Մարկ Նշանեանի Թարգմանական Դամբանական հատորը լոյս տեսաւ Երեւան, 2024-ին, իբրեւ հրատարակութիւն «ԿԱՄ Փիլիսոփայական Գրադարան»ի։ Առաջին թիւն է մատենաշարին, թէեւ չէ նշուած։
Գիրքին սկիզբը՝ բնաբան մը Ֆրիդրիխ Նիցչէ է, նախ՝ գերմաներէնով, ապա՝ հայերէն թարգմանութեամբ, որ է․ «Այս աշնան, հնարաւորինս չափ թեթեւ հագուածքով, երկու անգամ ներկայ գտնուեցայ իմ յուղարկաւորութեանս․․․»։ Բնաբանը նաեւ կը գտնենք այն գլխուն մէջ, որ կը կրէ «Նիցչէի Յաւիտենական Վերադարձը» վերնագրութիւնը։ Փիլիսոփային խելագարութեան ժամանակէն՝ «կատակախառն խօսքեր»ով նամակէ մըն է անիկա, «ամբողջովին գիտակից տեսակէն» յետ գրութեան մէջ։ Թէ Նշանեան ինչո՞ւ ընտրած է այս բնաբանը՝ չէ պարզաբանած։ Հասկնալի է, թէ անիկա լարելու համար է գիրքին ամբողջ բովանդակութիւնը։ Ուստի՝ նշանակութեան համար՝ իմ պարզաբանումը․1) Քանի գիրքը ձօնուած է իր բարեկամին՝ Վահան Իշխանեանի յիշատակին, ապա այն յիշատակը իր բարեկամին նուէրն է․ բարեկամը յիշատակը նուիրելով՝ մահը նուիրած է (Նշանեան իր «Ներել Աններելին» գրու թեան մէջ, ըսած է․ «Մահուան շնորհիւ է, որ բարեկամութիւնը կրնայ յայտարարուիլ…Երբե՛ք առանց վերյիշումի․․․Բարեկամը իր մահն է, ուրեմն, որ կը նուիրէ բարեկամին», տե՛ս Բան եւ Գիր Մատենաշարի Ներման հարցը գիրքը, Մոնթրէալ, 2017, ՆԱ): Նշանեան, որ «կը դամբանախօսէ» վերապրող մըն է (վերապրողի բարդ փիլիսոփայութիւն մը ունի ան): 2) Գիրքը քայքայումի եւ կորուստի իրարահաղորդ զոյգ փորձընկալում կ’ընդգրկէ։ Զոյգ փորձընկալում՝ որոնք իւրացուած են, պիտի ըսէի՝ ներանձնականացուած են իր կողմէ՝ մեկնաբանական ճգնութեամբ։ Մեկնաբանութիւնը՝ «թեթեւ հագուածք» մըն է (մահուան առջեւ՝ մեր բոլոր հագուածքները «թեթեւ» են, այնպէս չէ՞)։ Փորձընկալում մը՝ որ կը վերաբերի գերմանական դէմքերու մտքի որոշ տարրերուն, եւ փորձընկալում մը՝ որ Գրիգոր Պըլտեանի եւ իր դպրութեան ու հայեացքին մասին է։
Նկատի ունենալով գիրքին բովանդակութիւնը, առաջին ենթադրութիւնը կը ներկայանայ որպէս փոխաբերութիւն մը երկրորդին։ Երկրորդը իր կարգին փոխաբերութիւն մըն է, աւելի ճիշտ՝ փոխաբերութիւնն է Աղէտին կամ, ինչպէս առիթով մը բանաձեւած է՝ «ցեղասպանական մահուան», եւ անոր փորձառութեան (տե՛ս
«Մահը փրկել», Յառաջ/ Միտք եւ Արուեստ, 5 նոյեմբեր 1995, ՄՓ)։ Անկարելի փորձառութեան՝ որպէս «դագաղ» մը, որ իր մէջ կը կրէ ու կը փոխադրէ «իր մեռեալները» (ՄՓ)։ Թէեւ իր համոզումն է, որ կեանքը փոխաբերութիւն մը չէ, բայց ողբերգականօրէն գիտէ՝ թէ «դատապարտուած ենք փոխաբերութեան ճակատագրականութեան»։
Յետ բնաբանին՝ յառաջաբան մը։
Կ’ըսէ, թէ հատորին մէջ հաւաքուած են տարիներու ընթացքին Ինքնագիր գրական ակումբի ծիրին մէջ ներկայացուած քանի մը դասախօսութիւններու բնագիրները, առաւել՝ այլ վայրերու համար նախատեսուած կամ այլ տեղեր խօսուած «ընթերցում»ներ կամ «պարզաբանում»ներ, որոնք Ինքնագիրի կայքէջին մէջ «հիւրընկալուած» են։ Անոնցմէ Ֆրիդրիխ Հէօլդերլինի, Ֆրիդրիխ Նիցչէի եւ Վալթեր Բենիամինի նուիրուածները՝ թարգմանութիւններ կցուած ունին, նախ՝ որպէսզի հեղինակները եւ «շօշափուած հարցեր»ը «մատչելի» ըլլան։ Ապա՝ քանի սոյն հեղինակները «ուզած են նոյնանալ քայքայումին եւ կորուստին հետ (կամ առնուազն հարց տալ իրենք իրենց, թէ ինչպէ՞ս կարելի է վկայել քայքայումի եւ կորուստի մասին՝ երբ քայքայուած ես եւ կորսուած)», «վերապրող լեզու» հայերէնով, ուստի՝ վերապրողի լեզու հայերէնով կարեւոր էր որ լսուէին «քայքայումին եւ կորուստին» անոնց նոյնացումները։ Ինչո՞ւ կարեւոր էր։ Որպէսզի վերապրող լեզուն, ուստի նաեւ վերապրողը ունենար ականջը իմանալու ինքն իր մասին, իր գոյավիճակին։
Յառաջաբանին երկրորդ բաժնով է, որ կը նշուի, թէ հատորը նուիրուած է Վ․ Իշխանեանի յիշատակին։ (Իշխանեան մահացաւ Մարտ 2022-ին, Մոնթրէալ, եւ Եկեղեցւոյ Կարգը կատարուեցաւ Ս․ Յակոբ Առաջնորդանիստ Մայր Եկեղեցւոյ մէջ)։ Նշանեան գրած է․ «Հոս հաւաքուած գրուածքները մասամբ իրեն կը պարտին իրենց գոյութիւնը, մտածուելէն մինչեւ լոյս աշխարհ գալը։ (…) Յիշեցնել պէտք է որ ի՛ր ձեռքէն անցան ու հրապարակ ելան ո՛չ միայն հոս հաւաքուած բնագիրները, այլեւ Մորիս Բլանշոյի, (Ֆրիդրիխ) Նիցչէի, (Միշէլ) Ֆուկոյի, Ջորջօ Ագամբէնի թարգմանութիւններս եւ անոնց երբեմն գիրքի ծաւալին հասնող վերջաբանները։ Վահանը անոնց հրատարակիչը չէր միայն։ Առաջին ընթերցողն էր։ Ներշնչման աղբիւրն էր»։
Երբ կը նայինք գրքին բովանդակութեան՝ կը տեսնենք, թէ վերլուծեալ եւ թարգմանեալ հեղինակներէն զատ կանգրութիւններ, որոնք սեւեռուած են արխիւի խնդրին, Գրիգոր Պըլտեանի Շրջում «վէպ»ին կամ «պատում»ին, ինքնիշխանութեան եւ գերիշխանութեան խնդրին, Սփիւռքին, եւ սեփական վաստակին ու հայեացքին։ Այն «զատ»ը սերտօրէն կապ ունի Ֆր․ Հէօլդերլինի, Ֆր․ Նիցչէի եւ Վ․ Բենիամինի նուիրուած վերլուծումներուն․ կը ծառայէ զանոնք իմանալու Նշանեանի ճգնութեան։
Բ.
