ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅՆԱՑՄԱՆ, ԱՐԵՒԵԼԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ, ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՄԻԱՄԻՏ ՈՒ ԳԻՏԱԿԻՑ ՀԵՐՈՍՆԵՐՈՒ ՄԱՍԻՆ

ՄՏԱԾԵՑԻ վերի հարցումին պատասխան մը գտնել Նիկողոս Սարաֆեանի գրականութեան մէջ, ուր կա՛յ ատիկա^[1]Այդ մասին տե՛ս Յ. Կիւլլիւճեան, «Նիկողոս Սարաֆեան՝ սփիւռքեան բեղուն ինքնութեան մը բանալի», Հորիզոն Գրական, ԼԱ … Continue reading։ Թէեւ իր առաջադրածը ամբողջովին կիրառելի է ներկայ սփիւռքներուն ու նաեւ կարողականացած (virtualized) ներկայ աշխարհին, այս առիթով պիտի նախընտրեմ մտածել մեր շուրջ պարզուող կացութեան մասին, եզրակացութիւններ քաղելով ժառանգական լեզուի խնդրին շուրջ կատարած ուսումնասիրութիւններէս, բայց գլխաւորաբար՝ փորձ մը կատարելով դասաւորելու կամ կազմակերպելու փորձառական որոշ դիտարկումներ այն մասին, թէ ինչպէ՞ս կը մտածեն, կը ստեղծեն ու կը գրեն շուրջս գտնուող մարդիկ։    
    Սկսելէ առաջ հարկ է խնդրականացնել այս գրութեան վերնագիրը երկու տարբեր մակարդակներով։ Առաջին՝ երբ խօսք կ՚ըլլայ ոչ-տիրական լեզուի եւ ժամանակակից սփիւռքներու մասին, միտումս է մտածել առաւելաբար յոգնակի ոչ-տիրական լեզուներու մասին, քանի որ անկախ՝ ընդհանրապէս հայերէնի ու մասնաւորաբար գրական արեւմտահայերէնի իւրայատուկ պարագայէն, տագնապը կը վերաբերի քիչ մը ամեն լեզուի որ ծայրամասային (peripheral), «կրտսեր» (minor), երկրորդական կամ ոչ-տիրական հանգամանքի մէջ կը յայտնուի, ներառեալ այն պարագաները, ուր այդ լեզուները կ՚անտեսուին իրենց իսկ գրողներու կողմէ՝ կարենալ մատչելու համար աւելի լայն շուկայի մը։ Այսինքն կ՚ակնարկուի գրեթէ (քիչ մը չափազանցելով) որեւէ լեզուի՝ որ անգլերէն չըլլայ։ Երկրորդ՝ վերնագրին մէջ կատարուած հարցադրումը կը վերաբերի գրականութեան կարելիութեան, սակայն սրտիս վրայ ճնշող ու միտքս լլկող խնդիրը աւելի եւս գրելու կարելիութեան մասին է։ Կրնա՞նք գրել հայերէնով սփիւռքի մէջ։ Կրնա՞նք ոչ-տիրական լեզուով գրել որեւէ սփիւռքի մէջ։ Նոյնիսկ՝ ինչքանո՞վ հրապուրիչ կամ շուկայական է այսօր գրել ծայրամասային երկիրներու կամ ծայրամասային մշակոյթներու լեզուով, որքան ալ տեղւոյն վրայ տուեալ լեզուն գործնականօրէն կամ իրաւականօրէն տիրական ըլլայ։

 

ԼՊՐԾՈՒՆ ՎԱՅՐ

Վերնագրի հարցադրումին մէջ կան դեռ քանի մը ուրիշ տարրեր, որոնցմէ իւրաքանչիւրին անդրադառնալը էական է պատասխաններու ուրագծումը կարելի դարձնելու համար։ Այսպէս, հոն նշուած ժամանակակից եզրը ոչ միայն կը նշէ հայկական սփիւռքներու աշխարհագրական ու պատմական սահանքը դէպի այլատիպ վայրեր, այլեւ ընդհանրապէս կը մղէ մտածելու որեւէ սփիւռքի եւ ոչ-տիրական լեզուի իրավիճակին վրայ ու շուրջ պատահող արմատական փոփոխութեանց մասին, ինչպէս նաեւ քանակականէն ու աշխարհագրականէն աւելի՝ որակական եւ գործընթացային այլափոխումներու մասին։ Երբ կ՚ըսենք «սփիւռքներու մէջ», պարզ է որ ակնարկը կը միտի վայր նշող յղացքը շեշտելու, այսինքն՝ սփիւռքն ու սփիւռքները որպէս վայր։   

Անհատներու յարատեւ շարժունութիւնը, բազմահպատակութիւնը, բազմալեզուութիւնը եւ տարբեր երկիրներու եւ ցամաքամասերու սահմաններէն անդին թափանցող շատ մը այլ երեւոյթներ զօրութենապէս աշխարհը կ՚առաջնորդեն դէպի կացութիւն մը, ուր սահմանագիծերը կը դառնան յարաբերական. լեզուներն ալ։

    Վայրը փոխուած է հայ համայքներուն համար վերջին կէս դարուն, Մերձաւոր Արեւելքի քաղաքական եւ ապահովական մեծ ցնցումներուն պատճառով. մէկը միւսին ետեւէն կազմալուծուած են կամ կը կազմալուծուին եգիպտահայ, կիպրահայ, սաղիմահայ, լիբանանահայ, պոլսահայ, իրաքահայ եւ սուրիահայ համայնքները։ Անոնց մեծամասնութիւնը ունէր աշխարհագրական պինդ խտութիւն, եւ ուրեմն զարմանալիօրէն կրնար որոշ չափով լեզուն պահել տիրական լեզուի յատկանիշներով՝ գոնէ լեզուական կարեւոր տիրոյթներու (linguistic domains) մէջ։

Գրական աշխարհագրութիւնները եւս տեւական սահանքի մէջ են, զօրութենականացած կամ կարծականացած, խարսխուած ոչ-վայրերու մէջ որոնց բնակիչները յայտնի չէ թէ որո՞նք են […]։

