ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ առմամբ, Պարոյր Սեւակի ու Գուրգէն Մահարիի յարաբերութեան հիմնական դրուագները ծանօթ են։ Սկսած է 1947-1948ին, Մահարիի գուրգուրալից վերաբերմունքով Երեւան անցուցած 444 օրերուն՝ սիպիրեան երկու աքսորներուն միջեւ, եւ շարունակուած՝ մինչեւ կապերու խզումն (1964) ու Այրուող այգեստաններ վէպին դէմ արշաւը 1966-1967ին։ Սակայն, 1964-1967ի իրադարձութիւններուն մասին բազմաթիւ անորոշ կէտեր գոյութիւն ունին։
Քսան տարի առաջ, Սեւակի կեանքին ու ստեղծագործութեան նուիրուած իր մենագրութեան նախաբանին մէջ, Դաւիթ Գասպարեան կը գրէր, թէ «ուշանում է Պարոյր Սեւակի անտիպ ժառանգութեան ուսումնասիրութիւնը», ու տրամաբանօրէն կ՚եզրակացնէր, թէ «անտիպ նիւթերը էապէս կը հարստացնեն մեր պատկերացումները ե՛ւ նրա, ե՛ւ նրա ապրած ժամանակի մասին»[1]Դաւիթ Գասպարեան, Պարոյր Սեւակ. կեանքը եւ ստեղծագործութիւնը, Երեւան, 2001, էջ 5։։ 2013ին, Սեւակ Ղազարեան՝ բանաստեղծին թոռը, համառօտ ակնարկով ներկայացուցած է արխիւի պատմութիւնն ու այժմու վիճակը, յայտնելով, թէ «վաղ թէ ուշ բաց է լինելու բոլորի համար, բայց միայն որոշակի գիտական ուսումնասիրութիւնից յետոյ»[2]Սեւակ Ղազարեան, «Պ. Սեւակի արխիւի ճակատագիրը եւ ներկայիս վիճակը», Կանթեղ. գիտական յօդուածների ժողովածու, 1, … Continue reading։
Արդէն սկսած գիտական ուսումնասիրութեան շնորհիւ, ցարդ քանի մը հատոր հրատարակուած է, բայց ակնկալելի հանրայնացումը տեղի ունեցած չէ։ Այսպէս է, որ, մինչ Պ. Սեւակ-Գ. Մահարի նամակագրութեան սեւակեան բաժինը վաղուց շրջանառութեան մէջ է, Սեւակի արխիւը մնացող մահարիական բաժինը մաս չէ կազմած Մահարիի երկերու լիակատար ժողովածուի անուանապէս երկհատոր (14րդ եւ 15րդ հատորներ), սակայն ծաւալի պատճառով քառահատոր նամականիին մէջ։ Հակառակ իր ջանքերուն, բազմահատորեակի աշխատասիրողը՝ Գրիգոր Աճէմեան, հօր նամակները չէ յաջողած ձեռք բերել։
Այդ նամակագրութեան զուգահեռ, ուշադրութեան արժանի է «Հարցաթերթիկ Պարոյր Սեւակի համար» խորագրուած փաստաթուղթը, զոր Գր. Աճէմեան վերջերս յայտնաբերած է Մահարիի մահէն կէս դար ետք մատչելի դարձած ընտանեկան արխիւին մէջ։ Երախտապարտ են իրեն, որ ընդառաջելով մեր խնդրանքին, հարցաթերթիկի իր մեքենագրած օրինակը դրած է մեր տրամադրութեան տակ։
Սեւակի ձեռագիր պատասխանները գրուած են Փետրուար 1961ին։ Մահարի թերեւս մտադրած ըլլար զանոնք օգտագործել նոյն տարուան աշնան լոյս տեսած «“Ամենից կրստերը”» դիմանկարին մէջ[3]Գուրգէն Մահարի, «“Ամենից կրտսերը” (Պարոյր Սեւակի մասին)», Սովետական գրականութիւն, 9, 1961, էջ 142-150։ Հմմտ. Նոյն, … Continue reading, բայց անյայտ պատճառներով միտքը փոխած է։ Պարոյր Սեւակ մենագրութեան մէջ (1974, օգտագործած ենք յետմահու՝ 1984ի վերատպումը), Ալբերտ Արիստակէսեան երկու անորոշ մէջբերում կատարած է «60ական թուականներին, մի հարցաթերթիկի այն հարցին» եւ «մի առիթով» տրուած պատասխաններէն, առանց բացայայտելու հարցարանի ճիշդ թուականը եւ մանաւանդ՝ հեղինակը։ Բնագրին եւ քաղուածքներուն համեմատութիւնը ցոյց կու տայ, որ Արիստակէսեան օգտուած է երկրորդ օրինակէ մը, թերեւս սեւագրութիւն մը, որ պահպանուած ըլլալու է Սեւակի արխիւին մէջ։
Ստորեւ կը հրատարակենք հարցարանը, նոյնութեամբ պահելով հեղինակային բոլոր ընդգծումները (այդ պատճառով, զանց ըրած ենք օտար բառերու ընդգծումը)։ Այլեւայլ արտայայտութիւններ լուսաբանելու կողքին, ծանօթագրութիւններուն մէջ մէջբերած ենք թէ՛ Արիստակէսեանի յիշեալ քաղուածքները եւ թէ՛ Սեւակի ակնարկութիւնները, ի մասնաւորի յղում ընելով 1965ին գրուած «Անցեալը ներկայացած» ինքնակենսագրութեան[4]Պարոյր Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած. ինքնակենսագրութիւն», Սովետական գրականութիւն, 1, 1988, էջ 129-138։ Իր … Continue reading։
ՀԱՐՑԱԹԵՐԹԻԿ ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿԻ ՀԱՄԱՐ
1. ԾՆՈՒԵԼ Է (տարեթիւը, հայրը, մայրը, վայրը):
Ծնուել եմ Վեդու շրջանի Չանախչի (այժմ՝ Սովետաշէն) գիւղում 1924 թ. յունուարի 26-ին[5]«Այնտեղ էլ ծնուել եմ ես 1924 թուականի յունուարի 26» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 129)։ Սակայն, ճիշդ թուականը, … Continue reading (ծնունդս գրանցուած է պապերիս հարուստ գրադարանից մնացած միակ գրքի՝ Նարեկի կազմին):
Հայրս՝ Ռափայէլ Սողոմոնեան[6]Ռաֆայէլ Սողոմոնեան (1892-1975)։:
Մայրս…
Այն ժամանակ հայուհիները իրենց օրիորդական ազգանումը պահելու համար կամ գծիկով ամուսնու ազգանուանը միացնելու կուլտուրան դեռ չունէին, ուստի եւ
Մայրս՝ Անահիտ Սողոմոնեան[7]Անահիտ Սողոմոնեան (1894-1982)։:
Ի դէպ, մերոնք մի «ընդհանուր» ազգանուն չունեն (աւելի ճիշդ՝ չեն կամեցել ունենալ): Ընդհանուր ազգանունը՝ «Տէրտէրանք», վերաբերում է գիւղի կէսին, իսկ ամէն տուն եւ տան մէջ ամէն նոր սերունդ իր անմիջական պապի անունն էր դարձնում ազգանուն, որպէսզի պապի անունը չկորչի»:
Այս մարդասիրական (ճիշտը՝ պապասիրական) սկզբունքով էլ՝ երբ հայրս Սողոմոնեան է, ես Ղազարեան եմ, տղաներս պիտի Ռափայէլեան լինէին, իսկ թոռս՝ Պարոյրեան (ի՜նչ անբարեհնչուն և չլինելի՛ք ազգանուն):
2. ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹԻՒՆԸ:
Նախնիքս եղել են ճեմարանականներ (1829ին Սալմաստից Հայաստան գաղթելուց յետոյ)[8]«Իմ պապերը սաներն են եղել Էջմիածնի նշանաւոր Ճեմարանի, որ տալիս էր, ինչպէս որոշակի գիտեմ հիմա, արդի … Continue reading: Կրթութիւն ստանալու բարեբախտութիւնը ընդհատուել է՝ հասնելով հօրս, որը ընդամէնը գրաճանաչ է, ըստ որում այն չափով, որ նրա գրածը կարդալ ու հասկանալ կարող է աշխարհումս միայն մէկ մարդ՝ ե՛ս:
Մայրս՝ «մաքո՜ւր» անգրագէտ (այն աստիճան, որ քոյրս, առաջին դասարանից յետոյ, զարմանքով թափ էր տալիս ծամիկները. «Բա «ս» գրել չգիտե՞ս»)[9]«Պատմութեան կամեցողութեամբ հօրս կրթութիւնը վերջացել է գրաճանաչութեամբ։ Մայրս այդ բախտին էլ չի արժանացել։ … Continue reading…
Թերեւս այս պատճառով էլ նրանց որդին բռնեց «յաւերժական ուսանող»-ի ճանապարհը[10]«Այդ պատճառով չէ՞ր արդեօք, որ ապրածս կեանքի կէսից աւելին (ամբողջ 23 տարի) անցաւ ուսման վրայ» (անդ)։:
Նախնական եւ միջնակարգ կրթութիւնը՝ գիւղում:
Դրանից անմիջապես յետոյ՝ Երեւանի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտէտ[11]Սեւակ համալսարանական ուսման հետեւած է 1940-1945ին։:
Այնուհետեւ՝ Գ[իտութիւնների] Ակադեմիայի գրականութեան ինստիտուտում ասպիրանտ (հայ հին ու միջնադարեան գրականութիւն)[12]Պ. Սեւակ հայցորդ եղած է 1946-1948ին, հայագէտ Կարապետ Մելիք-Օհանջանեանի գիտական ղեկավարութեան տակ, «Կարծեցեալ … Continue reading:
Փոքր-ինչ շունչ քաշելուց յետոյ՝ «ամէն ինչ սկզբից» – հնգամեայ ուսանողութիւն Մոսկուայի Մ. Գորկու անուան գրական ինստիտուտում[13]Ուսման հետեւած է բանաստեղծութեան բաժնին մէջ (1951-1956)։:
3. ՎԵՐՋՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹԻՒՆԸ:
Ռուսը այս հարցին կը պատասխանէր. «Век живи, век учись…»[14]«Դար մը ապրէ, դար մը սորվէ…» ըստ որում վերջն էլ գիտեմ… «и дураком помрешь!»[15]«… եւ ապուշ կը մեռնիս»։…
4. ԱՌԱՋԻՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆԸ (անտիպ. ինչի՞ մասին: Տողեր՝ եթէ յիշում է. ո՞ր թուին):
10-11 տարեկան էի: Գրքի «սովը» հասցրեց Տուրգենեւի նորահրատ «Երկեր»-ի առաջին հատորին (ի հարկէ՝ հայերէն)[16]Կ՚ակնարկէ 1931-1951ին լոյս տեսած ռուս արձակագրի հինգհատորեակին (Իւան Տուրգենեւ, Ընտիր երկեր, հատոր առաջին, թարգմ. … Continue reading: Չեմ հասկանում, թէ ինչպէս է եղել, որ «Մումու»-ն վրաս աւելի քիչ է ազդել, քան «Առաջին սէրը», բայց որ այդպէս է պատահել՝ վկայ առաջին «բանաստեղծութիւնս», որ նուիրուած էր «Առաջին սիրոյ» հերոսուհուն՝ Զինայիդային[17]«Տասնմէկ տարեկան էի, երբ գրեցի առաջին ոտանաւորս։ Եւ ինչի մասին չէր, այլ ում։ Զինայիդայի մասին։ Այս Զինայիդան … Continue reading:
Յիշում եմ, որ մէջը ահագի՜ն գարուն կար, բայց ոչ մի տող չեմ մտաբերում, եւ ներող պիտի լինես, քանի որ գրածներիցս առհասարակ ո՛չ մի տող չեմ յիշում (սա էլ մի առանձին «շնորհք» է):
Այնուհետեւ՝ «ըստ օրացոյցի»՝ – «Տօնածառ», «Մարտի 8», «Մայիսի 1», «Հոկտեմբեր»…
Ըստ որում այն ժամանակ գաղափար էլ չունէի, թէ ինչ ասել է բանաստեղծ: Հրաժարուելով դհոլչի լինելու մտքից (հարսանիքներում դհոլչիների օգնականն էի միշտ թիզ ու կէս)՝ երազում էի աշուղ դառնալ (մոռանալով, որ դրա համար նաեւ ձայն է պէտք), այս պատճառով էլ տարիքիս անհամապատասխան ճգնութեամբ արտագրում էի աշուղական երգեր ու արեւելեան սիրավէպեր մի վիթխարի տետրում, որ ինքս էի կազմել խմորի օգնութեամբ (ոչ միայն «ընդհանուր տետր»-ն էր տարիների իմ արթմնի երազը, այլեւ սօսի՜նձ չկար)։
12-13 տարեկան՝ արդէն զբաղուած էի «լուրջ» գործով. գրում էի մի պոէմ, որտեղ պիտի շարադրուէր ամբո՜ղջ հայ պատմութիւնը՝ Նոյից (այո՛, Նոյի՜ց) մինչեւ կոլխոզշարժումն ու կոմսոմոլի պայքարը բանդիտական շարժման դէմ:
Մի երկու տետրակ գրեցի, բայց ստիպուած եղայ յետաձգել՝ «նիւթի պակասի պատճառով»:
Իսկ նիւթն այն ժամանակ – իսկապէս որ պակաս էր…
5. ԱՌԱՋԻՆ ՏՊՈՒԱԾ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆԸ (տես՝ անտիպի հարցերը):
Ինձ «գտաւ» Ռուբէն Զարեանը, «մկրտեց»՝ առանց կամքս հարցնելու եւ իր խմբագրած «Խորհրդային (թէ՞ Սովետական) գրականութիւն» ամսագրում 1942-ին տպեց առաջին բանաստեղծութիւնս[18]«Այդպէս իմ գրական փորձերը, իմ կամքից անկախ եւ հակառակ իմ կամքի, ընկան Ռուբէն Զարեանի ձեռքը, որ այդ ժամանակ ձեր … Continue reading – «Զղջում» ու էլի մի երկու բան[19]Պարոյր Սեւակ, «Բանաստեղծութիւններ», Սովետական գրականութիւն, 8, 1942, էջ 37-38 («Փնտռումներ», «Զղջում», «Պատերազմի … Continue reading, որոնք տեղիք տվեցին մի այնպիսի՜ «ղալմաղալի»[20]«Նոյն թուականին էլ գրական ամսագրում խմբագիրը յանդգնեց տպել իմ առաջին բանաստեղծութիւնները։ Ասում եմ … Continue reading – հինգ-վեց տարի որեւէ բան նորից տպելը դարձաւ այնքան հնարաւոր, որքան Վան ընկնելը[21]«Այլեւս տպագիր ոչ մի տող՝ մինչեւ 1948 թուականը» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 133)։ Անորոշ պատճառներով, … Continue reading…
«Զղջում»-ը սիրոյ մասին էր, թէեւ արդէն գրած ունէի «աւելի լուրջ» շարքեր՝ «Լինե՞լ, թէ չլինել», «Աղօթքներ», «Ռեքուիէմ», «Խռովքի երգեր»[22]Այս շարքերը ընդգրկուած էին Սեւակի ծրագրած առջինեկ հատորին մէջ, որ անտիպ մնացած է եւ լոյս տեսած՝ յետմահու … Continue reading:
Արդէն շատ սիրում էի Սիամանթոյին, այս պատճառով էլ «Զղջումն» սկսւում է այսպէս.
Ճաշակած մայրական գգուանքի հետ կարօտիդ լեղին,
Մարմնական հանգստի հետ հոգու խռովք,
Թոյլ տուր այսօր, քո՛յր իմ, դարձնել քեզ արնոտ կառափնատեղի
Եւ ինձ մորթել այնտեղ մեղանչման ու զղջման անագորոյն սրով…
6. ԱՌԱՋԻՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ՝ ՈՐԻՆ ԿԱՐԴԱՑԵԼ Է, ՍԻՐԵԼ…
Առաջինը, ի հարկէ, Թումանեանն է եղել, բայց այն ժամանակ չգիտէի, թէ նրան բանաստեղծ են կոչում[23]«(…) [Ե]ւ տարիներ յետոյ, 60ական թուականներին, մի հարցաթերթիկի այն հարցին, թէ “ո՞վ է եղել այն բանաստեղծը, որին … Continue reading: Թէ ինչ ասել է բանաստեղծ՝ հասկացայ Չարենց կարդալուց յետոյ (համալսարանի առաջին կուրսում), ըստ որում ամենայն լրջութեամբ դադարեցի գրելուց՝ ըմբռնելով, որ ես բանաստեղծ չեմ[24]«Իմ հիասթափութիւնը խորանարդուեց՝ ստանալով երրորդ նիստ, հասկացայ, որ ես… բանաստեղծ չեմ։ Դա ինձ հասկացրեց, … Continue reading:
Տարի-տարի ու կէս անց, կրկի՛ն նոյն Չարենցի օգնութեամբ, վերսկսեցի գրելս:
Այս փաստը ինքնին, կարծում եմ, մի քիչ աւելի է, քան սոսկական «սիրել»-ը…
7. …ԵՒ ՉԻ ՍԻՐԵԼ (ո՞ւմ):
Կրկին՝ Չարենցին:
Զարմանո՞ւմ էք…
Գրքի սովը (առանց չակերտների) ստիպում էր կարդալ ձեռքս ընկած ամէ՜ն ինչ[25]«Ու կարդում էի ամէն ինչ. արգելուած Րաֆֆու բզկտուած վէպը (կէսն արտագրեցի), Դարվինի «Տեսակների … Continue reading՝ լինէր Դարվինի «Տեսակների ծագո՞ւմը»[26]Չարլզ Դարվին,Տեսակների ծագումը, թարգմ. Նիկ. Սարգսեան, Երեւան, 1936։, թէ «Ռազմական արուեստ»[27]Այդ խորագրով հայերէն գիրք չենք կրցած գտնել։, «Ազգագրական հանդէս»-ի մի պատահական համա՞ր, թէ Արտ. Ոսկերչեանի (!) «Երաժշտական հարցերը»[28]Արտաշէս Ոսկերչեան, Երաժշտական հարցեր, Երեւան, 1937։ (!!!). երրորդ-չորրորդ դասարանի աշակերտ՝ կարդում էի – իբրեւ գրական ընթերցանութեան նիւթ – բարձր դասարանցիների «Հայոց գրականութիւններ»-ը[29]Կ՚ակնարկէ Յարութիւն Սուրխաթեանի Հայ գրականութիւն դասագիրքին (Սուրխաթեան, Հայ գրականութիւն, հատոր II, Երեւան, … Continue reading, ուստի ոչ միայն գիտէի Չարենցին, այլեւ այն, որ նա է «սովետահայ գրականութեան ողնաշարը»[30]Աղասի Խանջեանի խօսքն է. «Խորհրդային շրջանի ծնունդ է մեր այսօրուայ գրականութեան ողնաշարը կազմող՝ Չարենցը, … Continue reading:
Այդ օրերին էր, որ գիւղ հասաւ «Գիրք ճանապարհի»-ն: Իսկոյն տուն տարայ, որ մի լա՜ւ ծանօթանամ «ողնաշարին»:
Ի՜նչ հիասթափութիւն:
Ամենից շատ ինձ դուր չեկաւ, որ «ոտանաւոր չի» և «յանգ իսկի՜ չկայ»…
8. Ո՞Ր ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՆԵՐԻՆ Է ԱՅԺՄ ՍԻՐՈՒՄ: ԱԶԴԵՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ:
Ա՜մենադժուար հարցը:
Ամենադժուա՛ր, որովհետեւ կան մերոնք եւ կան այլազգիներ. որովհետեւ կարելի է (եւ պէտք է) սիրել շատերին՝ իւրաքանչիւրին իւրովի:
Շա՜տ «մաղելուց» յետոյ, նկատի ունենալով նաեւ «ազդեցութիւնները», կարող եմ ասել.