Գրքին բովանդակութիւնը. «Բանաստեղծօրէն Բնակիլ/Ֆրիդրիխ Հէօլդերլինի Շուրջ», կցուած՝ բանաստեղծին Միակըի առաջին եւ երրորդ տարբերակներուն թարգմանութիւնը. «Արխիւին Չորրորդ Եզրը». «Վալթեր Բենիամին՝ պատմութիւն եւ մելամաղձոտութիւն», կցուած՝ Բենիամինի Պատմութեան յղացքին շուրջի թարգմանութիւնը. «Նիցչէի յաւիտենական վերադարձը», կցուած՝ Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը գիրքէն «Յաղագս փրկագործութեան» եւ «Ապաքինողը» գլուխներուն, եւ Ecce homoէն՝ «Ողբերգութեան Ծնունդը» գլուխին թարգմանութիւնը. «Յաւիտենական Շրջադարձ» (Գր. Պըլտեանի Շրջումին վերլուծում). «Ինքնիշխանութիւն եւ Գերիշխանութիւն». «Երկգլխանի հրէշին աշխարհը». եւ Մարուշ Երամեանի հետ «հարցազրոյց» մը՝ «Ստեղծել ժամանակ մը որ ըլլայ մերը…»։
Գ.1
Առաջինը. «Բանաստեղծօրէն Բնակիլ/Ֆր. Հէօլդերլինի Շուրջ», կցուած՝ բանաստեղծին «Միակը»ի առաջին եւ երրորդ տարբերակներուն թարգմանութիւնը։ 2012-ի այս գրուածքը՝ 2015ի 1 սեպտեմբերին զետեղուած է Ինքնագիրի կայքէջին վրայ։
Գրել Հէօլդերլինի շուրջ՝ «բանաստեղծօրէն» բնակելու մասին գրել է, նաեւ՝ «բանաստեղծօրէն» բնակիլ է, կը խորհիմ մտածեր է Նշանեան։ Այս «բանաստեղծօրէն»ը՝ «որպէս տաղաչափ» կամ «որպէս քերթող» չի նշանակեր։ Ասոր «բան»ը՝ միտքն ու խօսքն է, ուրեմն՝ «բանաստեղծօրէն»ը կը նշանակէ մտքի եւ խօսքի ստեղծաբանութեամբ։ Իսկ «բնակիլ»ն ալ՝ «մնալ»ն է, կամ ապրիլը՝ մնալով, կամ «վերապրիլ»ը։ «Բանաստեղծօրէն բնակիլ», ուրեմն, կը նշանակէ միտքն ու խօսքը ստեղծելով «վերապրիլ»։ Ան որ կը բանաստեղծէ՝ վերապրող մըն է, որ «մահուան մէջ կը բնակի» (ՆԱ), ըստ Նշանեանի։ Ո՞ր մահուան։ Աղէտին եւ Աղէտէն մահուան։
Նշանեան իր յօդուածը սկսած է խնդութեան նոթով մը, թէ 2002-ին, Երեւանի մէջ լոյս տեսած է գերմանացի բանաստեղծէն «իրապէս բացառիկ հատոր մը, առաջինը իր տեսակին մէջ»։ Ժողովածոյ մըն է հատորը, անկէ՝ բանաստեղծութիւններու։ Մեծաւ մասամբ թարգմանիչը՝ Յակոբ Մովսէս, որ գրած է յառաջաբան մը, եւ հատորի աւարտին՝ տարածուն յաւելուած մը։
Նշանեան նախ զբաղած է «Եւրոպայի երկնքին տակ» Հէօլդերլինի վաստակին «ընկալումը նկարագրելով»։ Ընկալման նկարագրութեան սկիզբը, «Յունաստանի մտասեւեռումով ապրող գրող»ին ու թարգմանիչին վրայ՝ կենսագրական եւ գրականագիտական քանի մը տեղեկութիւն, նշում՝ թէ անոր անունը պիտի անհետանար յիշողութիւններէն, եւ թէ՝ միայն Նիցչէ, այն ալ՝ «անցողակի կերպով» պիտի ողջունէր Դիոնիսիոսի կերպարին գիւտը
անոր կողմէ։ Ակնարկած՝ թէ 20-րդ դարու սկզբնաւորութեան է, որ անոր գիւտը պիտի ըլլար։ Երբ անոր ամբողջական գործերուն հրատարակման ձեռնարկը իր աւարտին հասաւ 1923-ին։ Գերմանիոյ երիտասարդութիւնը յափշտակուեցաւ Հէօլդերլինէ։ Վալթեր Բենիամին «ապշեցուցիչ ուսումնասիրութիւն մը» գրած է երկու բանաստեղծութիւններու վրայ, որոնցմէ առաջինը Յակոբ Մովսէսի կազմած ժողովածոյին մէջ թարգմանուած կայ՝ «Բանաստեղծին արիութիւնը» վերնագրութեամբ։ Երկրորդը, որուն համար «Վեհերոտութիւն» վերնագիրը առաջարկած է Նշանեան, որ առաջինին «երկրորդ տարբերակը կարելի է նկատել», չէ թարգմանուած, եւ չէ ներառնուած։ Մարթին Հայդեգեր Հէօլդերլինի գործին նուիրած է դասընթացքներ, որոնք «փիլիսոփայական լեզուով կը վերաշարադրէին Հէօլդերլինի բանաստեղծութիւնը»։ Փիլիսոփային Հէօլդերլինի մասին մտորումները թարգմանուելով ժողովածոյին մէջ ներառնուած են․ անոնք ունին «Հէօլդերլին եւ բանաստեղծութեան էութիւնը» եւ «Ինչպէս տօնական օրը․․․» վերնագրութիւնները։ (Այս թարգմանութիւններուն կապակցաբար, Նշա նեան իր իսկ բառով՝ «մակերեսային» նկատողութիւններ ըրած է)։ Հայդեգերով՝ Հէօլդերլինի բանաստեղծութիւնը վերածուած է «համեւորպական (եւ ուրեմն գրեթէ առանց չափազանցելու՝ համաշխարհային) երեւոյթի»։ Երեսունական թուականներուն, ֆրանսացիներուն հետաքրքրութիւնը «նորաբնոյթ փիլիսոփայութեան ռահվիրայ» Հայդեգերի՝ պատճառ եղաւ, որ անոնք նաեւ հետաքրքրուին Հէօլդերլինի վաստակով։ Այն հետաքրքրութեան «առաջին մեծ ուսումնասիրութիւն»ը գրած է Մ․ Բլանշօ՝ «Հէօլդերլինի ուղին» վերնագրութեամբ (ասիկա թարգմանուած է Շուշանիկ Թամրազեանէ, եւ զետեղուած է հատորին մէջ)։