    Դէպի Արեւմուտք արտագաղթին վրայ կը գումարուէին նաեւ ընկերատնտեսական բնոյթի հանգամանքներ։ Մէկ կողմէ համաշխարհացման^[2]Բո՛ւն տիրական լեզուին՝ անգլերէնին դիմաց, globalization յղացքի եզրաբանական խնդիրը անյաղթահարելի կը թուի, մանաւանդ … Continue reading գործընթացի մշակութային ազդեցութիւնը, միւս կողմէ համալսարանական ուսման տարածուն դառնալն ու անհատական տնտեսական վիճակի բարելաւումը այս համայնքները աւելի անհատակեդրոն կը դարձնէին։ Ընկերային շարժունութիւնը պատճառ կը դառնար, որ խիտ կերպով հայաբնակ թաղամասերու բնակչութիւնը ցրուի այլուր՝ աւելի «բարձր» կամ «յարգի» շրջաններ, ինչ որ պատճառ պիտի ըլլար լեզուի տիրականութեան նուազումին կամ նոյնիսկ կասումին։ Աշխարհագրական ցրուումի եւ անհատակեդրոն կենցաղի այս կրկնակ ազդակները բաւարար կը թուին մտածել տալու սփիւռքահայ գաղութներու ձեւով մը յետհամայնքային իրավիճակի մը մասին, ուր այլեւս նախկին համայնքի անդամները բացառապէս է միայն, որ կը մասնակցին հաւաքական կենցաղի մը։ Ասիկա կը նշէ նաեւ սփիւռքի մէջ յետհաստատութենական վիճակ։ Դպրոցներ, մամուլ, եկեղեցի եւ այլ հաստատութիւններ այլեւս զուրկ են իրենց նախապէս ունեցած ազդողութենէն։ Լեզուի ու գրական լեզուի գործածութիւնն ալ կը հնազանդի կամ կը հետեւի այս պայմաններուն։

Համաշխարհային գրական տիրական լեզուի մը կարելիութիւնը այնքան ալ ցնորական գաղափար մը չէ։ […] հայկական համայնքներու տեղական տիրական լեզուները՝ […] սկսած են միջանկեալ տեղ մը գրաւել անգլերէնի եւ ժառանգական լեզուին միջեւ, երկրորդը ի վերջոյ մղելով ծիսական լեզուներու պանծալի զամբիւղը։

    Երբ հաստատութիւնները չքանան սակայն, մէջտեղ կու գան չնախատեսուած նոր կապեր. անհատներու միջեւ նոր ցանցեր կը ստեղծուին արհեստագիտական նոր հնարաւորութիւններու միջոցաւ, գլխաւորաբար՝ համացանցին եւ անկէ սերող թուային բազմազան կիրառաշարերու^[3]Digital application-ի այս հայացումը կը ներշնչուի «ծրագրաշար»էն, քանի որ «կիրառոյթ»ը կամ «կիրառութիւն»ը կը յղեն՝ … Continue reading միջոցաւ։ Ի՞նչ կարելիութիւններ կ՚ընձեռէ այս զարգացումը։
    Անհատներու եւ հաւաքականութեանց շարժունութիւնը վայրի եւ ուր ըլլալու հասկացութիւնը կը դնէ շարժընթացային վիճակի մէջ։ Ի տարբերութիւն քանի մը տասնամեակ առաջուան իրավիճակին, շատեր է որ փոխնիփոխ կ՚ապրին Հայաստան, Ամերիկա կամ Չինաստան. մարդոց «մէկ ոտքը այստեղ, մէկ ոտքը այնտեղ» ըլլալու այս երեւոյթը նաեւ լեզուական մակարդակի վրայ կը տարածուի։ Տեղականի եւ համաշխարհայինի տարբերութիւններու հարթումը առկայ է նաեւ բնագրի ու թարգմանութեան պարագային։
    Տնտեսական եւ պատմական հոլովոյթի մը շրջարկին մէջ զարգացող համաշխարհայնացումը կը տեսնուի անոր զուգահեռ համաշխարհային գրականութեան մը ձգտող գրական վերնախաւերու մէջ եւս։ Այն, որ կը կոչուի այսօր համաշխարհի կամ համաշխարհային գրականութիւն, իր իտէալական զարգացումը կը փորձէ ապրիլ համաշխարհայնացման գործիքներով։ Համաշխարհի գրականութիւնը, որ կը նպատակադրէ իբրեւ թէ եզերային, ծայրամասային գրականութիւնները ներառնել իր մէջ (երբ իրականութեան մէջ արեւելասիրական երանգով մը կ՚որդեգրէ զանոնք), ի՞նչ կացութեան կը մատնէ ծայրամասային լեզուի գրողը։ Մասնակցելու համար ի՞նչ դիրք պէտք է ճշդէ այս վերջինը իր ու տիրական լեզուներուն հանդէպ։
    Հայագիր կամ այլ ծայրամասային գրողը կրնայ որդեգրել համաշխարհային լեզուն ու արտադրել թերեւս Եւրովիզիոնի գրական մէկ տարբերակը, կամ՝ ընդհակառակը, կրնայ իր լեզուով գրել համաշխարհայնացումն ու անոր տագնապն ու անձկութիւնները։ Երկու պարագային ալ, անկարելի է անգիտանալ թէ՛ աշխարհը, թէ՛ համաշխարհայնացումը։

Կա՞յ համաշխարհային գրական յարացոյց մը. ո՞ւր ենք անոր դիմաց կամ անոր հանդէպ։ Բաւական խօսուած է զայն կարդալու, անոր ծանօթանալու, անով հարստանալու մասին, նոյնիսկ՝ անկէ չտրորուելու մասին, բայց ոչ այնքան՝ տեսական քննադատութիւն մը ձեւակերպելու, մտածելու։

    Անհատներու յարատեւ շարժունութիւնը, բազմահպատակութիւնը, բազմալեզուութիւնը եւ տարբեր երկիրներու եւ ցամաքամասերու սահմաններէն անդին թափանցող շատ մը այլ երեւոյթներ զօրութենապէս աշխարհը կ՚առաջնորդեն դէպի կացութիւն մը, ուր սահմանագիծերը կը դառնան յարաբերական. լեզուներն ալ։ Ազգ-պետութիւնները՝ մանաւանդ մշակութային նկրտումներ ունեցող փոքրերը—Հայաստանի նման—, հետզհետէ կը մնան առանց հաստատաբնակ ժողովուրդի ու լեզուի։ Կը մնան քարտէսի վրայ ու քաղաքատնտեսական բանակցութիւններու եւ պայմանագրերու մէջ միայն։
    Գրական աշխարհագրութիւնները եւս տեւական սահանքի մէջ են, զօրութենականացած կամ կարծականացած, խարսխուած ոչ-վայրերու մէջ որոնց բնակիչները յայտնի չէ թէ որո՞նք են, կամ՝ թերեւս բոլորն ըլլան։ Մեր շուրջը առկայ այս կացութիւնը սակայն կը բախի անհատ գրողներու կամ համայնքային հաստատութիւններու այն պնդումին, թէ գրականութեան ու լեզուի նպատակն ու վախճանը ազգային են, փոխանակ ըլլալու հակառակը՝ գրականութիւն մը որ կը ստեղծէ լեզուով ու ազգային կամ մշակութային տարրերէ մեկնելով, այսինքն ըլլալով ա՛յդ տարրերով կազմաւորուած՝ գեղագիտական արտայայտութիւնը անհատի մը։ Իսկ ի՞նչ պիտի գրեն անոնք, որ ազատ կը զգան այդպիսի կաշկանդումներէ. գրել աշխարհի գրականութիւնը ա՛յս լեզուո՞վ, թէ՞ աշխարհին համար գրականութիւն այս լեզուով ու այս լեզուի պաշարներէն։ Ո՞րն է ոչ-տիրական լեզուին, աւելի եւս՝ սփիւռքային լեզուին գտնելիք խորշը, անկիւնը՝ շուկայի մը մէջ, ուր մնացած են հազիւ քանի մը տիրական լեզուներ, եթէ ոչ՝ միակ լեզու մը։