– Մերոնցից՝ Նարեկացի, Վարուժան, Չարենց:
9. …ԵՒ ՉԻ ՍԻՐՈՒՄ:
Նրա՛նց, ովքեր չեն հասկանում, որ գրական նախապաշարմունքը անցեալ (ո՛չ անցեալի) գեղեցկութեան փշրանքն է.
Նրա՛նց, ովքեր չեն հասկանում (աւելի ճիշդ անկարող են հասկանալ), որ ժամանակավրէպ լինել՝ նշանակում է լինել քայլող մեռել – քայլելը կը վերջանայ, մեռելը կը թաղուի.
Նրա՛նց, ովքեր «ժամանակ» բառի միայն օրացոյցային առումը գիտեն.
Նրա՛նց ովքեր շփոթում են յաջողութիւնն ու արժանիքը…
10. ԻՐ ԿԱՐԾԻՔԸ «ԱՆՀԱՇՏ ՄՏԵՐՄՈՒԹԵԱՆ» ՄԱՍԻՆ[31]Պարոյր Սեւակ, Անհաշտ մտերմութիւն, Երեւան, 1953։ «Չափածոյ ակնարկը, յանգաւորուած ռեպորտաժը, … Continue reading:
Այդպես է ստացւում, երբ հարկադրւում ես երգել ուրիշի ձայնով կամ, որ միեւնոյնն է, ձգտում ես դուր գալ այլոց…
Անկարեւոր նմոյշ է շատ կարեւոր մի իրադրութեան, որ ունի եւ կ՚ունենայ պատմական արժէք
Մեղաւորը վերջ ի վերջոյ, հեղինակն է, բայց նրա մեղքն էլ այնքան է բնորոշ, որ կարելի է նոյնպէս պատմական արժէք ներկայացնել…
Երիտասարդների համար պիտի որ ունենայ ուսուցողական նշանակութիւն[32]Հմմտ. Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 84.
«Այն հարցին, թէ ինչ կարծիք ունի Անհաշտ մտերմութիւն պոէմի մասին, … Continue reading…
11. ԸՍՏ ՍԵՒԱԿԻ Ո՞ՐՆ Է ԻՐ ԱՄԵՆԱԼԱՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆԸ:
Առանց կատակի՝ ա՛յն, որ շատ յաճախ գրում եմ երազիս մէջ եւ արթնանալով մոռանում. եւ ա՛յն, որ ինձնից առաջ գրել են ուրիշները, ըստ որում եթէ նրանք գրած չլինէին՝ ես անպայման կը գրէի…
12. ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ ՅՕԴՈՒԱԾՆԵՐՆ ԻՐ ՄԱՍԻՆ:
Քի՞չ կը լինի, եթէ ասեմ, որ հրատարակածս գրքոյկների մեծ մասը նոյնիսկ չի գրախօսուել:
Թէ ինչո՞ւ՝ ինքս էլ չգիտեմ – երեւի այդպէս է յարմար համարուել:
Եղածը քիչ է:
Երեւի կը լինեն:
13. ՔԷՖ-ՀԱ՞Լ: ԱՐՁԱԿԻ ՄՏԱԴԻ՞Ր Է ԱՆՑՆԵԼ:
Գրագողութիւն արած չեմ լինի, եթէ ասեմ, որ «քէֆ անողի քէֆը չի պակսի»… եւ էպիգոնութիւն չի լինի, եթէ աւելացնեմ. «…մինչեւ իսկ փող չունենալով»[33]Կ՚ակնարկէ Թումանեանի «Քէֆ անողին քէֆ չի պակսիլ» հէքեաթին։…
Արձակի վաղուց եմ անցել եւ եթէ սկսածս չեմ կարողանում աւարտել[34]1954-55ին, Սեւակ շարադրած է գիւղական կեանքին նուիրուած վէպի մը առաջին մասը, որուն վերադարձած է կեանքի վերջին … Continue reading, ապա մեղքն ընկնում է Նորին բանաստեղծութեան վզին – վերջին տարիներս շատ է յաճախում եւ, խանդոտ մրցակցուհու նման, արձակի համար ժամանակ չի թողնում:
Որտեղ որ է չափածոյի «լիմիտը» կը պակասի – եւ կը ճաշակենք նաեւ արձակ դառնութիւն:
Մնամ,
քննիչ Գ. Մահարի՛,
քէֆ-հալ հարցնող,
հարցաթերթիկդ լրացրած՝
Պ. Սեւակ
22 փետրուարի 1961 թ.
Երեւան
***
2 մարտի.- Սովորական օր։ Եկաւ Պարոյր Սեւակը եւ խնդրեց՝ նրա ժողովածուն խմբագրել։ Առանց վճարի։ Ես խոմ Սողոմոն Սողոմոնեան չեմ, որ ամէն տարի մի քանի գիրք խմբագրեմ հոնմաքսիմումով… Սիրով տուի իմ համաձայնութիւնը[35]Գուրգէն Մահարի, ԵԼԺ, հատոր 14(1), Երեւան, 2020, էջ 232-233։։
Խօսքը Մարդը ափի մէջ հատորին մասին էր, զոր Մահարի երկու օր ետք Հայպետհրատէն ստացած եւ սկսած էր խմբագրել, ըստ նամակի շարունակութեան[36]Անդ, էջ 233-234։։ Գործը, անշուշտ, հասած է իր աւարտին, ինչպէս վկայած է Պ. Սեւակի 22 յունիս 1961ի նամակը.
Գուրգէն խան, սիրելի՜, սիրելի՜՜՜,
Գիրքս քո ստորագրութեամբ էլ չտպեցին-յետաձգեցին 62-ին։
Նոյնը՝ Համոյի հետ[37]Դաւիթ Գասպարեան, «Գուրգէն Մահարի-Պարոյր Սեւակ», Գրական թերթ, 20 յունիս 2008, էջ 2։։
1958ին, Սեւակի Նորից քեզ հետ հատորի իր անդրադարձին մէջ, զոր համարած է «տպաւորութիւններիս շարադրանքը», Մահարի դիտել տուած էր. «Մենք չէ, որ խորհուրդներ պիտի տանք Պարոյր Սեւակին։ Նա այն բանաստեղծն է, որ ինքը կարող է խորհուրդներ տալ ուրիշներին։ Բայց կ՚ուզենայինք բանաստեղծի հետագայ գրքերում գտնել աւելի յոյզ՝ խառնուած խոհին։ Աւելի լայն ազատութիւն լիրիկական հերոսի յոյզերին։ Յաճախ բանաստեղծը հարկադրում է իր հերոսին զսպել իրեն, լուռ զգալու փոխարէն բարձրաձայն մտածել»[38]Գուրգէն Մահարի, «Ինքնատիպ բանաստեղծին հետ», Գրական թերթ, 27 ապրիլ, 1958, էջ 2։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, հատոր 12, Երեւան, 2017, … Continue reading։ 1961ի աշնան դիմանկարը տարիներու համակրալից կեցուածքը պահպանած էր, թէեւ տեղ-տեղ գնահատականներուն կողքին դիտողութիւններ ալ կային։ Այսպէս, եզրափակիչ պարբերութեան մէջ Մահարի կը շեշտէր. «Բնութիւնից շռայլօրէն օժտուած բանաստեղծը դեռ անելիքներ ունի ազատուելու համար երկարաբանութիւնից, դառնալու համար աւելի յստակ, աւելի հաւաք. բանաստեղծը պիտի աշխատի ուժեղացնել իր հսկողութիւնը բառերի, դարձուածքների, յանգերի եւ վանկերի վրայ, եւ թոյլ չտայ, որ վերջինները նետեն նրան սարէ-սար, քարէ-քար»[39]Մահարի, «“Ամենից կրտսերը”», էջ 150։ Հմմտ. ԵԼԺ, 13, էջ 203-204։։
Պ. Սեւակի կողմէ ակնարկուած Համօ Սահեանի Հայաստանը երգերի մէջ բանաստեղծութիւններու հաւաքածոն հրատարակուած է 1962ին, մինչ Սեւակի հատորը պիտի սպասէր տարի մը եւս ու լոյս տեսնէր 1963ի վերջին օրը։ Ալ. Արիստակէսեան գրած է, թէ «Մարդը ափի մէջ գրքի առաջին գրաւոր արձագանգը եղաւ Գուրգէն Մահարու “Մնայուն յաղթանակներ եւ ժամանակաւոր պարտութիւններ” յօդուածը (…)։ Մինչ այդ Պ. Սեւակի պոէզիայով շատ խանդավառուած Գ. Մահարին նոյնիսկ—որ, ի միջի այլոց, նախապէս եղել էր նաեւ գրքի խմբագիրը, չէր կարողացել յիշեալ յօդուածում ազատ լինել այն թիւր կարծիքների ազդեցութիւնից, որոնք մշակուել էին Մարդը ափի մէջ գրքի շուրջը տպագրութիւնից առաջ եւ յետոյ։ Առանձին բանաստեղծութիւնների կամ դրանցից քաղուած օրինակների ժխտումով, ըստ էութեան, չէին ընդունւում այն սկզբունքներն ու միտումները, որոնք գալիս էին Պ. Սեւակի բանաստեղծական անհատականութիւնից, մտածողութեան եղանակից»[40]Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 241։ Զարմանալիօրէն, ասիկա միակ անդրադարձն է 1958-1964ին Սեւակին չորս յօդուած … Continue reading։