Նշանեանէ տարածուն նկատողութիւններ կատարած է Յակոբ Մովսէսի Գուարդինեան համակրանքին վրայ, որուն հետեւած է քննադատութիւն մը իտալացի հէօլդերլինագէտի մեկնաբանութեան։
Գուարդինի «յառաջադէմ աստուածաբան մըն էր», որ մասամբ «գոյութենապաշտ շարժումէն ազդուած»՝ Ֆր․ Նիցչէի, Ռ․ Մ․ Ռիլքէի, Ֆ․ Դոսթոյեւսքիի եւ Ս․ Քիրքըկաարդի մասին վերլուծումներ գրած էր, իրեն նիւթ ունենալով Աստուծոյ բացակայութեան փորձընկալումը։ Ըստ Կաթոլիկ տեսաբանին, «Աստուծոյ բացակայութիւնն ալ Աստուծոյ փորձընկալում» մըն էր։ Ան մօտենալով Հէօլդերլինին, որ հին Յունաստանը «քրիստոնէութեան ստորոգութիւններով» չէր մտածեր, նոյնիսկ «ապաքրիստոնէական մտածողութիւն մը» ունէր, Գուարդինի անոր գրածներուն տուած էր «քրիստոնէական երանգ եւ նշանակութիւն», որովհետեւ անոնց մէջ տեսած էր «գաղտնի քրիստոնէութիւն» մը։ Ըստ Նշանեանի, Հէօլդերլինի մասին Գուարդինեան մեկնաբանութեան «մեղք»ը՝ արուեստը որպէս սուգի երեւոյթ զգալու «կատարեալ պակաս»ն էր։ Հէօլդերլինի բանաստեղծութիւնները եւ յոյներուն թատերական ողբերգութիւններուն թարգմանութիւնները՝ արուեստով սգալ էին մեռած աստուածները։ Աստուածները մեռած էին, եւ անոնց հետ՝ կորսուած էր անոնց մահը սգացող լեզուն։ Անոնց մահը կարելի էր սգալ արուեստաւոր թարգմանութեամբ․ թարգմանութեամբ մը՝ որ արուեստը կը ճանչնայ որպէս սգալու արդիական միջոց։
Մեռած աստուածները սգացող արուեստը՝ զանոնք կ’ապրեցնէ որպէս մեռեալ։ Գուարդինի այս փորձընկալումին հաղորդ չէ, ըստ Նշանեանի, որովհետեւ իրեն համար յոյն աստուածները նախակարապետներ էին Աստուծոյ Որդիին․ անոնց հետ կրօնական գիտակցութիւնը կը դիմէր իր լրումին, որ Քրիստոսն է, եւ Քրիստոսի ճամբան Հայրութեան կը տանի։ Նշանեան փրկաբանական այս մեկնաբանութիւնը մահացու եւ մահաբեր տեսած է։ Իր տեսակէտն է, թէ յոյն աստուածները պէտք ունին վերամեկնաբանուելու արդիական փորձընկալումի լոյսին տակ։ Եթէ հարց տանք, թէ ճիշտ ի՞նչ է արդիական փորձընկալումը կամ անոր իսկութիւնը։ Կը կարծեմ, որ պատասխան մը կ’ամփոփուի հետեւեալին մէջ․ «Աստուծմէ ձերբազատ մարդկութեան մը հիմնական կամեցողութիւնը»։ Նիցչէական «volonté de puissance»ին կ’առնչուի այս միտքը։ (Անկասկած, խելքս չի հասնիր արդիական փորձընկալման կիրքին, որ բազում փորձընկալումներով այսօրուան աշխարհին մէջ՝ տարփագին կը ցանկայ մենատիրել։ Պէտք չէ մոռնալ, որ «յետ-արդիական» փորձընկալում մըն ալ կար, որ իր օրը ըրած է, կամ կարգ մը տեղեր՝ դեռ իր օրը ընելու վրայ)։
Գ.2
Երկրորդը. «Արխիւին Չորրորդ Եզրը»։ Ասիկա արխիւի մասին փիլիսոփայական դասախօսութիւն մըն է, որ Ինքնագիրի կայքէջին վրայ հրապարակուած է 24 նոյեմբեր 2016-ին։ Առիթն ու պատճառը՝ արխիւին մուտքն է թանգարան։
Նշանեանի երկարամեայ նիւթերէն մէկն է արխիւը։ Թէ ինչո՞ւ ատով զբաղած է։ Որովհետեւ մարդկութիւնը, եւ անոր մէջ մենք՝ հայերս կը տառապինք արխիւախտէ։ Մեր պարագային արխիւախտի երեւոյթ մըն է ցեղասպանութեան յիշողութիւնը արխիւաւորելով ապացուցելու հեւքը։
Արխիւախտը «անտիրապետելի ցանկութիւն մը»ն է։ Նշանեան գրած է․ «Կը կու տակենք արխիւներ, կը բազմապատկենք արձանագրութեան եւ արխիւացումի միջոցները, որպէսզի հասնինք անարխիւին (…)։ Որքա՜ն տարօրինակ։ Արխիւն է, որ կը տիրապետէ մեր կեանքերուն։ Արխիւը կը ներթափանցէ մինչեւ խորքերը մեր իրականութեան, իրականութեան մեր ըմբռնումին, մտածողական թէ զգայարանական։ Իսկ եթէ կ’ուզենք ձերբազատուիլ անկէ, եթէ կ’ուզենք մէկ քով դնել արխիւը, մոռնալ զայն, հաւատալով, որ կայ բուն իրականութիւն մը առանց արխիւի, նորէն կը հպատակինք արխիւին, եւ այս անգամ կրկնապէս կը հպատակինք, քանի որ կը հպատակինք խաբկանքով, (արխիւէ) զերծ ըլլալու խաբկանքով։ Եւ այդ խաբկանքը իր կարգին արխիւի տիրապետութենէն թելադրուած է մեզի։ Քանի որ արխիւի օրէնքին համաձայն է, որ կը հաւատանք անարխիւ իրականութեան մը»։
Երբ վերնագրութիւնը կը կարդանք՝ հարց կու տանք, թէ ի՞նչ կը նշանակէ արխիւին չորրորդ եզրը։ Արխիւ մը քանի՞ եզր կ’ունենայ։
…մարդկութիւնը, եւ անոր մէջ մենք՝ հայերս կը տառապինք արխիւախտէ։ Մեր պարագային արխիւախտի երեւոյթ մըն է ցեղասպանութեան յիշողութիւնը արխիւաւորելով ապացուցելու հեւքը։