 Ի վերջոյ, ի՞նչ է գրականութիւնը, եթէ ոչ գլխաւորաբար բնիկ լեզուի եւ անոր զգայնութիւններուն, հանգոյցներուն, իմաստային ցանցերուն մէջ արմատաւորուած ստեղծագործութիւն, որ ասոնք խորացնելու, բացատրելու, լրացնելու համար կրնայ երկրորդ ու երրորդ լեզուներու դիմել, այդ լեզուներուն տիրելով նոյնիսկ բնիկի կամ գրեթէ բնիկի ճարտարութեամբ։

    Շուկայի հարցը քանի մը երեսներ կը պարզէ։ Կէօթէէն ու Մարքս-Էնգելսէն ի վեր կը խօսուի շուկայի մէջ ճարտարարուեստներու կամ գրականութիւններու բազմազանութեան կորուստին, հարթումին մասին։ Միւս կողմէ սակայն, արհեստագիտական միջոցներով վայրի յարաբերականացմամբ նուաճուած է գրեթէ կատարեալ, ընդհանրական մատչելիութիւն որեւէ գրական նիւթի։ Շուկան հարթուած կրնայ ըլլալ, բայց եւ այնպէս փոքրերն ու ծայրամասայինները նոյնքան հասանելի դարձած են որքան միւսները։ Ասոր վրայ կը գումարուի եւս ժամանակի հարցը։ Որքան բարձրանայ աշխատանքի արդիւնաւէտութիւնը կամ ժամանակի արտադրողականութիւնը, յարակարծօրէն այնքան նուազ ժամանակ կ՚ունենայ մարդ յատկացնելու տուեալ զբաղումի մը, որովհետեւ զբաղումներու մատչելիութիւնը եւս անհամեմատօրէն բազմապատկուած է, ինչ որ կրնայ զեղչել (եւ անշուշտ կը զեղչէ) գրական շուկայի յատկացուելիք ժամանակէն։

 

ԱՐԵՒԵԼԱՍԻՐԱԿԱՆ ԵՒ ԳԱՂՈՒԹԱՏԻՐԱԿԱՆ ԵՐԱՆԳՆԵՐ

Վերը նկարագրուած իրադրութեան վրայ տակաւին կու գայ աւելնալ լեզուներու գաղութատիրական մղումներու վերաշխուժացման երեւոյթը։ Հայերու պարագային, ատիկա կը տեսնուի ռուսերէնի վերանորոգ թափով Հայաստանի մէջ. տարբեր պատճառներով (խառն ամուսնութիւններ, վճռական զանգուածի նօսրացում) նաեւ թրքերէնը՝ պոլսահայ գաղութի մնացորդացին մէջ։

Լեզուն կը սնի գրական աւանդութիւններէ՝ միջակայ պայմանաւորումներով։ […] ո՞ր գրական լեզուին միջոցաւ է որ հայերէն գործի թարգմանութիւնը գրականօրէն պիտի վաւերարկուի՝ համաշխարհային գրականութիւն մուտք գործելու համար։ Թէ՞ արդեօք Պըլտեանը պէտք պիտի ունենայ ֆրանսերէն գրականութենէն որդեգրուելու միջնորդութեան, որպէսզի անգլերէնը այդ ճամբով վաւերացնէ անոր արժէքը։