Բնական էր, որ տարբեր սերունդներու պատկանող երկու բանաստեղծները գեղագիտական զգալի տարբերութիւներ ունենային։ Վերի օրինակները արդէն ցոյց կու տան, որ Մահարի ինքնուրոյն կերպով կազմած էր իր կարծիքը, եւ ընդունելով հանդերձ Սեւակի նորարարութիւնը 1958ին իսկ՝ բանաստեղծութեան բաց, բայց հինցած դռները ջարդելու պատկերով[41]Մահարի, «Ինքնատիպ բանաստեղծին հետ», էջ 2։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 139։, այդ նորարարութեան կ՚աւելցնէր կարգ մը իմաստալից դիտողութիւններ եւ ո՛չ թէ «թիւր կարծիքների ազդեցութիւնից» ազատելու անկարելիութիւնը։ Ուշագրաւ է, որ 1961ի դիմանկարին մէջ, Մահարի Նորից քեզ հետ հատորի «Մարդը ափի մէջ» շարքը, որ մէկ մասն էր 1963ի հատորի համանուն շարքին, «ըստ ձեւի եւ ըստ բովանդակութեան» նուաճում կը համարէր[42]Մահարի, «“Ամենից կրտսերը”», էջ 147։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 13, էջ 196։։
Մանրամասնութիւնները կը պակսին մեզի, բայց յստակ է, որ յունիս 1961ի իր նամակէն ետք, Սեւակ մերժած էր Մահարիի հրատարակութեան ստորագրած օրինակը։ Ասոր լռելեայն բայց խօսուն ապացոյցն է, որ խմբագիր նշուած չէ գիրքին մէջ, եթէ չհաշուենք հրատարակչական խմբագիր մը՝ ոմն Հ. Այվազեանը։
Գիրքի լոյս ընծայումին յաջորդած է 10-16 յունուար 1964ին Մահարիի գրած եւ անտիպ մնացած ընդարձակ գրախօսականը։ 19 յունուարին, հաղորդած է Մկրտիչ Արմէնին. «Զբաղուեցի Պ. Սեւակի վերջին գրքով։ Հետաքրքիր գիրք է մեծ +ներով եւ նոյնքան մեծ –ներով։ Երեւի զեկուցեմ»[43]Գուրգէն Մահարի, ԵԼԺ, հատոր 15(1), Երեւան, 2021, էջ 14։։ Ասկէ կարելի է հետեւցնել, որ 16 յունուարին իսկ Գրական թերթին յանձնուած բնագիրը հրատարակութեան ընդունուած չէր։ Մահարի ընդարձակ բնագիրը վերապահած է երբեւէ չկայացած զեկուցումին, անմիջապէս շարադրելով համառօտ տարբերակը։ Արդարեւ, կրճատումը կատարուած չէ Գրական թերթի խմբագրական գրասենեակին մէջ, այլ հեղինակի գրասեղանին վրայ, ինչպէս կը վկայէ Աբրահամ Ալիքեանի 9 փետրուար 1964ի նամակը. «Կարդացի յօդուածդ Սեւակի մասին: Ինձ թւում է, թէ լաւ չես կրճատել: Այս վիճակում դու քո գովքերով իսկ, ինձ թւում է, արջի ծառայութիւն ես մատուցում հայոց մե՜նծ բանաստեղծին։ Նորից ինձ թւում է, որ նա դժգոհ կը մնայ կամ մնացել է քո յօդուածից, թէեւ շատ ես թռցռել իրեն»[44]Անդ, էջ 465։ Ալիքեան վերապահ կեցուածք ունեցած է Սեւակի քերթողութեան եւ անձին հանդէպ։։ Ամբողջական բնագիրը չորս տասնամեակ ետք հրատարակելով, Գր. Աճէմեան վկայած է, որ «27 էջանոց գրախօսականը լոյս տեսաւ աւելի քան կիսով չափ կրճատուած, իսկ ծանրութեան կենտրոնը՝ որոշակիօրէն խախտուած»[45]Գուրգէն Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ եւ ժամանակաւոր պարտութիւններ», Նոր-դար, 1-2, 2004, էջ 95-96։ Բնագիրը տե՛ս էջ … Continue reading։
Համառօտ տարբերակը տպուած է Մ. Արմէնին ուղղուած նամակէն հինգ օր ետք։ Թէեւ այդ նամակին մէջ պլիւսներն ու մինուսները հաւասար նկատած էր, Մահարի գրախօսականի խորագրէն իսկ կը շեշտէր յաղթանակներու մնայուն բնոյթը՝ պարտութիւններու գնայուն հանգամանքին վրայ, 1961ի դիմանկարին տողերը փաստող օրինակներով, ու կ՚աւելցնէր. «Ասենք սկզբից, որ Պարոյր Սեւակի այս գիրքը խոշոր երեւոյթ է մեր պոէզիայի մէջ՝ մեծ առաւելութիւններով եւ խուսափելի ու անխուսափելի թերութիւններով»[46]Գուրգէն Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ եւ ժամանակաւոր պարտութիւններ», Գրական թերթ, 24 յունուար 1964, էջ 2։։ Գիրքի խմբագրումին հարցը թերեւս պայմանաւորած է գրախօսականին հեգնական շեշտադրումները (երգիծանքն ու հեգնանքը անբաժանելի են Մահարիի գեղագիտութենէն), ինչպէս եւ որոշ դիտողութիւններու կրկնութիւնը։ Սակայն, Սեւակի «բանաստեղծական» եւ «անբանաստեղծական» տողերուն արժեւորումին անաչառ ընթերցումը ցոյց կու տայ, որ նշուած թերութիւնները երկրորդական կարեւորութիւն ունին՝ յօդուածի ընդհանուր հնչերանգին դէմ յանդիման։ Ըստ եզրափակիչ նախադասութեան, «Պարոյր Սեւակի այս գիրքը մնայուն յաղթանակների եւ ժամանակաւոր պարտութիւնների ու նահանջների մի ռազմաբեմ է», որուն «պարտութիւններն ուսանելի դաս պէտք է լինեն»[47]Անդ, էջ 4։ Շատ աւելի խիստ էր Պօղոս Սնապեանի գնահատումը. «Էջերէն ոմանք, մեծ մասը զուրկ էին ստիպողական … Continue reading։ «Միակողմանի» գրախօսականին պատասխանած Մարգարիտա Աթաբէկեանի գովասանագիրը առաջին պարբերութեան մէջ կ՚ընդունէր, որ «Գուրգէն Մահարին արդար եւ դիպուկ կերպով նշում է մի շարք պատկերների գրքային բարդացման գծեր եւ երբեմն որոշ ոտանաւորների բացայայտ պրոզայիզմ»[48]Մարգարիտա Աթաբէկեան, «Առնականութիւն, ճշմարտութիւն, տաղանդ», Գրական թերթ, 3 ապրիլ 1964, էջ 2։։
Այսուհանդերձ, Սեւակ ժխտական կեցուածք ճշդած է գրախօսականին հանդէպ, որուն հրատարակութենէն չորս օր ետք՝ 28 յունուարին, Մահարի գրած է Մ. Արմէնին. «Ընթացիկ նորութիւնը Պարոյր Սեւակի նոր գիրքն է, Մարդը ափի մէջ։ Կան ծայրայեղ կարծիքներ։ Գր. թերթում տպեցի մի գրախօսական, որից տղան նեղացաւ»[49]Մահարի, ԵԼԺ, 15(1), էջ 21։։ «Նեղութիւն»ը պիտի գլէր-անցնէր զուտ գրական տարակարծութիւնը, դառնալով անձնական վիրաւորանք, ինչպէս վկայած է Լեւոն Հախվերդեան. «Բայց Պարոյրը քիչ է ասել մերժելի կամ առարկելի, պարզապէս անհանդուրժելի համարեց ամէն ինչ։ (…) Պարոյրին մեղմել կը լինէ՞ր։ Այստեղ առաջին անգամ ամբողջ հասակով տեսայ անհանդուրժող Պարոյրին։ Նա այդպէս էլ չներեց Մահարուն, իսկ հետագայում, երբ լոյս տեսաւ Այրուող այգեստաններ վէպը՝ Պարոյրը վէպի գաղափարը մերժողներից առաջինը եղաւ»[50]Լեւոն Հախվերդեան, Պարոյրը, Երեւան, 1987, էջ 120-121։։ Հախվերդեանէն երկու տասնամեակ ետք, Սեւակի ուրիշ մտերիմ մը՝ Գրիգոր Չալիկեան, գրած է.