Արխիւին շուրջ մտքերու չորս «եզր»եր տեսած է Նշանեան։ Առաջինը կոչած իմացաբանական, որ կը վերաբերի մեր իմացութեան (մեր գիտութեան) պատմական ձեւերուն ու որոշադրումներուն։ Երկրորդը՝ վկայագրական, որ 20-րդ դարուն այնքան հիւանդագին ցանկացուած է՝ կարծէք իրեն «յատուկ» ըլլար, իբրեւ թէ՝ յատկապէս անոր մէջ պատահած դէպքերը պահանջէին «վկայագրութիւններու անվերջանալի բազմապատկումը», որպէսզի դէպքերը դառնային դէպքեր, «իրականութիւնը՝ իրականութիւն»։ Երրորդը՝ թեքնաբանական, որ կը վերաբերի «արխիւի նիւթական արտաքնութեան, արձանագրութեան միջոցներու նորոգումին, այսինքն՝ տեսագրիչ, ձայնագրիչ, գրագրիչ գործիքներով բազմացումին։ Եւ չորրորդը՝ արուեստաբանական, որ կը վերաբերի արխիւի ընկալումին իբրեւ արուեստ։ Ասիկա յայտնուած էր արխիւին մուտքովը թանգարան։
Նշանեան հարց տուած է․ «Ի՞նչ բան կը կապէ այս բոլորը իրարու»։ Պատասխանը․ «չորս չափումները՝ մէկ ու միակ արխիւին չափումներն են», արխիւի օրէնքին չափումներն են։ Արխիւին օրէնքը, ինչպէս ըսուեցաւ, որ կը պահանջէ «միշտ աւելի արխիւ, միշտ աւելի արձանագրութեան եւ արխիւացումի միջոցներու միջամտութիւն, հասնելու համար ՛՛մաքուր՛՛ իրականութեան, ապարատէ զերծ իրականութեան, անարխիւ իրականութեան»։ Անտիրապետելի ախտաւոր ցանկութիւն մը, որով «արխիւը կը ներթափանցէ մինչեւ խորքերը մեր իրականութեան, իրականութեան մեր ըմբռնումին, մտածողական թէ զգայարանական»։ Կարելի՞ է անկէ ձերբազատուիլ։
Ահա կու գայ Վալթեր Բենիամինը…
Գ.3
Երրորդը՝ «Վ. Բենիամին. Պատմութիւն եւ մելամաղձոտութիւն», որ Ինքնագիրի կայքէջին վրայ հրապարակուած է 9 նոյեմբեր 2012-ին։
Մենք որ մեր գլխուն եկած Աղէտը ճանչնալու եւ ճանչցնելու ախտէն բռնուած ենք՝ ելք մը ունի՞նք քան ցանկութիւնը արխիւներ բազմացնելու։ Վերջ ի վերջոյ, արխիւին տիրապետութիւնը՝ դահիճին տիրապետութիւնն է, այլ խօսքով՝ մահուան յիշողութեան, ուստի եւ մահուան տիրապետութիւնն է։ Համառօտեցի Նշանեանի առանցքային միտքերէն մէկը։
Ըստ Նշանեանի, Բենիամին այն մտածողն է, որ արխիւի տիրապետութենէն, ուստի՝ մահուան տիրապետութենէն ազատագրուելու ելք առաջարկած է։ Արխիւախտը պատմութիւնը կը ներկայացնէ որպէս գիտութիւնը «մաքուր» իրականութեան հասնելու։ Բայց պատմութիւնը ի վիճակի չէ որեւէ կորուստ, ալ ուր մնաց Աղէտ մը ընկալելու, համարկելու, ներանձնականացնելու։ Եւ որով հետեւ չի կրնար ընկալել, համարկել ներանձնականացնել՝ մելամաձոտութիւնը կը սկսի (Նշանեան գրած է․ «Մելամաղձոտութիւնը կը սկսի հոն՝ ուր կորուստ մը չէ համարկուած ու ընկալուած, ուր նոր ինքնութիւն մը չէ հիմնուած կորուստին սգաւորներ անձնականացումի հիման վրայ»)։ Մելամաղձոտութիւնը որ կ’օգտագործէ Նշանեան՝ հոգեկան հիւանդութիւնը չէ, այլ փիլիսոփայականացուած երեւոյթ մըն է, մտածում զարգացնելու «ոսպնեակ» մը․ ոսպնեակ մը՝ որ արդիական հիւանդութիւնը կը տեսնէ։ Պէտք է պատմութիւնը կարդալ «մելամաղձոտութեան ոսպնեակին ընդմէջէն»։ Կարդալ պատմութիւնը այն «ոսպնեակ»ին ընդմէջէն՝ հասկնալ է, թէ պատմապաշտութիւնը կը շարունակէ դահիճին բերած մահուան գործը։ Ասիկա «փիլիսոփայական հիմունք մը»ն է։ Մելամաղձոտութիւնը «իմաստ մը չի յայտնաբերեր։ Կը յայտնաբերէ իմաստին աղէտը», գրած է ան։
…արխիւին տիրապետութիւնը՝ դահիճին տիրապետութիւնն է, այլ խօսքով՝ մահուան ողութեան, ուստի եւ մահուան տիրապետութիւնն է։
«Հաւանաբար անկարելի ձեռնարկ մըն է» պատմապաշտութեան ապակառուցումը, խորհած է Նշանեան։ Այնուհանդերձ, Բենիամինի գրածներէն մեկնելով՝ նպատակադրած է «երեւակայել» պատմութիւն մը, որ չըլլայ պատմապաշտ։ Իսկ ըլլայ ինչպիսի՞ն։ Պատմութիւն մը՝ որ «արուեստի ձեւ մը, ներկայացումի եւ վերկայացումի ձեւ մը» կը զարգացնէ, որպէսզի ընդունի «կործանումը, աղէտը»։ Ստիպողութիւն մըն է այն ընդունումը։ Արուեստը որպէս ներկայացում եւ վերկայացում՝ սգաւորաբար «կը պահէ աղէտը եւ կը պահէ աղէտէն», այսինքն՝ աղէտը չի մոռնար, կը հասկնայ՝ թէ անիկա նոյն ատեն իմաստին աղէտն է, եւ փոխանակ իմաստին աղէտը արխիւաւորելով մելամաղձոտութեան մէջ բնակելու՝ կը ստեղծէ արուեստի սուգը, որ չանհետանալու ձեւ մըն է ։
Գ.4
Չորրորդը՝ «Նիցչէի յաւիտենական վերադարձը», որ Ինքնագիրի կայքէջին վրայ հրապարակուած է 27 նոյեմբեր 2015-ին։
«Արուեստի ձեւ մը, ներկայացումի եւ վերկայացումի ձեւ մը» անհրաժեշտ է՝ ազատելու համար անհետացման դատապարտութենէն։ Նիցչէի յաւիտենական վերադարձին շուրջ խօսելով՝ Նշանեան իր հաստատումը ընդլայնած է։
