթած ըլլար զինք։

— Մակին չի կրնար գնահատել այս ծածկոյթները,— ըսաւ։ — Թերեւս նոյնիսկ այնքան տգէտ է, որ սկսի ամեն օր գործածել։

— Կը հաւատամ,— ըսի։ — Քանի տարիէ ի վեր ատոնք պահած եմ եւ մէկը չի գործածեր։ Յուսամ Մակին կ’ըլլայ գործածողը։ — Չուզեցի յիշեցնել, որ երբ Տին (Ուանկերոն) համալսարան պիտի երթար, առաջարկեցի, որ կարկտան-ծածկոյթ մը հետը տանի։ Այդ ժամանակ ըսաւ, որ հին են, արդիական չեն։

— Բայց ասոնք անգին են,— կ’ըսէր հիմա, կատղած։ Բարկութիւնն ալ քիթին ծայրն է։ — Մակին անկողնին վրայ պիտի փռէ ասոնք, եւ հինգ տարիէն,- նոյնիսկ աւելի ալ առաջ,- կտոր-կտոր պիտի ըլլան։

— Կրնայ նորերը շինել,— ըսի։ — Մակին գիտէ կարկտան-ծածկոյթ կարել։

Տին (Ուանկերոն) ինծի նայեցաւ ատելութեամբ։ — Չես հասկնար,— ըսաւ։ — Խնդիրը այս ծածկոյթներն են, ա՛յս ծածկոյթները։

— Լաւ,— ըսի, շփոթած։ — Ի՞նչ պիտի ընես այդ ծածկոյթները։

— Պատէն պիտի կախեմ,— ըսաւ, այն թոնով, որ կարծես ուրիշ բանի պիտանի չըլլային։

Մինչ այդ, Մակին դրան քով կեցած էր։ Ոտքերը իրար քսուելուն ձայնը կը լսէի։

— Թող առնէ, մամա,— ըսաւ, միշտ պարտուողի եղանակով, կամ որեւէ բան իրեն վերապահուած չըլլալուն հետ վարժուած մէկուն ոճով։ — Ես Տի մեծ-մայրիկը առանց այդ ծածկոյթներուն ալ կրնամ յիշել։

Զինք դիտեցի ուշադիր։ Վարի շրթունքը լեցուն էր ծխախոտի փոշիով, որ դէմքին կու տար բութ, մեղապարտ արտայայտութիւն մը։ Տի մեծ-մայրիկն ու Մեծ Տին էին իրեն կարկտան-ծածկոյթ կարել սորվեցնողը։ Անշարժ կեցած էր, սպիներով ծածկուած ձեռքերը փէշին ծալքերուն մէջ պահած։ Քոյրը կը դիտէր վախուորած նայուածքով, բայց առանց բարկութեան։ Այս ալ իրեն ինկած բաժինն էր։ Կը հաւատար, որ Աստուծոյ կամքն էր։

Երբ այդ արտայայտութիւնը տեսայ, բան մը գլխուս զարկաւ եւ իջաւ մարմնէս վար, մինչեւ ոտքերուս տապանները. ճիշտ այնպէս, երբ եկեղեցւոյ մէջ Աստուծոյ ոգին ինծի կը հպի եւ ուրախութենէս կը պոռամ։ Երբեք չըրած բանս ըրի։ Մակին գրկեցի եւ զինք քաշելով տարի ներս, եւ Օրիորդ Ուանկերոյին ձեռքերէն խլած ծածկոյթներս նետեցի Մակիին գիրկը։ Մակին անկողնին եզերքը նստաւ, բերանաբաց։

— Միւսներէն մէկ-երկուքը առ,— ըսի Տիին։

Առանց բառ մը արտասանելու, դարձաւ եւ դուրս ելաւ, գնաց դէպի Հաքիմ-ա-Պարպըրը։

— Դուն բան չես հասկնար,— ըսաւ։ Մակին ու ես դէպի ինքնաշարժը ուղղուեցանք։

— Ինչը՞ չեմ հասկնար,— ուզեցի գիտնալ։

— Անցեալի ժառանգութիւնդ,— ըսաւ։ Յետոյ դարձաւ Մակիին եւ ըսաւ,— Ինք-զինքդ պէտք է փոխես դուն ալ, Մակի։ Նոր ժամանակներ են մեզի համար։ Բայց քու եւ մամային ապրելակերպէն պարզ է, որ դուք ատկէ անտեղեակ էք։

Արեւի ակնոցները դրաւ. քթին ծայրէն ու կզակէն վեր բան չէր երեւեր։

Մակին ժպտեցաւ, թերեւս արեւի ակնոցները տեսնելով։ Բայց այս անգամ իրական, անվախ ժպիտ մը։ Հեռացող ինքնաշարժին ետեւէն բարձրացող փոշին դիտելէ ետք,

Մակիէն խնդրեցի, որ ինծի ալ ծխախոտի փոշի բերէ։ Երկուքով դուրսը նստեցանք վայելեցինք, մինչեւ որ տուն մտնելու եւ անկողին երթալու ժամը հասաւ։

Թարգմանեց՝ Վիգէն Թիւֆէնքճեան

ՅՂՈՒՄՆԵՐ

1 Ճանի Գարսըն (1925-2005) ամերիկեան պատկերասփիւռի աստղ, որ կը վարէր The Tonight Show յայտագիրը։

2 Հագուստ կարելու բամպակէ հիւսուած թեթեւ եւ թափանցիկ կտոր։

3 Ուկանտայի մէջ տարածուած լուկանտա լեզուով՝ «Բարի լոյս» կամ «Յուսամ լաւ քնացած ես»։

4 Բարեւելու իսլամական արտայայտութիւն մը, որ կը նշանակէ «Խաղաղութիւն ընդ ձեզ»։

5 Լուսանկարչական գործիք։

6 Ամերիկեան քաղաքացիական պատերազմը հիւսիսի եւ հարաւի նահանգներուն միջեւ, 1861-65։

7 1927-31 քառամեակին Ֆորտ ընկերութեան արտադրած եւ մեծ ընդունելութիւն գտած ինքնաշարժը։

8 Կաթէն կարագ հանելու փայտէ կամ կաւէ շինուած կազմած։

9 Խնոցիի գաւազան։

10 «Մեծ Աստղ»ը (Lone Star) եւ «Պտոյտ լերան շուրջ»ը (Walk Around the Mountain) Միացեալ Նահանգներու հարաւի նահանգներուն, յատկապէս Թեքսասի մէջ տարածուած կարկտաններով ծածկոյթ կարելու կաղապարներ են։