«Հետագայում, ցաւօք, նրա եւ Պարոյրի միջեւ սեւ կատու անցաւ։ Ինչո՞ւ։ Մահարին առաջինն էր, որ ռիսկ արեց մամուլում հանդէս գալ “Մնայուն յաղթանակներ եւ ժամանակաւոր պարտութիւններ” վերտառութեամբ գրախօսականով։ Խոշոր երեւոյթ համարելով Պարոյրի պոէզիան՝ նշել էր որոշ թերութիւններ, որոնք Պարոյրն անհանդուրժելի ու վիրաւորական համարեց։ Այստեղ, ըստ իս, ոչ Մահարին էր մեղաւոր, ոչ Պարոյրը, այլ՝ ընթերցող հասարակութիւնը։ Ոգեւորութիւնը մեծ էր, քանի որ շատ էր ծարաւի ազատ, մարտաշունչ խօսքի։
Պարոյրի վիրաւորանքը վերածուեց ատելութեան, երբ լոյս տեսաւ Մահարու Այրուող այգեստանները ծաւալուն վէպը։ Պարոյրը որքան փխրուն, նոյնքան էլ կոշտ էր տեղն եկած դէպքում[51]Գրիգոր Չալիկեան, Պարոյր Սեւակի ու մի քիչ էլ իմ մասին, Երեւան, 2004, էջ 99։։
1961ի հարցաթերթիկին մէջ, Պ. Սեւակ անորոշ ու մեղմ կերպով պատասխանած էր քննադատական յօդուածներու մասին հարցումին, ակնարկելով գրախօսականներու սակաւութեան։ Սակայն, զանց ըրած էր թէ՛ վերջիններուն եւ թէ՛ իր գործին անդրադարձող քննադատական ելոյթներուն ժխտական բնոյթը։ Եթէ բանաստեղծը անհանդուրժելի գտած էր Մահարիի գրախօսականը, հաւանաբար ա՛լ աւելի ծանր ըլլալու էր անոր չվկայուած հակազդեցութիւնը հանրապետութեան գրական դիւանակալութեան թիւ 1 դէմքի՝ Գրողներու Միութեան առաջին քարտուղար Էդուարդ Թոփչեանի ելոյթին առիթով՝ միութեան վարչութեան 5րդ լիագումար նիստին (Մարտ 1964)[52]Լրատուութիւնը տե՛ս «Գրողը եւ արդիականութիւնը», Գրական թերթ, 20 մարտ 1964, էջ 1։։ Տպագիր բնագրի 23 ու կէս էջին մէկ տասներորդը նուիրուած էր Մարդը ափի մէջի անսքօղ քննադատութեան կամ, աւելի պատկերալից ոճով, անհատի պաշտամունքի օրերը յիշեցնող «ջարդարարութեան»։ Այդ բաժնի առաջին նախադասութեան մէջ, Թոփչեան կը յայտարարէր, թէ «ընթերցողներին եւ գրողներին լուրջ անհանգստութեան է մատնել Պ. Սեւակի Մարդը ափի մէջ նոր գիրքը»[53]Էդ. Թոփչեան, «Գրականութիւնը եւ արդի կեանքը», Սովետական գրականութիւն, 4, 1964, էջ 127։։ Բանաստեղծը «ընթերցողին ասում է, որ իրականութեան արտաքնապէս պարզ, միմեանց անյարիր ու միմեանց մօտ թուացող երեւոյթները ինքնին շատ բարդ են ու փոփոխական իրենց զարգացման ու կապակցութիւնների մէջ» եւ «ընդվզում է ճշմարիտ գրականութեան հիմնական յատկութիւններից մէկի՝ պարզութեան դէմ»[54]Անդ, էջ 128։։ «Երգ եռաձայն» քերթուածին մէջ, Սեւակ ինքզինք կը ժխտէր «նոյն բանաստեղծութեան մէջ արտայայտուած վերացական, անորոշ հայրենասիրութեամբ»։ Անլռելի զանգակատունի մէջ «արդէն նկատւում էր, որ գրողն հեռանում է իրականութիւնից, իսկ Մարդն [sic] ափի մէջ գրքում աւելի մեծացաւ տարածութիւնը գրողի եւ իրականութեան միջեւ»[55]Անդ, էջ 129։։ Թոփչեան բիւրեղացումի վերաբերեալ դիտողութիւնը կը քաղէր Մահարիի գրախօսականէն, որպէսզի բանաստեղծին ցոյց տար միակ ընդունելի ուղին՝ «որքան էլ կրկնուած, բայց խորհուրդը նոյնքան նոր ու կենսական. կապուել դարաշրջանի հետ, մարդու եւ կեանքի հետ, աւելի խոր թափանցել մեր իրականութեան զարգացման պրոցեսների հետ»[56]Անդ, էջ 130։։ Ասիկա կ՚ակնարկէր Ն. Խրուշչեւի՝ յունիս 1963ի համամիութենական Կեդր. Կոմիտէի լիագումարի ելոյթի խօսքերէն իր սկզբնական քաղուածքին, ուր գրականութեան ներկայ խնդիրը կը նկատէր «դաստիարակել մարդուն կոմունիզմի ոգով, օժանդակել նրա համակողմանի ու ներդաշնակ զարգացմամբ, ստեղծել հոգեւոր կուլտուրայի իսկական առատութիւն»[57]Անդ, էջ 121։։ Ապագայ հետազօտութեան նիւթ է ուղղափառութեան պահապան կուսակցականին եւ գրական այլախոհութեան պաշտպան բանաստեղծին գոյակցութիւնը Գրողներու Միութեան վարչութեան մէջ, 1966-1971ին[58]Սեւակ անուղղակի կերպով անդրադարձած է Թոփչեանի պնդումներուն Դեկտեմբեր 1965ին։ Անտիպ մնացած … Continue reading։
Մահարիի գրախօսականին ամբողջական տարբերակը կը ստեղծէ երկու կարելիութիւններ, զորս խնդրի կորսուած օղակը կարելի է նկատել։ Ինչպէս վերը ըսինք, գրագէտը կրնար նախ յանձնած ըլլալ ծաւալի նկատումներով մերժուած այդ տարբերակը, եւ ապա՝ համառօտագրութիւնը։ Այլապէս՝ կրնար վերջինը ներկայացուցած ըլլալ միայն։
Առաջին վարկածը թոյլ կու տայ հարցը քննել տարբեր տեսանկիւնէ։ Ամբողջական բնագրի սիրերգութեան բաժնին երեք քառորդը «Երգ երգոց» վիպերգի մասին է. «Այս փոքր թերութիւններով եւ մեծ առաւելութիւններով օժտուած գործը բանաստեղծի սիրային գործերի գլուխ-գործոցն է»[59]Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ», էջ 89։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 328։։ Նախադասութիւնը պահպանուած է Գրական թերթի տարբերակին մէջ, որ այդ գործին ընդամէնը 52 բառ կը նուիրէ[60]Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ», էջ 4։։ Վիճարկելով Սեւակի ողջութեան արտայայտուած այն տեսակէտը, թէ «Երգ երգոց»ը անգոյ եւ անիրական սիրոյ մասին է, Արիստակէսեան բացայայտած էր, թէ «պոէմում բանաստեղծը շատ որոշակի է գրել հերոսուհու մասին եւ այն էլ մէկից աւելի անգամ», եւ թէ «Երգ երգոց» ու «Նահանջ երգով» վիպերգերը «իրենց հիմքում նոյնպէս ունեն կենսագրական տարր, որը կապուած է Սուլամիթա անուան հետ», որոնց գումարելով «Նոյն հասցէով» շարքը, «կարելի է ասել, որ այդ շարքի բանաստեղծութիւնների մի մասի համար նոյնպէս ազդակ է դարձել “Երգ երգոց”ի հերոսուհին»[61]Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 265 (ընդգծումը բնագրային է)։։ Մեկնակէտը Սողոմոն թագաւորին վերագրուած Հին Կտակարանի գիրքն էր, որուն գլխաւոր կերպարը Սուլամիթա (այսինքն՝ Սուլեմ քաղաքի բնիկ) կոչուած երիտասարդ գեղուհին էր։ Այսօր գիտենք, որ Պարոյր Սեւակի յիշեալ բոլոր գործերուն, ինչպէս եւ Եղիցի լոյսի շարք մը սիրային բանաստեղծութիւններու հերոսուհին «Երուսաղէմի թխահեր դուստր» Սուլամիթա Ֆրիդբերգն էր (Ռուդնիկ, այժմ՝ Շուլամիթ Շալիթ), որուն հետ երկարատեւ մտերմութիւն ունեցած է՝ 1957էն սկսեալ[62]Տե՛ս Յովիկ Չարխչեան. Սուլամիթա. Սեւակի մեծ սէրը, հատոր 1 եւ 2, Երեւան, 2004, ինչպէս նաեւ Գասպարեան, Պարոյր Սեւակ, … Continue reading։ Բայց Գրական թերթի գրախօսականը Սուլամիթա անունը յիշած չէ ընդհանրապէս։