    Համաշխարհային գրական տիրական լեզուի մը կարելիութիւնը այնքան ալ ցնորական գաղափար մը չէ։ Բացի գրական հայերէնի օրրաններէն, սփիւռքի մէջ տեղական կամ ազգային գրական լեզուի եւ համաշխարհային գրական տիրական լեզուի (անցեալին ֆրանսերէն, այսօր անգլերէն) միջեւ զանազանութիւնը փոխուած է վերջին տասնամեակներուն. հայկական համայնքներու տեղական տիրական լեզուները՝ արաբերէն, թրքերէն, յունարէն, ֆրանսերէն, սպաներէն, սկսած են միջանկեալ տեղ մը գրաւել անգլերէնի եւ ժառանգական լեզուին միջեւ, երկրորդը ի վերջոյ մղելով ծիսական լեզուներու պանծալի զամբիւղը։
    Տիրական լեզուներու արշաւին զուգահեռ կ՚ընթանայ նաեւ արեւելասիրական միտումը, նոյնինքն համաշխարհային ուժի յարաչափերը որդեգրած ծայրամասային մշակներուն կողմէ։ Հայերէն նիւթերու մասին գրական ուսումնասիրութիւնները՝ նոյնիսկ հայերու կողմէ կատարուած, վտանգը կը դրսեւորեն (դրսեւորած են) այդ տեսանկիւններէն ընդառաջելու նոյնինքն հայ գրականութեան։ Հայերէնը անպաշտօն կերպով գրեթէ պարտադիր է բացակայելու իր իսկ մասին խօսուածէն։ Նոյնիսկ լուրջ հայերէնագիտութիւնը երկրորդական կը սեպուի արեւմտեան հայագիտական շրջանակներու մէջ, իսկ այդ երեւոյթի քննադատութիւնը կը ձաղկուի իբրեւ ցեղակեդրոնութեան կամ ինքնամփոփութեան դրսեւորում։
    Վերադարձ մըն է ամենէն մերկ եւ կոշտ արեւելասիրութեան՝ «սո՛ւս մնացէք. մե՛նք գիտենք ձեզ բացատրել, ու միայն մեր լեզուով», ուր «մենք»ը համաշխարհայինի կամ կեդրոնի կամ կայսերականի լեզուն պարզամտօրէն որդեգրած նոյնինքն տեղացի ծայրամասայինն է, որ կը ձգտի դուրս չմնալ մեծ հարթումէն։ Եդուարդ Սայիտի իմաստուն բնորոշումով՝ «կայսերականութիւնը ինքնութեան արտածումն է»^[4]Եդուարդ Սայիտ, «Ժան Ժընէի վերջին երկերուն մասին» (Edward W. Said, “On Jean Genet’s Late Works”), Grand Street, No. 36 (1990), p. 38)։։ Այդ արտածումը հեշտօրէն կը ստանձնուի, օրինակ՝ հազարաւոր տարիներ Հայկական Բարձրաւանդակ կոչուածի նոյնիսկ կարգ մը արեւելեան մասերը Անատոլիայի վերածելով ու անգիտանալով հազարամեակներու աշխարհագրական եւ երկրաբանական աւանդոյթները, կամ Օսմանեան հայեր մկրտելով զոհերն ու անոնց սերունդները, առանց անոնց հարցնելու թէ իրենք համաձա՞յն են այդ անունին^[5]Ասիկա՝ անկախ անկէ, որ Ottoman-Armenian-ը չի համապատասխաներ անգամ օսմանահայ եզրին, ճիշդ ինչպէս ամերիկահայն ու … Continue reading։ Ուշագրաւ երեւոյթը այն է, որ ասիկա կը կատարուի ԻԱ. դարուն բնորոշ ներառականութեան եւ այլ առաքինութիւններու անկիւնէն դատախազութեամբ զբաղողներու կողմէ, որոնց համար ամեն ոք իրաւունք ունի նեղուելու, բողոքելու եւ մեղանչողներուն համար հրապարակէն ցկեանս անհետացում պահանջելու՝ նախասիրուած անուանումի մը դիպուածով անգամ զլացման դիմաց (օրինակ՝ BIPOC-ի կամ «սեւ»ը գլխագրելու թէ ոչ պահանջներու դէմ), մինչ անհետացած ժողովուրդը ո՛չ մէկ առիթ ունի իր անուան ձեռնածումին դիմաց լեզու բարձրացնելու, այլեւ լեզու պարտադրելու։ Այդ լեզուն՝ (Գ. Պըլտեանի «անժողովուրդ լեզու» յղացքը ինքնին)^[6]Գրուած 2005-ին. տե՛ս իր Մանտրաներ հատորը, Երեւան, 2010, էջ 599-618։ այսինքն իր ժողովուրդը կորսնցուցած լեզուն, կը բռնաբարուի արեւելասիրաբար, հաւանաբար համաշխարհացած կեդրոնի շնորհներէն ու պատկանելիութենէն չզրկուելու մարմաջով։

[…] արտադրութիւնը ընթերցողին հասնելու համար կը դիմագրաւէ գրական Կանոնի հարց մը, շրջանառութեան հարց մը, ընդունելութեան ու ընկալման հարց մը, եւ ի վերջոյ գրութենական խօսքի յարաբերականացման երեւոյթ մը։

    «Արեւելասիրացած ենթական», պիտի ըսէր Ամիր Մուֆթի, «հերձուած «ըմբռնում» մը ունի ինք իր մասին, բաժանեալ գիտակցութիւն մը իր անձին՝ արտադրուած որպէս այլ, ու հակառակը, որպէս առարկան այլի մը պատմական կամքին, դիտաւորութեան եւ «նախագծին»»^[7]Աամիր Ռ. Միւֆթի, Մոռցի՛ր անգլերէնը. Արեւելասիրութիւններ եւ համաշխարհի գրականութիւններ (Aamir R. Mufti, Forget English! … Continue reading։
    Վերադառնալով զուտ գրականին՝ համաշխարհային գրական բեմէն խուսափիլ չյաջողող հայ գրողը ուրեմն պիտի ուզէ նուաճել հայ գրականութիւնը տիրականի՞ն հաշուոյն, թէ՞ հայ գրականութիւնը հասկնալու, անոր պատկանիլ փորձելու, անկէ իւրացուելու եւ զայն շարունակելու համար։
    Ո՞րն է իր խնդիրը. կեդրոնի պատկանելու ձգտո՞ւմ երբ ծայրամասը կը մեռնի, թէ՞ մեռցնել ծայրամասը զայն նուաճելու համար վասն կեդրոնին։
    Առաջադրուած է, որ «Գրականութիւն» յղացքը բանասիրութեան մէկ արտադրանքն է, ու համապատասխանաբար՝ «Հայ գրականութիւնը» եւս։ Հայ ազգն ալ պէտք է ունենար իր դիւցազներգութիւնը եւրոպականներուն պէս, հայ ազգն ալ պէտք է ունենար իր գրականութեան տարբեր ճիւղերն ու ժանրերը, դասակարգէր զանոնք, լոյսին բերէր ու փաստէր թէ անոնք ալ կրնային հպատակիլ տուեալ կարգի մը, իսկ եթէ պակաս բան ըլլար՝ ստեղծել զայն Մխիթարեան վարդապետներու կամ այլոց փութաջան աշխատանքով, ինչպէս Հ. Արսէն Բագրատունիի Հայկ դիւցազնը (1858) եւ այլ գործեր։ Ի՞նչ վիճակ կը պարզէ ներկայիս այդ նոյն մտահոգութիւնը։ Անիկա հաստատութենական կամ նոյնիսկ անհատական գաղափարաբանութեան մակարդակին վրայ կը բանի նախկինին նման, նոյն ձեւով (թերեւս նաեւ այս իսկ պարբերութիւններուն մէջ, որոնք ձեւով մը նոյնը կ՚ընեն), սակայն աշխարհաքաղաքացի հայ գրողին համար  անիկա «պէտք է»էն անդին է, անհատական փախուստ մըն է համաշխարհայինէն դէպի համաշխարհի մէկ անկիւնը ծուարիլ փորձող լեզուն. փախուստ մըն է, այո, բայց որ այդ նոյն փախուստին մէջ ու հետ կը բերէ վտանգը՝ նուաճուելու նոյն անկէ որմէ կը խուսափի, որովհետեւ անոր կանոններն ու չափանիշները, յարաչափութիւնները իր հետ կու գան նոյնինքն ոչ-տիրական լեզուին։
    Վերը նշուած զարգացումները կը տանին անոր, որ՝ ինչպէս ըսուեցաւ, արեւելասիրութեան քննադատութիւնն անգամ արեւելասիրաբար կը կատարուի, կը սնի անոր իսկ արմատներէն։ Կայսերականութեան եւ տիրակալութեան քննադատութիւնը կը կատարուի նոյն այդ մղումներով։ Օրինակ մըն է Երեւանի մէջ տեղական խօսակցական բարբառով արեւելահայերէն գրական ստեղծագործութիւնները փոխարինելու մասին վէճը։ Ժողովրդավարութեան, մատչելիութեան, ներառականութեան փաստարկումներ հրապարակ դնող խմբակները սակայն ի վերջոյ կեդրոնի մը (Երեւան) լեզուական տիրակալութիւնը կը փորձեն տարածել բարբառային ձեւերու բազմազանութիւն ունեցող երկրի մը վրայ, ուր արարատեան բարբառի երեւանեան արտայայտութիւնը մայրենի բարբառ չէ ո՛չ երեւանեան տուներու շատերէն ներս՝ իրենց Վանի, Մուշի, Կարինի, Գիւմրիի, Ղարաբաղի կամ այլ բարբառներով, ոչ ալ շրջաններու մէջ, ալ ո՛ւր մնաց սփիւռքի մէջ, որ թէեւ լեզու գտած է գրական արեւելահայերէնին հետ, կը պարտաւորուի այլեւս զայն լքելու եւ ընդառաջելու գործընթացի մը, որ հասարակաց քիչ թէ շատ համատեղելի լեզուէ մը կը դիմէ դէպի կեդրոնէն եկող վերջնագրային առաջադրութեան մը՝ ա՛ս է, կամ ոչինչ։