Նախ ակնարկած է այն «բազմաթիւ հատորներ»ուն, եւ «հազարաւոր էջեր»ով «մրոտ»մներուն, որոնք փորձած են հասկնալ Յաւիտենական Վերադարձը։ «Ոմանք պարզ երազանք մը նկատած են զայն, ու նախընտրած են գաղափարը մէկ քով թողուլ։ Ուրիշներ (…) զայն Նիցչէի փիլիսոփայութեան կեդրոնական սկզբունքներէն մէկը նկատած են», գրած է։ Իր վերլուծական շրջագայումին մէջ, Նշանեան Ժորժ Բաթայլը ճանչցած է որպէս «մեծագոյն նիցչէականը»։ Ան «միակն է, Հայդեգերը բացառելով (…), որ ուզած է եւ փորձած է Նիցչէին ծրագիրը իրը դարձնել, նոյնանալ անոր, տանիլ քայքայումը մինչեւ ծայրը։ Ինչի՞ն քայքայումը։ Մարդուն»։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ հիւանդ է ան ։ Եւ անոր հիւանդութիւնը՝ «արեւմտեան-քրիստոնեայ մշակոյթ»ին հիւանդութիւնն է։ Այն մշակոյթը այսօրուայ մարդուն կազմածն է, կաղապարն է, էութիւնն է։
Բաթայլ ինչպէ՞ս կատարած է Նիցչէի ծրագրին իւրացումը, անոր ինքնանոյնացումը, եւ մարդուն կամ անոր մշակութային կազմածին, կաղապարին եւ էութեան քայքայումը։ Մեթոտով մը, որուն Նշանեան անուն մը տուած է՝ «յետադիմական մեթոտ» («յետադիմական» բառը արդէն յստակ նշանակութեամբ մը կը գործածուի մեր մօտ: Նշանեան նաեւ գործած է «յետախաղաց» բառը․ ասիկա պիտի նախընտրէի քաննախորդը)։ «Դէպի ո՞ւր ետ կ’երթայ այդ մեթոտը», հարց տուած է Նշանեան։
Եւ պատասխանած՝ «Դէպի անմարդկայինը», որպէսզի «անմարդկային»ով կարենայ հասնիլ իսկապէս մարդկայինին։ Յետոյ հարց տուած է․ «Ինչպէ՞ս կարելի է հասնիլ անմարդկայինին, կամ երեւան բերել անմարդկայինը մարդուն մէջ», նաեւ թէ՝ «Ինչո՞ւ պէտք է երեւան բերել զայն»։ Առաջին հարցումին համար․ քայքայելով այն՝ ինչ իբրեւ մարդկային ընդունուած է, որ սակայն հիւանդութիւն մըն է, ըստ իրեն։ Երկրորդ հարցումին համար․ որպէսզի ալ «մարդկութեան մասին վերջին պատրանքը» կամ հաւատքը սրբագրուի։ Արդ, «յետադիմական մեթոտ»ը՝ Յաւիտենական Վերադարձի մեթոտն է, մեթոտը որ մարդուն ան մարդկայնութիւնը կը յայտնաբերէ։ Ասիկա ոչնչապաշտութիւն մը չէ՞։ Ո՛չ, կ’ըսէ Նշանեան։ Իսկ ի՞նչ է։ Պատրանազերծում մարդկայնական համարուած անմարդկային մշակոյթէն։ Վասն ինչի՞։ Որպէսզի «արուեստագէտի բարոյականութեան մը հիմնաքարը» զետեղուի, դիմակալուի մարդկային հիւանդութիւնը, որուն ախտանշաններ են բանասիրութիւնը, պատմութիւնը եւ քրիստոնէութիւնը։ Քրիստոնէութիւն, արխիւ, պատմագիտութիւն եւ բանասիրութիւն ձեռք ձեռքի տուած՝ ստեղծած են մարդուն մարդկայնութեան պատրանքը, ըստ իրեն։ Ուստի՝ հարկ է զանոնք կազմալուծել։
Ինք գիտակից է ատոր ոչ միայն դժուարութեան, այլեւ անկարելիութեան, այնուհանդերձ զինուորագրուած է մեթոտներու, որոնք անոնց կազմալուծման կը ձգտին եւ կը միտին։ Զինուորագրուած է, որպէսզի կազմուի եւ հաստատուի արուեստի սուգը, եւ ոչ՝ ակնարկեալներուն սուգերը։ Ըստ իրեն, Նիցչէ վասն արուեստի սուգին էր, եւ դրաւ հիմնաքարը արդի արուեստագէտին բարոյականութեան «հիմնաքար»ը։ Շնորհիւ այն հիմնաքարին է, որ կարելի է քալել յոռետեսական ճամբան, երթալ միչեւ անոր «ծայր»ը, « դիմանալով, այսինքն՝ աշխատելով մարդկային հիւանդութեան դէմ, մարդուն դէմ որպէս հիւանդութիւն»։ Այդպէս է, որ «ծայր»ը հասանելի կ’ըլլայ, որովհետեւ արուեստագէտը զայն կը պատահեցնէ, կը պատահեցնէ որպէս գալիք։ Զայն կը կանչէ, որ անիկա վերջապէս ըլլայ դէպք, ոչ՝ որպէս «մաքուր» իրականութիւն, որ ցնորք մըն է, այլ որպէս իրականութիւն մը՝ ուր մարդը մարդ կը մնայ, ազատ զինք կազմած, զինք կաղապարող ցնորքներէն։ Ինք իր կամքին տէրը։
Գ.5
Հինգերորդը՝ «Յաւիտենական շրջադարձը»։ Ասոր ամփոփ մէկ տարբերակը խօսուած է 2015-ին, Գրիգոր Պըլտեանի վաստակին նուիրուած գիտաժողովի մը, ապա լոյս տեսած է գիտաժողովին նիւթերը հաւաքած ֆրանսերէն ժողովածոյի մը մէջ, որուն հայերէն տիտղոսն է. Գր. Պըլտեան եւ ժամանակակից հայ գրականութիւնը, Փարիզ, 2021։
«Յաւիտենական Շրջադարձը» կը վերաբերի Գրիգոր Պըլտեանի Շրջում վէպին, որ եօթներորդն է շարքին, եւ որուն հետ շարքը պիտի առնէր ընդհանուր անուն մը՝ «Գիշերադարձ»։ Գրական սեռին չակերտու մը՝ 1) Որովհետեւ հեղինակը՝ Պըլտեան նախընտրած է զանոնք կոչել