Գր. Աճէմեան հանգամանօրէն քննած է Սեւակ-Մահարի յարաբերութեան վերջին շրջանը եւ, այլեւայլ փաստերու հիմամբ, յառաջ քաշած այն տեսակէտը, որ Պ. Սեւակ «չէր սպասում, որ պոէմը կ՚անձնաւորուի իր ու գրախօսի համատեղ “ջանքերով”, որ կը լինի ուրիշ մէկը, ով կ՚ակնարկի գրական ստեղծագործութեան ետին գտնուող իրական փաստը»[63]Գրիգոր Աճէմեան, «Մահարի-Սեւակ կապերի վերջին հանգրուանը», Ազգ-Մշակոյթ, 22 հոկտեմբեր 2011։ Տե՛ս նաեւ Մահարի, ԵԼԺ, … Continue reading: Անշուշտ, ասիկա կ՚ենթադրէ, որ բանաստեղծը կարդացած էր անտիպ ամբողջութիւնը. ըստ խմբագրական սովորութիւններու, գրախօսուող հեղինակները գրախօսականներուն ծանօթանալու իրաւունք ունէին։ Այսպէս, «խախտուել էր տղամարդկանց լռութեան չգրուած կոդեքսը: (…) Ինչպէս յանգերն էին Սեւակին տարել “սարէ–սար ու քարէ–քար”, այդպէս էլ գրախօսի գրիչն էր հանել Մահարուն պատշաճութեան սահմանից…»[64]Աճէմեան, «Մահարի–Սեւակ կապերի»։։ Հետեւեալ նախադասութիւնը՝ ամբողջական բնագրի սիրերգութեան բաժնի աւարտին, Մահարիի թերեւս ամենէն բացայայտ ակնարկն էր մերօրեայ Սուլամիթայի գոյութեան. «Բանաստեղծն իր երգած սէրերի վերջում անջատման ու հրաժեշտի այնպիսի մի ողոք ու ողբ է բարձրացնում, որ բիբլիական ու ժամանակակից Սուլամիթաները մի բան էլ դեռ պարտք են մնում»[65]Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ», էջ 91-92. հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 332։։ Հետեւաբար, արտաքին դիտորդներու աչքին անտեսանելի խախտումը անվերադարձ խզումին պատճառ եղած կ՚ըլլայ։ Այդ պարագային, անհանդուրժողութիւնը կը դառնար տեսակ մը երեսանց ուրացում՝ չհրապարակուած հարցին բուն էութիւնը ծածկելու։
1961ի հարցաթերթիկը նաեւ կը պարունակէր հարցում մը Պ. Սեւակի սիրած բանաստեղծներուն եւ ազդեցութիւններուն մասին։ Ուշագրաւ է, որ «կան մերոնք եւ կան այլազգիներ» ըսելէ եւ ազդեցութիւնները չակերտելէ ետք, բանաստեղծը պատասխանը կիսատ ձգած է, յիշելով միայն «մերոնցից» երեք անուն՝ Նարեկացի, Վարուժան եւ Չարենց, եւ զանց ընելով ամէն ակնարկութիւն «այլազգիներ»ուն։
Մարդը ափի մէջ ժողովածուն, գրած է Ալ. Արիստակէսեան, «ծայր տուեց նաեւ մի տհաճ պատմութեան, որի թափանցիկ պատասխանը Պ. Սեւակը տուեց 1966 թ. անուղղակի՝ “Յանուն եւ ընդդէմ ‘ռէալիզմի նախահիմքեր’ի” յօդուածում»[66]Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 243։։ Տհաճ պատմութիւնը բանագողութեան մեղադրանքն էր Սեւակի դէմ, որ, ըստ տարաձայնութիւններու, Մահարիի կողմէ բանաձեւուած էր Մարգարիտա Աթաբէկեանին պատասխանող ու ապրիլ 1964ին գրուած «“Անժամանակ կեցութեան” եւ յարակից խնդիրների մասին» յօդուածին մէջ, որուն հրատարակութիւնը մերժուած էր։ Այս մերժումը բարդութեան նորանոր խաւեր աւելցուցած էր, առաւել խորացնելով Սեւակ-Մահարի յարաբերութիւններու ճգնաժամը, ներառեալ՝ շրջան ըրած զրոյցները ըստ էութեան ռուսերէն անգոյ յօդուածի մը մասին, ուր Մահարի շարադրած էր այդ մեղադրանքը։ Վերջին տարիներուն, որոշ յստակութիւն հաստատուած է Մահարիի ապրիլ 1964ի պատասխան յօդուածին հրապարակումով[67]Յօդուածի բնագրին համար, տե՛ս Գուրգէն Մահարի, ԵԼԺ, հատոր 11, Երեւան, 2017, էջ 414-422։ Հարցին մասին, տե՛ս նաեւ Գրիգոր … Continue reading։
«Տհաճ պատմութիւնը», ամէն պարագայի, իր խճճուած ու ոլորապտոյտ ընթացքով հանդերձ, ծագում առած է Մահարիի յունուար 1964ի գրախօսականէն ամիսներ ետք եւ, հետեւաբար, ժամանակագրական իմաստով կապ չունի երկու գրագէտներու յարաբերութիւններու խզումին հետ։
Մեր կարծիքով, երկու կողմերու մնայուն պարտութեան՝ կտրուկ ու անդարձ այս խզումին պատճառը, ըլլայ գրական (տպագիր) անհամաձայնութիւնը, կնոջական (անտիպ) անգաղտնապահութիւնը կամ անոնց մէկ համադրութիւնը, դժուար համատեղելի է Սեւակի բանականօրէն արտայայտած այն համոզումին հետ, որ Մարդը ափի մէջը ընդունած էր «այնպիսի “բնակիչներ”, որոնց տեղը պիտի լինէր իմ արկղը կամ գզրոցը», եւ որ կարգ մը տողերու եւ բանաստեղծութիւններու «թթխմոր»ը պակաս էր, «աղ»ը աւելորդ էր կամ «կուտ են գնացել»[68]Պարոյր Սեւակ, «Իմ ընթերցողներին», Աւանգարդ, 7 ապրիլ 1964, էջ 3 (հմմտ. Նոյն, Երկերի ժողովածու, էջ 228)։։ Հետեւաբար, կարելի չէ պարզապէս վերագրել կրքոտ ու փխրուն նկարագրին։ Պէտք է սպասել արխիւային լոյսին։
| ↑1 | Դաւիթ Գասպարեան, Պարոյր Սեւակ. կեանքը եւ ստեղծագործութիւնը, Երեւան, 2001, էջ 5։ |
|---|---|
| ↑2 | Սեւակ Ղազարեան, «Պ. Սեւակի արխիւի ճակատագիրը եւ ներկայիս վիճակը», Կանթեղ. գիտական յօդուածների ժողովածու, 1, 2013, էջ 7։ 1971էն ետք, արխիւը Սեւակի ազգական Ալբերտ Արիստակէսեանի քով մնացած է մինչեւ կանխահաս մահը (1979)։ Այնուհետեւ, ի պահ դրուած է անոր բնակարանը՝ Սեւակի ժառանգներուն համաձայնութեամբ, մինչեւ որ 1991ին տեղափոխուած է բանաստեղծին միջնեկ որդի՝ Արմէն Ղազարեանի տունը (անդ, էջ 4)։ |
| ↑3 | Գուրգէն Մահարի, «“Ամենից կրտսերը” (Պարոյր Սեւակի մասին)», Սովետական գրականութիւն, 9, 1961, էջ 142-150։ Հմմտ. Նոյն, Երկերի լիակատար ժողովածու (այսուհետեւ՝ ԵԼԺ), հատոր 13, Երեւան, 2018, էջ 194-204։ |
| ↑4 | Պարոյր Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած. ինքնակենսագրութիւն», Սովետական գրականութիւն, 1, 1988, էջ 129-138։ Իր ներածականին մէջ, Արմէն Ղազարեան նշած է, թէ ինքնակենսագրութիւնը գրուած էր Մոսկուայի Վոպրոսի լիտերատուրի ամսագրի պատուէրով, բայց անտիպ մնացած, իսկ Ա. Արիստակէսեան օգտագործած էր տարբերակներէն մէկը։ Ըստ Սովետական գրականութիւնի (այժմ՝ Նորք) խմբագրութեան, «հրապարակումը պարզ պատճէնահանումն է այն նոյն տեքստի, որ ժամանակին շարել եւ ինչ-ինչ պատճառներով չի տպագրել Սովետական արուեստ ամսագրի խմբագրութիւնը» («Նամակ խմբագրութեան», Գրական թերթ, 9 սեպտեմբեր 1988)։ |
| ↑5 | «Այնտեղ էլ ծնուել եմ ես 1924 թուականի յունուարի 26» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 129)։ Սակայն, ճիշդ թուականը, ըստ երեւոյթին, 24 յունուարն է (Ալբերտ Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, Երեւան, 1984, էջ 10)։ |
| ↑6 | Ռաֆայէլ Սողոմոնեան (1892-1975)։ |
| ↑7 | Անահիտ Սողոմոնեան (1894-1982)։ |
| ↑8 | «Իմ պապերը սաներն են եղել Էջմիածնի նշանաւոր Ճեմարանի, որ տալիս էր, ինչպէս որոշակի գիտեմ հիմա, արդի համալսարանի բանասիրական բաժանմունքից ոչ պակաս կրթութիւն» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 130)։ |
| ↑9 | «Պատմութեան կամեցողութեամբ հօրս կրթութիւնը վերջացել է գրաճանաչութեամբ։ Մայրս այդ բախտին էլ չի արժանացել։ Հայոց այբուբէնի ամենահեշտ գրուող տառը “ս”-ն է։ Եւ փոքրիկ քոյրս յաճախ էր մօրս հոգին հանում. “Բա “ս” գրել էլ չգիտե՞ս”։ Չգիտէր ու չգիտի…» (անդ)։ |
| ↑10 | «Այդ պատճառով չէ՞ր արդեօք, որ ապրածս կեանքի կէսից աւելին (ամբողջ 23 տարի) անցաւ ուսման վրայ» (անդ)։ |
| ↑11 | Սեւակ համալսարանական ուսման հետեւած է 1940-1945ին։ |
| ↑12 | Պ. Սեւակ հայցորդ եղած է 1946-1948ին, հայագէտ Կարապետ Մելիք-Օհանջանեանի գիտական ղեկավարութեան տակ, «Կարծեցեալ Շապուհ Բագրատունին եւ վաղ վերածննդի հարցերը Հայաստանում» ատենախօսութեան նիւթով։ Աշխատանքը շարունակուած է մինչեւ 1948, երբ պաշտպանութիւնը անկարելի դարձաւ, «որովհետեւ ամբողջ երկրով մէկ տարածուել էր հերթական кампания-ն [կամպանիան]՝ այս անգամ էլ ընդդէմ պատմական թեմատիկայի։ Հայ հին գրականութեան ու բանասիրութեան մէջ խորացած իմ ընկերներից շատերը, լքելով իրենց տարիների աշխատանքը, միանգամից դարձան սովետահայ գրականութեան “մասնագէտներ”, եւ գրուեցին դիսերտացիաներ այնպիսի մարդկանց «կեանքի ու գրական գործունէութեան» մասին, որոնք, եթէ ապրէին Նոյ նահապետի չափ էլ՝ չէին կարողանայ արժանանալ նման բախտի» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 134)։ Տե՛ս Սեւակ Ղազարեան, «Պարոյր Սեւակի “Կարծեցեալ Շապուհ Բագրատունին եւ վաղ վերածննդի հարցերը Հայաստանում” անտիպ աշխատութիւնը», Կանթեղ. գիտական յօդուածների ժողովածու, 4, 2012, էջ 3-20 եւ Պարոյր Սեւակ, Անտիպ աշխատութիւններ, բնագիրը պատրաստեց, ծանօթագրեց եւ խմբագրեց՝ Սեւակ Ղազարեան, Երեւան, 2016, էջ 11-150։ |