Գրական լեզուն […] երբ շուրջի աշխարհէն ու իրականութենէն հրաժարելով լոզունգային եւ նպատակային կրկնութիւններու կը վերածէ գրութիւնը, դժուար թէ ընթերցողը մղէ անոր հետ առնչուելու բացի ազգային եւ ցեղախմբային ինքնահաստատումի մակարդակներէն։ 

    Այնուամենայնիւ, արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի մերձեցում մըն ալ կարելի պիտի ըլլայ ընդնշմարել հաւանաբար անգլերէնին եւ անոր համատարած տեսաբանական լեզուին շնորհիւ, որուն ստիպուեր են յարմարիլ բոլորը, մտածել անոր յղացքային հենքով։ Այդ պատճառով է որ վերջին տարիներուն դժուարացած է նախկինին պէս դիւրաւ զանազանել անգլերէնով գրական զեկուցաբերներու ուրկէ՞ ըլլալը։ Բառամթերքն ու յղացականացումը նոյն աղբիւրէն կու գան։ Սփիւռքահայու եւ հայաստանահայու զանազանութեան տեղ այսօր աւելի դիւրին է շփոթել միջինարեւելքցի պահպանողական հայերը որոշ հայաստանահայերու հետ մէկ կողմէ, իսկ միւս կողմէ՝ ժամանակակից մտածողութեան ծանօթ արեւմտահայերն ու նոր սերունդի հայաստանահայեր։ Ասիկա կը պատահի, որովհետեւ անոնք անգլերէնով ո՛չ միայն կը գրեն կամ կը զեկուցեն, այլեւ կը խօսին անոր՝ տիրական լեզուի կառոյցով։ Ակադեմական կեդրոններու մտահոգութիւններուն հետեւող թեմաներով մեր ըրածը կը նշանակէ համաշխարհային տրամասոյթի մը յարմարի՞լ, մտածել անո՞վ։ Դուրսը ներս բերե՞լ է, թէ՞ դուրսով ներսը նուաճել։ Ի՞նչ ձեւով է որ գրողներ, քննադատներ եւ գրութիւններ այսպիսի միջավայրային ճնշումներու կը հակազդեն։
    Կա՞յ համաշխարհային գրական յարացոյց մը. ո՞ւր ենք անոր դիմաց կամ անոր հանդէպ։ Բաւական խօսուած է զայն կարդալու, անոր ծանօթանալու, անով հարստանալու մասին, նոյնիսկ՝ անկէ չտրորուելու մասին, բայց ոչ այնքան՝ տեսական քննադատութիւն մը ձեւակերպելու, մտածելու։ Ո՞րքանով միջնորդուած է ասիկա արեւելասիրութեամբ։ Հարցումը դրած են ատենին մասամբ Նարդունի ու Սարաֆեան Մենքի էջերուն մէջ։ Յոռի շրջանակ մը կրնայ կազմել սակայն. զայն ճանչնալն ու անկէ խոյս տալը կրնայ յանգեցնել ազգայնամոլութեան, որ նոյնինքն առաջինին հետ առնչուած է, անկէ սնած ըլլալով իր ԺԹդարական ակունքներուն մէջ։

 