«պատում»ներ, ինչպէս ըսի։ Թէ ինչո՞ւ։ Այստեղ չեմ երթար Պըլտեանի տեսութեան, որ կարելի է գտնել իր «Պատում» գրութեան մէջ (Երեւան, 2021), այլ կը նշեմ Նշանեանի մեկնաբանութիւնը, որ եզրին համար նախ այցելութիւններ տուած է Յակոբ Օշականէն Մորիս Բլանշօ, մինչեւ Ժագ Դեռիդա։ Եւ յանգած սա մտքին՝ թէ եզրը պարզապէս ան բնորոշելի եւ անթարգմանելի է։ «Պատում» նաշարը, ուրեմն, անբնորոշելի էն եւ անթարգմանելիէն, եւ անոր միջոցով դարձ մըն է դէպի անբնորոշելին ու անթարգմանելին, որ Աղէտին գիշերն է։
…վկայութիւնը կամ վկայագրութիւնը գրականութեան «այլ»ն է, որ «դրսութեան օրինավիճակ» ունի։
Նախապէս ըսուած եւ կրկնուած միտքը կը լսեմ վերստին․ արուեստի ձեւ մը, ներկայացումի (ձեւ մը) եւ վերկայացումի ձեւ մը անհրաժեշտ է՝ ազատելու համար անհետացման դատապարտութենէն։ Նշանեան այդ է, որ կը թելադրէ նաեւ Պըլտեանի Շրջումին առիթով։
Պըլտեանական դէպի Աղէտ դարձի մարտավարութեան իր վերլուծման մէջ, Նշանեան լայնօրէն խօսած է վկայութեան կամ վկայագրութեան նիւթին շուրջ։ Ըստ իրեն, վկայութիւնը կամ վկայագրութիւնը գրականութեան «այլ»ն է, որ «դրսութեան օրինավիճակ» ունի։ Պըլտեան ինքնակենսագրական տարրերու լայն օգտագործումով՝ վկայութիւնը կամ վկայագրութիւնը համարկած է գրականութեան։ Իր համար կումը ճանապարհ մըն է, որ «նոյնանման» է այն ճանապարհներուն, որոնք 20-րդ դարու վերջաւորութեան արեւմտեան վիպագիրներ կտրած են՝ «գրականութիւնը մինչեւ իր ծայրամասերը» բերելով։ Այն համարկումները կատարուած են «ընդհանրապէս Ողջակէզին (հասկնալ՝ Շօային) հետ կապակցութեամբ»։ Անոնք եւ Պըլտեան Աղէտի մասին «բանաւոր պատում»ը մտցուցած են գրականութեան մէջ։ Այս արարքով վկայութիւնը կամ վկայագրութիւնը «բնոյթ» փոխած են․ պատմագիտութեան իրենց ծառայութենէն բերուած են գրաւոր պատումին մէջ, որ այլեւս իր կարգին դադրած է «ֆիքսիոն»ի կամ յերիւրածոյի տարածք ըլլալէ, ու վերածուած «մտածելու ձեւ»ի մը, «անցք»ի մը՝ հասնելու համար «մինչեւ ծայրը», հոն՝ ուր զարթնումը պիտի ըլլայ, պիտի ծնի իբրեւ արխիւ վկայութեան կամ վկայագրութեան շրջանէն անցած անհատը, որ նախացերեկուան մէջ անվերջ կը շրջի, եւ զերծեալ որեւէ առասպելէ՝ կը պատմէ իր շիջումը։
Գ.6
Վեցերորդը՝ «Ինքնիշխանութիւն եւ գերիշխանութիւն», որ Ինքնագիրի կայքէջին վրայ հրապարակուած է 17 նոյեմբեր 2015-ին։ Այս նիւթին վերլուծումը մեկնած է ակնարկութեամբ 2013-ի դեկտեմբերին Իսթանպուլի Սապանճը Համալսարանէն ներս «ինքնիշխանութեան» (նաեւ՝ գերիշխանութեան) հարցերուն վերաբերեալ իր դասախօսական շարքին, երբ Սթրազպուրկի Մարդկային Իրաւանց Եւրոպական Ատեանը որոշում հրապարակեց։ Որոշումին վերնագրութիւնը՝ «Արդարացի չէր 1915-ին եւ յետագայ տարիներուն հայ ժողովուրդին դէմ գործուած խժդժութիւնները ՛՛ցեղասպանութիւն՛՛ որակել մերժողներուն դէմ դատապարտութիւնը»։ Նշանեան ցնցուած է որոշումէն, եւ պատահածը մտածած դասախօսութեան մը մէջ, որուն առարկան էր օրէնքի եւ ինքնիշխանութեան (եւ՝ գերիշխանութեան) յարաբերութիւնը։
Մարդկային Իրաւանց Եւրոպական Ատեանի որոշումը կը թելադրէ, որ «օրէնքէն դուրս գտնուող հարցեր» կան։ Եւ հարցերը «օրէնքէն դուրս կը գտնուին՝ օրէնքին որոշումով»։ Ուրեմն, օրէնքը «արտօրինական կալուած մը» կը սահմանէ։ Կալուած մը, որ «յանձնուած է պատմութեան եւ պատմագիտութեան հովանաւորութեան»։ Նշանեան որոշումի խորքին մէջ տեսած է ինքնիշխանութեան եւ գերիշխանութեան հարցին միջամտութիւնը․ Ո՞վ կամ ո՞ր կառոյցը ունի ինքնիշխանութիւնը եւ գերիշխանութիւնը որոշելու, թէ «1915-ին եւ յետագայ տարիներուն հայ ժողովուրդին դէմ գործուած խժդժութիւնները ՛՛ ցեղասպանութիւն՛՛» էին, ուստի զայն մերժողները պէտք է դատապարտուէին։