| ↑13 | Ուսման հետեւած է բանաստեղծութեան բաժնին մէջ (1951-1956)։ |
| ↑14 | «Դար մը ապրէ, դար մը սորվէ…» |
| ↑15 | «… եւ ապուշ կը մեռնիս»։ |
| ↑16 | Կ՚ակնարկէ 1931-1951ին լոյս տեսած ռուս արձակագրի հինգհատորեակին (Իւան Տուրգենեւ, Ընտիր երկեր, հատոր առաջին, թարգմ. Ստեփան Զօրեան, Երեւան, 1931)։ |
| ↑17 | «Տասնմէկ տարեկան էի, երբ գրեցի առաջին ոտանաւորս։ Եւ ինչի մասին չէր, այլ ում։ Զինայիդայի մասին։ Այս Զինայիդան էլ դասընկերուհիս չէր, այլ Տուրգենեւի հերոսուհին։ (…) Եւ որովհետեւ այդ օրերին լոյս էր տեսել Տուրգենեւի Երկերի I հատորը, ուրեմն նաեւ “Առաջին սէր”։ Տասնմէկամեայ մանուկն ի՞նչ էր հասկացել այդ սքանչելի վիպակից,– դժուարանում է ասել իր 41ամեայ աճորդը։ Բայց որ նա իր առաջին ոտանաւորը գրել է ոչ թէ տօնածառի, մայիսի 1ի, կամ մէկ այլ տօնի մասին, այլ տուրգենեւեան Զինայիդայի, սրտաշարժ փաստ չէ՞» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 130)։ Հմմտ. «Ինչը, ինչպէս-ը եւ որպէս-ը (զրոյց Պարոյր Սեւակի հետ)», Սովետական գրականութիւն, 2, 1971, էջ 11 (զրոյցը վարած է Ա. Արիստակէսեանը), վերատպումը՝ Պարոյր Սեւակ, Երկերի ժողովածու, հատոր 5, Երեւան, 1974, էջ 388։ |
| ↑18 | «Այդպէս իմ գրական փորձերը, իմ կամքից անկախ եւ հակառակ իմ կամքի, ընկան Ռուբէն Զարեանի ձեռքը, որ այդ ժամանակ ձեր [Սովետական գրականութիւն] ամսագրի խմբագիրն էր, եւ նա տպագրեց երեք բանաստեղծութիւն 1942 թուականին, մեր կեանքի ամենածանր տարում» («Ինչ-ը, ինչպէս-ը եւ որպէս-ը», էջ 11. Սեւակ, Երկերի ժողովածու, էջ 389)։ |
| ↑19 | Պարոյր Սեւակ, «Բանաստեղծութիւններ», Սովետական գրականութիւն, 8, 1942, էջ 37-38 («Փնտռումներ», «Զղջում», «Պատերազմի դաշտում զոհուածներին»)։ Առաջին տպագիր քերթուածը լոյս տեսած էր նախորդ թիւին մէջ (Նոյն, «Անխորագիր», Սովետական գրականութիւն, 7, 1942, էջ 34)։ |
| ↑20 | «Նոյն թուականին էլ գրական ամսագրում խմբագիրը յանդգնեց տպել իմ առաջին բանաստեղծութիւնները։ Ասում եմ “յանդգնեց”, որովհետեւ կեանքը չուշացաւ ապացուցելու, որ դա իսկապէս յանդգնութիւն էր այդ օրերին։ Խմբագիրը հեռացուեց (նաեւ այդ պատճառով), իսկ ինձ դարձրեցին մի… քայլող կախարան, որ զրնգացնում էր իր վրայից կախ տրուած բազմաթիւ “իզմ”երի զանգուլակները» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 132)։ Ռուբէն Զարեան ամսագրի խմբագրութիւնը ստանձնած էր յունուար 1941ին եւ պաշտօնէն արձակուած՝ մարտ 1943ի թիւէն ետք։ Յաջորդ՝ միացեալ թիւին մէջ, քննադատուած է Լեւոն Մելիքսէթ-Բէկի «կեղծ գիտական յօդուածը»՝ Յովհաննէս Թումանեանի ազնուական ծագման մասին, որ լոյս տեսած էր մարտ 1943ին։ Գրուած է, թէ «նախկին խմբագրութիւնը (պատ. խմբագիր Ռ. Զարեան)», փոխանակ վեր հանելու Թումանեանի «ժողովուրդների բարեկամութեան մեծ գործիչների մէկը» ըլլալը, «տպագրել է Մելիքսէթ-Բէկի վարկաբեկիչ եւ ամօթաբեր յօդուածը» (Ար. Ս., «Մի կեղծ բանասիրութեան մասին», Սովետական գրականութիւն, 4-5, 1943, էջ 194)։ |
| ↑21 | «Այլեւս տպագիր ոչ մի տող՝ մինչեւ 1948 թուականը» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 133)։ Անորոշ պատճառներով, թերեւս՝ յիշողութեան վրէպ, Սեւակ չէ նշած, որ 1943-1944ին եւ 1947-1948ին հրատարակած է ութը քերթուած՝ Անմահները հրամայում են հատորէն առաջ։ |
| ↑22 | Այս շարքերը ընդգրկուած էին Սեւակի ծրագրած առջինեկ հատորին մէջ, որ անտիպ մնացած է եւ լոյս տեսած՝ յետմահու (Պարոյր Սեւակ, Մուտք, Երեւան, 1985)։ |
| ↑23 | «(…) [Ե]ւ տարիներ յետոյ, 60ական թուականներին, մի հարցաթերթիկի այն հարցին, թէ “ո՞վ է եղել այն բանաստեղծը, որին կարդացել էք ու սիրել”, պատասխանել է՝ “Առաջինը, ի հարկէ, Յովհաննէս Թումանեանն է, բայց ես չգիտէի, թէ նա բանաստեղծ է”» (Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 25)։ |
| ↑24 | «Իմ հիասթափութիւնը խորանարդուեց՝ ստանալով երրորդ նիստ, հասկացայ, որ ես… բանաստեղծ չեմ։ Դա ինձ հասկացրեց, ամէնից եւ ամէնքից առաջ, Եղիշէ Չարենցը» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 131)։ |
| ↑25 | «Ու կարդում էի ամէն ինչ. արգելուած Րաֆֆու բզկտուած վէպը (կէսն արտագրեցի), Դարվինի «Տեսակների ծագումը» (կոնսպեկտաւորեցի), մենագրութիւն Դաւիթ Ռիկարդոյի եւ Ադամ Սմիթի մասին (ինչպէ՞ս հասկանայի) եւ նոյնիսկ՜… “Ռազմական արուեստ” (ի՞նչ հասկանայի)» (անդ, էջ 130)։ |
| ↑26 | Չարլզ Դարվին,Տեսակների ծագումը, թարգմ. Նիկ. Սարգսեան, Երեւան, 1936։ |
| ↑27 | Այդ խորագրով հայերէն գիրք չենք կրցած գտնել։ |
| ↑28 | Արտաշէս Ոսկերչեան, Երաժշտական հարցեր, Երեւան, 1937։ |
| ↑29 | Կ՚ակնարկէ Յարութիւն Սուրխաթեանի Հայ գրականութիւն դասագիրքին (Սուրխաթեան, Հայ գրականութիւն, հատոր II, Երեւան, 1926, էջ 492-564), որ նախատեսուած էր «բանուորական ֆակուլտէտի, տեխնիկումների եւ աշխատաւորական դպրոցների վերջին խմբերի համար»։ |
| ↑30 | Աղասի Խանջեանի խօսքն է. «Խորհրդային շրջանի ծնունդ է մեր այսօրուայ գրականութեան ողնաշարը կազմող՝ Չարենցը, յետհոկտեմբերեան խոշորագոյն մեր պոէտը» (մէջբերումը տե՛ս Կիմ Աղաբէկեան, Յօդուածներ, Երեւան, 2016, էջ 33)։ 1971ին, Սեւակ կը յայտնէր, թէ «Սուրխաթեանի դասագրքից գիտէի Չարենցի մասին, որ “հայ գրականութեան ողնաշարն է”՝ Խանջեանի խօսքով ասած» («Ինչ-ը, ինչպէս-ը եւ որպէս-ը», էջ 11. հմմտ. Սեւակ, Երկերի ժողովածու, էջ 388-389)։ |
| ↑31 | Պարոյր Սեւակ, Անհաշտ մտերմութիւն, Երեւան, 1953։ «Չափածոյ ակնարկը, յանգաւորուած ռեպորտաժը, պատմողական-նկարագրական ոտանաւորը գրաւել էին ոչ միայն գրական շուկան, այլեւ դարձել գրական քաղաքականութեան վարիչը։ Ու ես էլ փորձեցի գրել մի չափածոյ վիպակ, որ նախապէս կոչւում էր. “Գո՞մ, թէ պալատ”։ “Ագրոքաղաքներ” կառուցելու ժամանակներն էին։ Իմ ձեռագրին ծանօթացողները սարսափեցին. չէ՞ որ վերնագիրն իսկ դէմ էր “գլխաւոր գծին”։ Բայց քանի որ նրանք շահագրգռուած էին այդ պոէմի հրատարակմամբ, ապա ինձ ստիպեցին չորս անգամ վերամշակել։ (…) Չորս անգամ վերամշակելուց (այսինքն ամէն ինչ հիմնովին փչացնելուց) յետոյ էլ “արջն ինձ բաց չթողեց”։ Հայպետհրատը պատրաստ շարուածքը ցրեց։ Եւ այդ բազմաչարչար ու տխուր պոէմը առաջին անգամ լոյս ընծայեց մոսկովեան «Советский писатель»ը 1953ին («Друзья из Советашена» վերնագրով) եւ միայն դրանից յետոյ՝ Հայպետհրատը (Անհաշտ մտերմութիւն վերնագրով)։ Այդ պոէմի վրայ տառապելու տարիներին ես հասկացայ, որ մենք զբաղուած ենք անհնարինը հնարաւոր դարձնելու տանջալից ինքնախաբէութեամբ» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 133-134)։ |