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆՆ ՈՒ ԱԶԳԱՅԻՆԸ

    Համաշխարհային գրականութեան յղացքը ազգային գրականութիւններուն հակադրելու միտում կ՚ունենանք այս վերջինները առնչելով ազգ-պետութիւններու եւ ազգայնականութեան կազմութեան գաղափարին հետ, կարծես թէ ասոնցմէ առաջ ազգային կամ ազգայինի հանգիտութեամբ գրականութիւններ գոյութիւն ունեցած չըլլային։ Շփոթ մը կայ ազգային գրականութեան եւ որոշ լեզուով մը արտադրուած գրականութեան միջեւ, կամ գրականութեան՝ լեզուով մը որ գրեթէ բացառապէս կ՚օգտագործուի մէ՛կ ցեղային կամ ազգային հաւաքականութեան կողմէ։ Երկուքին միջեւ շփոթը կը պղտորի սակայն, երբ քիչ մը ամեն ինչ սկսի կլանուիլ խնդրական սահմաններով միջոցի մը մէջ, ուր համաշխարհայինը գրեթէ կը դառնայ ազգային ստեղծագործութեան յղակէտ։ Այդ հեռանկարներուն եւ խարխափումներուն արձագանգն է Կէօթէի Weltliteratureի յղացքը 1827ին։ Նոյն մտահոգութիւններուն արդիւնքն է Կոստան Զարեանի փարիզեան La Tour de Babel ուշագրաւ նախաձեռնութիւնը 1925ին, որուն պիտի մասնակցէր համաշխարհային գրականութեան յղացքի ուրիշ ջատագով մը՝ Ռաբինդրանաթ Թագորը, ի շարս իսկապէս համաշխարհային ըլլալ ձգտող մասնակիցներու ցանկի մը։ 
    Ո՞րն է ներկայի հայ գրական արտադրութեան մօտեցումը այդ առնչութեամբ։ Մէկ ծաղիկով գարունները բացառելով, շարունակականութեան ի՞նչ կարելիութիւն կ՚ընծայէ համաշխարհի ուղղուած մօտեցում մը սփիւռքացած, «կրտսեր», ոչ-տիրական եւ ոչ-շուկայական լեզուներուն, յատկապէս երբ անոնք սկսած են գոյակցիլ ո՛չ միայն օտար լեզուներու, այլեւ սեփական ժառանգական լեզուի եւ շրջակայ լեզուներու կամ սեփական բարբառներու հետ մարմին առած խառնածին տարբերակներու հետ։
    Որեւէ պարագայի, համաշխարհային գրականութեան լծակները քիչ մը ամեն օր աւելի կը բանին անգլերէնով, եթէ գրական ստեղծագործութեան բնագաւառէն ներս չէ՝ գոնէ անոր տարածումին եւ հաստատութենականացած ընկալումին առնչութեամբ։ Այստեղ է որ «համաշխարհային գրականութեան» տիրականօրէն աշխարհագրական եւ «համաշխարհացման» պատմատնտեսական ըմբռնումները զիրար կը խաչաձեւեն եւ կը լրացնեն, խնդրականացնելով բնիկ լեզուի կիրարկման կարելիութիւնները։ Ի վերջոյ, ի՞նչ է գրականութիւնը, եթէ ոչ գլխաւորաբար բնիկ լեզուի եւ անոր զգայնութիւններուն, հանգոյցներուն, իմաստային ցանցերուն մէջ արմատաւորուած ստեղծագործութիւն, որ ասոնք խորացնելու, բացատրելու, լրացնելու համար կրնայ երկրորդ ու երրորդ լեզուներու դիմել, այդ լեզուներուն տիրելով նոյնիսկ բնիկի կամ գրեթէ բնիկի ճարտարութեամբ։

Սփիւռքը հետզհետէ աւելի կ՚ապահողայնանայ (deterritorialization), թէ՛ ազգային հայրենիքէն, եւ թէ՛ միատարրուող ու սահմանազերծուող աշխարհէ մը որ ֆիզիքականը լքելով կարողական (virtual) յենակներու վրայ կը յածի։

    Բնիկ, տեղական, ոչ-տիրական լեզուն այդ մեծ շուկային մաս կազմելու համար պէտք կ՚ունենայ թարգմանութեան։ Թարգմանութեան այդ փափաքն ու ճիգը սակայն, հայկական պարագային, ազգային ինքնարժեւորումի եւ արտաքին վաւերարկման միտիլ կը թուին։ Այսինքն, կարծէք թէ հայ գրականութիւնը աւելի հա՛յ պէտք է ըլլայ քան՝ գրականութիւն, եւ ըստ երեւոյթին այդպէս պէ՛տք է ըլլայ՝ տիրական գաղափարաբանութեան համաձայն։ Նոյնպէս, թարգմանութիւնը գրականը ծանօթացնելէն աւելի՝ հայկականը կամ դատ մը ծանօթացնելու կը միտի, որմէ ետք քայլ մը կը մնայ աւելի եւս դիւրացնելու գործը եւ, ի վերջոյ, ուղղակի տիրական լեզուով գրելու, քանի որ խնդիրը տեղեկութիւն եւ քարոզչութիւն փոխանցել է, այլ ոչ՝ արուեստ, որ լեզուով կ՚ըլլայ ու լեզուին կը պատկանի, ու միայն մասնակիօրէն կրնայ փոխադրուիլ ուրիշ լեզուի։
    Ուրեմն՝ որո՞ւն համար գրել։ Ի՞նչ լեզուով։ Վերի տրամաբանութիւնը փոխանակման տնտեսութիւն (economy of exchange) մը կ՚ենթադրէ գրականութեան շուրջ, մինչդեռ գրական ստեղծագործութիւնը դեռ Քանթէն ի վեր կը մերժէ ո՛չ միայն ծառայել հարկադիր նպատակի մը, այլեւ կը հրաժարի մտնելէ ճիշդ այդ փոխանակման տրամաբանութեան մէջ^[8]Իմանուէլ Քանթ, Քննադատութիւն դատողութեան, § 49.։ Խաղ է անիկա ու առարկայէն անկախ նպատակայնութենէ զուրկ, որ Տեռիտայի յորջորջումով կը բանի էկոնոմիմեսիսի ազատ, փոխանակումէ զուրկ տնտեսութեան մէջ, ուր Արիստոտելի նմանակումը, այսինքն միմեսիսը, կը վերընթերցուի որպէս աստուածանման՝ արարչական աննպատակ, անփոխանակ տուչութիւն/տնտեսութիւն^[9]Jacques Derrida, “Economimesis”, Diacritics, vol. 11 (1981), p. 3-25 [Mimesis des articulations, Paris, Aubier-Flammarion, 1975].։ Տարօրինակ չի թուիր, հետեւաբար, որ տիրական լեզուով գրականութիւնը հիմնապէս գործէ այս վերջինին հակադիր սկզբունքներով, այսինքն փոխանակման օրէնքներով։ Հայերէնի շրջարկին մէջ՝ դար մը կամ կէս դար առաջուան գրող ըլլալու սահմանուած մարդոց համեմատելի ներկայ անձերը ակադեմական աշխարհ կ՚երթան այսօր, կը տարուին ու կը տիրուին միջավայրի տիրական օրէնքներէն, ու հայերէնը կը թողուն երկրորդական. որքան ալ երազեն հայ գրականութեան մասին ու հետ, անոր հանդէպ կը վարուին ուսումնասիրելի արտաքին առարկայի պէս, տիրական լեզուով, բանասիրաբար, ըսե՞նք նաեւ՝ արեւելասիրաբար, քանի որ ուսումնասիրելի դարձնելու համար նախ պէտք է առարկան մեռցնել, դարձնել մեռեալ առարկայ^[10]Տե՛ս այս մասին ընդլայնուած՝ Նոր Յառաջի մէջ հարցազրոյցիս առաջին մասը՝ թիւ 1084, Յուլիս 6, 2017, էջ 4-5։։
    Անխուսափելի է մտածել լեզուներու, վայրերու եւ գրականի տրամաբանութեան տարբերակներուն միջեւ յարաբերութեան կամ փոխադարձ ներգործութեան մասին, յատկապէս ինչ կը վերաբերի երկլեզու կամ բազմալեզու կազմաւորումի, մտածողութեան, արտայայտութեան եւ արտադրութեան։ Վայրերու չքացումին պատճառով շեշտուող այս հարցը կը գումարուի նախապէս գոյութիւն ունեցող միւս երեւոյթներուն՝ գլխաւորաբար միջնորդ լեզուներու եւ գրականութիւններու հետ միջներգործութեան, զոյգ ուղղութիւններով։ 
    Լեզուն կը սնի գրական աւանդութիւններէ՝ միջակայ պայմանաւորումներով։ Օտարալեզու գրականութիւնը նախապէս հայերէնին կը միջնորդուէր ֆրանսերէնի կամ ռուսերէնի վաւերարկմամբ (validation), բայց նաեւ նոյնը կարելի է ըսել հակառակ ուղղութեամբ. ո՞ր գրական լեզուին միջոցաւ է որ հայերէն գործի թարգմանութիւնը գրականօրէն պիտի վաւերարկուի՝ համաշխարհային գրականութիւն մուտք գործելու համար։ Թէ՞ արդեօք Պըլտեանը պէտք պիտի ունենայ ֆրանսերէն գրականութենէն որդեգրուելու միջնորդութեան, որպէսզի անգլերէնը այդ ճամբով վաւերացնէ անոր արժէքը։ Նոյնիսկ հայերէնին հասնելու համար, թերեւս, հայ գրողը նախ պէտք է անցնի միջմշակութային նուիրապետական կարգերէն կամ տիրական լեզուէն (կը մտաբերեմ Արմէն Լիւպէնը որպէս բանաստեղծ, կամ Վենսէնի անտառը, որուն անգլերէն կամ ֆրանսերէն թարգմանութիւնները տեսնելէ ետք է որ թերեւս շատեր բարեհաճին յանկարծ պատկառանքով ձեռք առնել Սարաֆեանի հայերէն բնագիր երկերը)։ Զապէլ Եսայեանը հայերէնով ժամանակակից մշակուած սերունդին կողմէ լուրջի առնուելու համար պէտք է վաւերարկուի ո՛չ միայն տիրական լեզուէն, այլեւ այդ լեզուի մէջ տիրական շարժումներէն—այս պարագային՝ ֆեմինիզմէն, մինչ անշուշտ, օրինակ, Թեքեանի ատով յագեցած էջերը պիտի անտեսուին եթէ բախտը չունենան թարգմանուելու ե՛ւ անցնելու տիրական գաղափարախօսութիւններու արարողակարգէն։ 