Այս մթնոլորտին մէջ, Նշանեան 2013-ի դեկտեմբերին Սապանճի Համալսարանէն ներս շարունակած էր դասախօսութիւններու շարքը, որ նոյն համալսարանին մէջ սկսած էր 2009-ին։ 2009-ի դասախօսութիւնները նուիրուած էին 20-րդ դարու յետ-Եղեռնեան փորձառութեան, «սգալու կարողութենէն զրկուած»ի հայկական փորձառութեան մասին։ Անոնցմէ ճիշտ առաջ, թուրք մտաւորականներու ներողութիւն խնդրող արշաւը սկսած էր, եւ «քանի մը շաբթուան մէջ, երեսուն հազար ստորագրութիւն հաւաքած էր»։ Երեւոյթը ստիպած էր, որ Նշանեան խորհրդածեր խոստովանութեան եւ ներումի հարցերուն շուրջ։ 2013-ի իր դասախօսութիւնները իրենց «ճամբու քարտէս» ունեցած են Ժ․ Դեռիդայի «Avouer-L’impossible» 1998ին խօսուած գրութիւնը։ Ըստ իր մեթոտին, Դեռիդա ապա կառուցած է խոստովանութեան եւ ներումի նիւթերը։ Կու տամ ամփոփումը փիլիսոփայի հայեացքին Նշանեանական բացատրութիւնը․ «ներել(ը) իմաստ մը ունի այն ատեն միայն, երբ խօսքը աններելին ներելու մասին է, եւ հետեւաբար, նոյն տրամաբանութեան հետեւելով, որ խոստովանութիւնը իմաստ մը ունի (այսինքն՝ քաղաքական հաշտութեան շարժընթացէն անդին իմաստ մը), այն ատեն միայն, երբ խօսքը անխոստովանելին խոստովանելու մասին է»։
Թէ իշխանութեան եւ գերիշխանութեան այս գլուխը ի՞նչ աղերս ունի խոստովանութեան եւ ներման հարցերուն հետ։ Նշանեանի մտածումն է, թէ այն աղերսը պարզապէս երկու ժամանակներու իրարու կից, բայց իրարմէ անջատ ըլլալու մասին է․ անխոստովանելին խոստովանիլը, եւ աններելին ներելը կու գան զուտ քաղաքական բնութեամբ իշխանութեան եւ գերիշխանութեան ժամանակէն վերջ։
Իշխանութիւն եւ գերիշխանութիւն կ’առկախեն օրէնքը, եւ որպէս քաղաքական բնութեամբ երեւոյթներ՝ կը ներկայացնեն այն կարողականութիւնը, որ կը բանի բնաջնջում արտադրելու համար։ Այս կարողականութեան տրամաբանութեան մէջ, որմէ դուրս են անխոստովանելիին խոստովանուիլը եւ աններելիին ներուիլը՝ անկարելի է սգալը, ուստի՝ վերադառնալը «մարդկայնացումի արմա տին»։
Գ.7
Եօթներորդը՝ «Երկգլխանի հրէշին աշխարհը», որ Ինքնագիրի կայքէջին վրայ օգոստոս 2020-ին։ Դասախօսութիւնը Սփիւռքի մասին է։ Միտ բանին է՝ խիստ անհրաժեշտութիւնը, կամ շատ մեծ կարիքը Սփիւռքի մտածողութեան մը։ Գրած է. «Պէտք ունինք (…) այսօր աւելի քան երբեք Սփիւռքի մտածողութեան մը, որ ըլլայ սփիւռքեան մտածողութիւն։ Կա՞ն արդեօք
ասոր նախադրեալները մօտիկ անցեալին մէջ։ Կա՛ն անշուշտ։ Բայց չկան մտածողութեան մը ձեւին տակ բանաձեւուած ու բնորոշուած։ Կան գրական գործերու մէջ»։ Ըստ Նշանեանի, գրականութիւնը վայրն է «փորձառութենէն անդին» մտածողութեան մը։ Այն մտածողութիւնը կ’ենթադրէ տագնապ մը։ Գրականութեան մտածողութիւնը տագնապի մը գիտակցականացումն է, փոխադրումն է, փորձարկումն է, արձանագրումն է, դիմագրաւումն է։ Սփիւռքի գրականութեան պարագային՝ ի՞նչ տագնապի մասին է խօսքը։ Անիկա յաջորդական սերունդներու «զանազան ձեւերով» տագնապ մըն է։ Առաջին սերունդին «ձեւ»ը. «Աղէտը գիրով դիմագրաւելու անկարելիութեան տագնապ»ը։ Երկրորդին «ձեւ»ը. «օտարութիւնը եւ օտարումի սարսափը դիմագրաւելու անհրաժեշտութեան տագնապ»ը։ Երրորդին «ձեւ»ը. « մեռեալ լեզուով թարգմանելու տագնապ»ը։ Սփիւռքի մտածողութիւնը ցարդ չէ դարձած իր գրականութեան աւանդին, դեռ ինքզինք անոր մտածողութեան «ժառանագորդ» չէ ճանչցած, այլ մնացած է «սնանկ վիճակ»ի մէջ, ու «կը տնտնայ տակաւին մեծ պողոտային քովընտի փողոցներն ու թաղերը»։ «Սնանկ վիճակ»ը կը սնանի «խաբէական դաստիարակութիւն»ով մը, որ Եղեռնին թիւր ընկալում մը ունի, եւ «հայրենասիրական (քնաբեր) դեղահատեր» կ’առնէ։ Նշանեան յոյժ ցանկացողն է, որ այս Սփիւռքը վերջ գտնէ։ Բայց ցանկութիւն մը կը բաւէ՞։ Չի բաւեր։ Ինչպէ՞ս կարելի է այն վերջին պատահիլը։ Սփիւռքեան մտածողութեան մը զարգացումով, որ ունենայ «հաստատութենականացած յիշողութիւն մը, մտային ու ոգեկան յիշողութիւն մը»։ Մտածողութիւնը եւ յիշողութիւնը Սփիւռքեան տագնապին «ձեւ»երը ժառանգելու, մեկնաբանելու որպէս օտարութեան բնակիչ, որպէս ինքնիշխան օտարներ՝ յարաբերաբար 19-րդ դարու «բանասէրին առարկայ» եւ անոր արտադրած ազգայնականութեան տիպար «բնիկ»ին (այս մասին տե՛ս իր «Entre l’art et le témoignage – Littératures arméniennes au XXe siècle Volume 2, Le deuil de la philo-logie», Ժնեւ, 2007)։ Բայց «բնիկ»ը «անյաղթահարելի» է, որովհետեւ միաժամանակ թէ՛ «իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողն է», եւ թէ «պատմութեան օրէնքները (…) շրջագծող ու (զանոնք) արտադրող բանասէրին առարկան է»։ Այս յարակարծիքն է, որ Նշանեան «երկգլխանի հրէշը» անուանած է։ Եւ ըստ ասոր, որպէս «ինքնիշխան օտարներ» ըլլալը՝ եթէ ոչ անկարելի, ապա խիստ դժուարութեամբ յաղթահարելի ընթացք է։
Գ.8