| ↑32 | Հմմտ. Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 84. «Այն հարցին, թէ ինչ կարծիք ունի Անհաշտ մտերմութիւն պոէմի մասին, բանաստեղծը մի առիթով պատասխանել է. “Այդպէս է ստացւում, երբ հարկադրուած ես լինում երգել ուրիշի ձայնով, աւելի ճիշդ, ձգտել դուր գալ այլոց։ Ոչ անկարեւոր նմոյշ է շատ կարեւոր մի իրադարձութեան, որ ունի պատմական արժէք։ Մեղաւորը ես եմ, բայց իմ մեղքն էլ բնորոշ է։ Ունի ուսուցողական նշանակութիւն”»։ |
| ↑33 | Կ՚ակնարկէ Թումանեանի «Քէֆ անողին քէֆ չի պակսիլ» հէքեաթին։ |
| ↑34 | 1954-55ին, Սեւակ շարադրած է գիւղական կեանքին նուիրուած վէպի մը առաջին մասը, որուն վերադարձած է կեանքի վերջին տարիներուն, բայց մնացած է անաւարտ։ Ամանէջ (ծննդավայր Չանախչիի հայացուած ձեւը) խորագրուած վէպը լոյս տեսած է 2014ին։ Անունը վրիպումով «Ամանամէջ» արձանագրուած է (Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 66)։ |
| ↑35 | Գուրգէն Մահարի, ԵԼԺ, հատոր 14(1), Երեւան, 2020, էջ 232-233։ |
| ↑36 | Անդ, էջ 233-234։ |
| ↑37 | Դաւիթ Գասպարեան, «Գուրգէն Մահարի-Պարոյր Սեւակ», Գրական թերթ, 20 յունիս 2008, էջ 2։ |
| ↑38 | Գուրգէն Մահարի, «Ինքնատիպ բանաստեղծին հետ», Գրական թերթ, 27 ապրիլ, 1958, էջ 2։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, հատոր 12, Երեւան, 2017, էջ 143։ |
| ↑39 | Մահարի, «“Ամենից կրտսերը”», էջ 150։ Հմմտ. ԵԼԺ, 13, էջ 203-204։ |
| ↑40 | Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 241։ Զարմանալիօրէն, ասիկա միակ անդրադարձն է 1958-1964ին Սեւակին չորս յօդուած նուիրած գրագէտին, ինչ որ պէտք է դիտարկել Այրուող այգեստաններու շուրջ բարձրացած աղմուկին յաջորդած լռութեան մթնոլորտին (հմմտ. հարցաթերթիկի մէջբերումներուն անորոշ եղանակը)։ Հեղինակը նաեւ թուարկած է 1960էն ետք Անլռելի զանգակատունի մասին «Գ. Մահարու, Հր. Թամրազեանի, Էդ. Ջրբաշեանի, Վ. Առաքելեանի, Վ. Սաֆարեանի եւ ուրիշների գրախօսութիւններն ու յօդուածները՝ մայր հայրենիքում ու սփիւռքում» (էջ 195), Մահարիի պարագային հաւանաբար ակնարկելով 1961ի դիմանկարին (Մահարի, «“Ամենից կրտսերը”», էջ 148-150. հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 13, էջ 197-204)։ |
| ↑41 | Մահարի, «Ինքնատիպ բանաստեղծին հետ», էջ 2։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 139։ |
| ↑42 | Մահարի, «“Ամենից կրտսերը”», էջ 147։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 13, էջ 196։ |
| ↑43 | Գուրգէն Մահարի, ԵԼԺ, հատոր 15(1), Երեւան, 2021, էջ 14։ |
| ↑44 | Անդ, էջ 465։ Ալիքեան վերապահ կեցուածք ունեցած է Սեւակի քերթողութեան եւ անձին հանդէպ։ |
| ↑45 | Գուրգէն Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ եւ ժամանակաւոր պարտութիւններ», Նոր-դար, 1-2, 2004, էջ 95-96։ Բնագիրը տե՛ս էջ 75-94 (հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 315-335)։ |
| ↑46 | Գուրգէն Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ եւ ժամանակաւոր պարտութիւններ», Գրական թերթ, 24 յունուար 1964, էջ 2։ |
| ↑47 | Անդ, էջ 4։ Շատ աւելի խիստ էր Պօղոս Սնապեանի գնահատումը. «Էջերէն ոմանք, մեծ մասը զուրկ էին ստիպողական հմայքներէ։ Գիրքին չորս հինգերորդ մասը վիրաւոր է եւ անյարիր Պ. Սեւակ անունին։ Տեղ մը մտածումը կայ, բայց մշակումը կը պակսի։ Ուրիշ տեղ մը զգացումը կայ, բայց սանձը չկայ։ Երրորդ տեղ մը մանրուքին մէջ խեղդուած է մնայունը։ Հարիւր յիսուն քերթուածներէն հազիւ երեսունը կը նուաճեն ընթերցողին համակրանքը» (Պ. Ս., «“Մարդը ափի մէջ” (Պ. Սեւակ)», Բագին, Յունիս 1964, էջ 71)։ |
| ↑48 | Մարգարիտա Աթաբէկեան, «Առնականութիւն, ճշմարտութիւն, տաղանդ», Գրական թերթ, 3 ապրիլ 1964, էջ 2։ |
| ↑49 | Մահարի, ԵԼԺ, 15(1), էջ 21։ |
| ↑50 | Լեւոն Հախվերդեան, Պարոյրը, Երեւան, 1987, էջ 120-121։ |
| ↑51 | Գրիգոր Չալիկեան, Պարոյր Սեւակի ու մի քիչ էլ իմ մասին, Երեւան, 2004, էջ 99։ |
| ↑52 | Լրատուութիւնը տե՛ս «Գրողը եւ արդիականութիւնը», Գրական թերթ, 20 մարտ 1964, էջ 1։ |
| ↑53 | Էդ. Թոփչեան, «Գրականութիւնը եւ արդի կեանքը», Սովետական գրականութիւն, 4, 1964, էջ 127։ |
| ↑54 | Անդ, էջ 128։ |
| ↑55 | Անդ, էջ 129։ |
| ↑56 | Անդ, էջ 130։ |
| ↑57 | Անդ, էջ 121։ |
| ↑58 | Սեւակ անուղղակի կերպով անդրադարձած է Թոփչեանի պնդումներուն Դեկտեմբեր 1965ին։ Անտիպ մնացած ինքնակենսագրութեան մէջ, «բիւրեղացում»ի մասին գրած է. «Իսկ այժմ մեզ, ըստ իս, շատ աւելի պէտք է լուծոյթ, քան բիւրեղացում։ Չէ՞ որ բիւրեղացումը այլ բան չէ, քան մէկ նիւթի գերյագեցուածութիւն, մինչդեռ արդի բանաստեղծութիւնը պիտի դառնայ շատ նիւթերի անմնացորդ լուծոյթ» (Սեւակ, «Անցեալը ներկայացած», էջ 136)։ Այլուր, նշած է. «Գրողի գերագոյն նպատակն է լինել պարզ, բայց ոչ հասարակ։ Ու հանրութեանն էլ պարզութիւն է պէտք եւ ոչ թէ հասարակութիւն, մաքրութիւն եւ ոչ թէ ծանծաղութիւն» (Պարոյր Սեւակ, «Յանուն եւ ընդդէմ “ռէալիզմի նախահիմքեր”ի», Գրական թերթ, 7 Յունուար 1966, էջ 2. հմմտ. Նոյն, Երկերի ժողովածու, էջ 266)։ |
| ↑59 | Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ», էջ 89։ Հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 328։ |
| ↑60 | Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ», էջ 4։ |
| ↑61 | Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 265 (ընդգծումը բնագրային է)։ |
| ↑62 | Տե՛ս Յովիկ Չարխչեան. Սուլամիթա. Սեւակի մեծ սէրը, հատոր 1 եւ 2, Երեւան, 2004, ինչպէս նաեւ Գասպարեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 158-165, ուր Արիստակէսեանի ակնարկութիւնը յիշուած չէ։ |
| ↑63 | Գրիգոր Աճէմեան, «Մահարի-Սեւակ կապերի վերջին հանգրուանը», Ազգ-Մշակոյթ, 22 հոկտեմբեր 2011։ Տե՛ս նաեւ Մահարի, ԵԼԺ, 12, էջ 640։ |
| ↑64 | Աճէմեան, «Մահարի–Սեւակ կապերի»։ |
| ↑65 | Մահարի, «Մնայուն յաղթանակներ», էջ 91-92. հմմտ. Նոյն, ԵԼԺ, 12, էջ 332։ |
| ↑66 | Արիստակէսեան, Պարոյր Սեւակ, էջ 243։ |
| ↑67 | Յօդուածի բնագրին համար, տե՛ս Գուրգէն Մահարի, ԵԼԺ, հատոր 11, Երեւան, 2017, էջ 414-422։ Հարցին մասին, տե՛ս նաեւ Գրիգոր Աճէմեանի ծանօթագրութիւնները (անդ, էջ 725-731 եւ Մահարի, ԵԼԺ, 15(1), էջ 462-464)։ Յօդուածը առաջին անգամ 1993ին հրատարակած էր Սէյրան Գրիգորեան։ Տե՛ս նաեւ Ս. Գրիգորեան, Պարոյր Սեւակ. արձագանգող անտառը, Երեւան, 1998, էջ 40-90 եւ մեր գրախօսականը (Բազմավէպ, 1-4, 1999, էջ 348-355. հմմտ. Վարդան Մատթէոսեան, Գրական-բանասիրական ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2009, էջ 539-545)։ |
| ↑68 | Պարոյր Սեւակ, «Իմ ընթերցողներին», Աւանգարդ, 7 ապրիլ 1964, էջ 3 (հմմտ. Նոյն, Երկերի ժողովածու, էջ 228)։ |