[…] գրողը կը կայանայ ոչ միայն աշխարհին, այլ գլխաւորաբար իր լեզուին ու այդ լեզուի գրականութեան համար, ու ատիկա կ՚ընէ կամ կը վաւերարկէ հերքումի եւ ստանձնումի աշխատանքով մը։

    Հարց է նաեւ թէ ո՞ւր կը խարսխուին երկերու ձեւը, նիւթը, դիպաշարը, կերպարները, պատմասանական ձայնը. անոնք պիտի ըլլան «բնի՞կ», տեղակա՞ն, տուեալ շրջանի՞ն պատկանող (Միջին եւ Մերձաւոր արեւելք, ռուսախօս շրջաններ, սպանախօս ամերիկեան, եւրոպական, ամերիկեան), թէ՞ համաշխարհային. ի՞նչ ձեւով պիտի «խօսակցին» իրարու հետ երեք ազդակները՝ տեղականը, արդէն յարաբերական դարձող «բնիկ»ն ու համաշխարհայինը։ Այս առնչութիւններն ու միջներգործութիւնները կարելի չէ դիտել կէս դար առաջուան տրամաբանութեամբ, որովհետեւ արհեստագիտութեան եւ հաղորդամիջոցներու ներմուծած դիւրութիւնը, մատչելիութիւնն ու արագօրէն փոփոխուող գետինները գրեթէ ամեն ինչի ըմբռնումը կը դարձնեն յարաբերական, մէկ օրէն միւսը, տեւականօրէն։
    Սփիւռքներու մէջ գրելու յանդգնութիւնը ունեցողները տակաւին ենթակայ են քանի մը նկատումներու եւս։ Գրելը մէկ բան, սակայն արտադրութիւնը ընթերցողին հասնելու համար կը դիմագրաւէ գրական Կանոնի հարց մը, շրջանառութեան հարց մը, ընդունելութեան ու ընկալման հարց մը, եւ ի վերջոյ գրութենական խօսքի յարաբերականացման երեւոյթ մը։
    Հայ կանոնական գրական նուիրապետութիւնը՝ եթէ այդպիսի բան մը կայ դեռ սփիւռքի մէջ (հաստատութենական հովանաւորութիւններ, ձեռնարկներ, դասագրքեր, գրատուներ եւ գրական ձեռնարկներ), երբ հայ գրողը կը պատուէ, անոր մէջ հայը կը պատուէ եւ ոչ նոյնինքն գրականութիւնը, կամ երբ անոր գրական արտադրութիւնը յիշատակուի, գլխաւորաբար հոն գտնուող ազգային հաստատումներն են նկատուողը եւ ոչ՝ գրութիւնը կամ գրումը ինքնին։ 

    Շրջանառութեան հարցը քանի մը երեսներ կը պարզէ իր երկու մակարդակներով. մէկ կողմէ «բարձր» գրականութիւնը՝ այն, որ գեղագիտական նուաճումներ պիտի առաջադրէ ու պիտի մտածէ, ու միւսը, որ արխիւներ պիտի կազմէ մտածումներով եւ լեզուով։ Ընթերցողները իւրաքանչիւր պարագային որո՞նք պիտի ըլլան. միջազգային ու աշխարհաքաղաքացի որակուողնե՞րը, իր երկրին մէջ դեռ յամեցող բնի՞կը, սփիւռքներու մէջ յարատեւել փորձող լեզուի ժառանգորդնե՞րը։ Վերոյիշեալ ունկնդիր հաւաքականութիւնները կը բացառե՞ն զիրար։ Որո՞նք պիտի ըլլան երկերը շուկայ հասցնող միջնորդները՝ հրատարակիչ, քննադատ, թարգմանիչ, երբ անոնք եւս հարկադրութեան տակ են լեզուի իմացութիւն ունենալու։ Տիրական լեզուներու պարագային, ժամանակակից այդ միջնորդները այլեւս կ՚ապրին համացանցային կայքերու մէջ։ Մեր պարագային՝ մտա՞ծ են հոն։ Ո՞րքանով սիրողներու կամ մասնակիօրէն անով զբաղողներու ձեռքն է գործը։ Բագին գրական պարբերականը, օրինակ, կը մնայ գրեթէ ամբողջովին դասական շրջանառութեան ծիրին մէջ, իր սակաւաթիւ բաժանորդներով հաստատում մը սոսկ կը խիզախէ, այլ թերեւս ո՛չ շրջանառութիւն։  