Ութերորդը՝ «Ստեղծել ժամանակ մը որ ըլլայ մերը…»/ Հարցազրոյց Մարուշ Երամեանի հետ»։ Երամեան 1999-ին հարցարան մը ղրկած է Նշանեանի։ Հարցարանը եւ պատասխանները (պատասխանները մատուցուած են ոչ թէ անջատաբար, այլ որպէս մէկ վերլուծական ամբողջ մը) լոյս տեսած են 2000-ին, Բանաստեղծութիւն հանդէսի Բ. Գիրքին մէջ։ Ապա՝ 2016-ին հրապարակուած նաեւ Ինքնագիրի կայքէջին վրայ։ Հարցարանին նիւթը՝ քննադատութիւնն է։
…Գրելն է, որ միայն ի վիճակի է ժամանակ մը ստեղծելու։ Իր հաւատամքն է, թէ գրականութիւնը ինքնորոշման «գերագոյն ձեւն է։
Սկիզբէն Նշանեան ըսած է, թէ ինք քննադատ մը չէ, այլ «պարզ ընթերցող մը»։ Ընթերցող մը՝ որ «կը յափշտակուի իր կարդացածովը, որ բան մը կը փնտռէ, յուսահատական ձեւով, հեղինակներուն մէջ, ձեւով մը՝ կենաց ու մահու հարց մը»։ Երբ Նշանեանի ընդհանուր վաստակը նկատի ունենանք, ապա յափշտակութեան մասին իր ակնարկը կարելի է հասկնալ թէ՛ իբրեւ սիրով ամբողջապէս տարուիլ մը գործերէ, եւ թէ՝ իբրեւ մտածելով տարուիլ մը հարցերէ, որոնք իր հոգն են։ Իրեն համար գրելը միշտ եղած է «կռիւ մը», նախ ինքզինքին հետ, եւ յետոյ՝ աշխարհին հետ։ Գրելով «կռիւ»ը՝ որպէսզի կարենայ «ճամբայ» մը բանալ, ելք մը՝ ըսենք, չխեղդուելու համար։ Նաեւ՝ որպէսզի «մենք» (հայութի՞ւնը, դպրութեան կամ մտաւորական կեանքին սպասաւորնե՞րը) ստեղծուի «ժամանակ մը», ուր «երէկ» մը ու «այսօր» մը ըլլան մերը։ Գրելն է, որ միայն ի վիճակի է ժամանակ մը ստեղծելու։ Իր հաւատամքն է, թէ գրականութիւնը ինքնորոշման «գերագոյն ձեւն է»։ Ինք երբ «գրականութիւն» կ’ըսէ՝ չի հասկնար աւանդական յղացքը, այլ դպրութեան այն միջոցը, որ գրուածքներ ընթերցելով՝ ազատագրումի հետամուտ կ’ըլլայ, կ’իւրացնէ «օտարին ծոցը» գտնուող իր գոյավիճակը։ Ազտագրում մը՝ որ «օտարին եւ օտարութեան փորձընկալումը» կը կատարէ։ Ճիշտ այս համոզմամբ է, որ իր գիրը մեծ կիրք մը կը ցուցաբերէ թարգմանութեան նկատմամբ։ Թարգմանութիւնը փորձընկալման այն տարածքն է, ուր կարելի կ’ըլլայ «մեր լեզուի թանձրութենէն» հեռանալ «դէպի անհունութիւնը իմաստին»՝ վասն մեկնաբանական իմացականութեան ստորոգութիւններով եւ նպատակներով «երէկ» մը եւ «այսօր» մը անձնականանան, կամ՝ իւրացուին, ընդհանրապէս։
Դ
Գիրքին տիղոսն է, ուրեմն, Թարգմանական դամբանական։ Բայց ցարդ նկարագրուածներէն կարելի է հասկնալ, թէ գիրքին բովանդակութիւնը սովորական իմաստով «թարգմանութիւն» կոչուած արուեստին հետ կապ չունի միայն։ Սա կը նշանակէ, թէ Նշանեան զայն հասկցած է նաեւ բառին գրաբարեան իմաստով՝ այսինքն որպէս մեկնաբանութիւն։ Չկրկնեմ մեկնաբանութեան մասին իր տեսութեան կորիզը, որ դեռ քիչ առաջ գրեցի։ Իր մեկնաբանութիւնը միշտ ու միշտ «դամբանախօսութիւն» մըն է, էապէս վերապրողի երեւութաբանութիւն մըն է։ Որպէս այնպիսին՝ կու գայ Աղէտէն, Վերջաւորութենէն։ Այս վերապրող մեկնաբանը այն վերապրողը չէ, որ ինքզինք կը հերքէ (ինչ որ կ’ընեն սովորական առումով վերապրողները, խորհած է ան), այլ է ան ՝ որ Աղէտին կամ Վերջաւորութեան Դէպքը կը ցանկայ պատահեցնել, զայն կ’ակնկալէ այնպէս՝ ինչպէս կրօնականօրէն էր Վախճանաբանական ակնկալութիւնը։ Թարգմանական Դամբանականը այն Դէպքը կանչելով քալած է…։
Այս գրախօսականը առարկութիւններու հանդիսավայր մը չէ։ Համակրանք մըն է հիմնահարցերով շրջող, նոյնիսկ՝ մերթ ընդ մերթ թափառող մտածման մը, եւ գիտէ՝ թէ այն մտածումը ո՛չ թէ միայն խնդրայարոյց է, այլեւ մարտահրաւէր մը՝ նետուած ծանրաքուն գիշերուայ մը լռութեան մէջ, որ մերն է…։
Ողջերո՞ւն մասին կը գրեմ, թէ մեռածներո՞ւն մասին: Անմիջակա՞ն գրականութիւնը քննարկումի առիթ կը դարձնեմ, թէ մօտիկ կամ հեռաւոր անցեա՞լը վերլուծումի առարկայ կ՚ընեմ: Բայց տե՛ս: Անցեալը, հեռաւոր կամ մօտակայ, մեկնաբանութեամբ վերստեղծելը ամենասովորական արարքն է, ինչ որ ալ ըլլան գործադրուած միջոցներն ու մեթոտները: Եւ միեւնոյն ժամանակ՝ ամենէն անսովորը: Այդ արարքով է, որ ներկան կը պատրաստուի, կը մտածուի, մեր սեփականութիւնն ու մեր աշխարհը կը դառնայ: Եթէ այս է քննադատական ժեսթը, կոչումը, ուրեմն՝ ներկային ստեղծումը, ներկային մէջ տեղ գրաւելու մեր կարողութիւնը էութեամբ՝ քննադատական են: Ո՛չ միայն քննադատական պարտք մը ու պարտականութիւն մը ունի ուրեմն ամե ն սերունդ, այլ Քննադատութիւնը (կը պահեմ գլխագրումը) կեդրոնական մարզն է մտածումին, իմացականութեան:
ՄԱՐԿ ՆՇԱՆԵԱՆ