[…] հերքողին լեզուն պէտք է ժխտուի, որպէսզի նոր ատկէ ետք է որ անիկա —լեզուն— վերստանձնուի։

    Շրջանառութեան առնչութեամբ մատչելիութեան վերը յիշուած նկատումները դրական կարելիութիւններ բացած են ոչ միայն սփիւռքներու գրական արտադրութեան տարածումին համար, այլեւ ամենէն հեռաւոր ընթերցողին տրամադրութեան տակ դրած բոլոր ժամանակներուն արտադրուած երկերը, ուսումնասիրութիւնները, վերլուծումները, նոյնիսկ անոնք, որ նախապէս միայն մասնագէտին մատչելի էին։ Ասոնց շարքին կրնանք դասել շատոնց հանգստեան կոչուած երկերու կամ գրելաձեւերու վերազարթօնքին կարելիութիւնը, երբ անոնք յանկարծ ձրիօրէն եւ առանց ճիգի վերագտնուին ընթերցողէն՝ համացանցի անկիւններէն մէկուն մէջ, ու իրենց վերերեւումով կազմաւորեն անակնկալ սպառողներու բանակ մը։ Մատուցման այս միջոցները ոչ միայն կը ծառայեն ընթերցողին կողմէ ընկալուելու, այլեւ կ՚ընձեռեն փոխներգործութեան կարելիութիւններ, ուր ան կրնայ խօսակցիլ, մեկնաբանել, նոյնիսկ համահեղինակութեան զանազան ձեւերով մուտք գործել երկէն ներս։ Գրութենականութեան այս շարժուն եւ անմիջական բնոյթը դեռ կրնայ անսպասելի ձեւերով զարգացնել յարաբերութիւնները, բայց նաեւ զանոնք կրնայ տարածել հաղորդամիջոցային այլազան բնագաւառներ՝ ֆիլմային, պատկերային ու խառնատարր (hybrid) բնոյթի այլ թատերաբեմեր։ Այսպէս կոչուած «ընկերային գրութեան» (social text) կարելիութիւնները կրնա՞ն կենսունակութիւն ներմուծել ոչ-տիրական լեզուի ծիրին մէջ կայացող գրական յարաբերութիւններուն։
   
    Ընդունելութեան եւ ընկալման հարցը կապուած է նախորդներուն, որոնց վրայ կու գայ աւելնալու նաեւ այն, որ ինքնութենական եւ լեզուական վտանգներէ ինքզինք շրջապատուած գտնող սփիւռքահայը՝ ընթերցողի դերին մէջ ե՛ւս կը կարծէ կարիքը ունենալ «ազգային գրականութիւն» եզրի առաջին անդամին միայն, ու անով բաւարարուիլ։ Ասոր մէջ փոքր չէ սակայն հաստատութենական մշակոյթի ու նոյնիսկ աւանդական մտաւորականութեան դերը, որ առիթ չի տար ընթերցողին՝ ծանօթանալու իրաւ գրականութեան, որ կանոնականէն դուրս մնացած է։ Հոս եւս արհեստագիտութեան միջամտութիւնը մասամբ կը խախտէ գաղափարաբանութեան միահեծանութիւնը։ Անկէ ապահով հեռաւորութեան վրայ մնացող ժամանակակից մտածողներու համացանցային ելոյթներուն կամ անոնց ուղիղ հոսարկումին հետեւողներու թիւը բազմապատիկն է կանոնական գրականութեան օրգաններու «յաճախորդ»ներուն։

Աւանդութիւնը լեզուն է, այլ ոչ՝ աւանդութեան մասին հաստատումներն ու քարոզները։

    Արհեստագիտութեան յառաջացուցած փոփոխութիւններու կարգին պէտք է յիշել նաեւ այն գրականութիւնը, որ գոյութիւն ունի միայն համացանցի մէջ, ինչպէս օրինակ Հայաստան հրատարակուող գրական կայքեր կամ YouTube-ի մէջ կատարուող վերլուծումներ ու հարցազրոյցներ, որոնք իրենց մակարդակով չեն զիջիր գրքային լրջութեան։ Կարելի՞ է համեմատել Գրիգոր Պըլտեանի Մարտը կամ Տրամը կարդացողներու թիւը YouTubeի իր դասախօսութիւններէն ու հարցազրոյցներէն շատերու հազարէն աւելի «ընթերցող»ներուն հետ։ Շատեր այս հեղինակները կը ճանչնան համացանցի մէջ միայն, ու դեռ հոն չեն օգտագործուած փոխներգործական կարելիութիւնները՝ վերգրութենական կապեր, «ընթերցող»ներու գործուն մասնակցութեան ձեւեր, ներսուզման այլեւայլ միջոցներ։
    Ուրիշ լեզուներով համացանցը ծնունդ տուած է նորայայտ ժանրերու՝ բջիջային վէպերու կամ հաւաքական շարժուն երկերու։ Քանի որ ասոնց մեծամասնութիւնը անհատներէ կախեալ են ու հաստատութենական վաւերացումի կամ հովանիի պէտք չունին, դեռ չենք գիտեր թէ ինչպէ՞ս կրնան անոնք օգտագործուիլ սփիւռքային, ոչ-տիրական եւ ցրօնքային լեզու մը գործածողներու կողմէ։ Նոյնիսկ գրելու արհեստագիտութիւնն ու անոր միջերեսը տեւական զարգացումի մէջ են։ Դասընթացքներուս մէջ մէկէ աւելի եղած են պարագաները անոնց, որոնք ընդունեալ ծաւալով ուսումնասիրութիւններ հեղինակած են ուղղակի փոքրաչափ բջիջայիններու վրայ առանց թուղթ կամ համակարգիչ գործածելու, հայերէնով, յիշատակելով ու ծանօթագրելով մեզի ծանօթ մտածողներ ու տեսաբաններ։
    Ի վերջոյ, մատչելիութեան անհամեմատ դիւրացման վրայ պէտք է գումարել նաեւ այն, որ տուեալ հրատարակութիւն մը՝ թերթային կամ պարբերական ըլլայ, բանախօսական, թէ այլ, ի տարբերութիւն ցարդ մեր գիտցածին, հրատարակութենէն քանի մը օր ետք չ՚անհետանար ընթերցողի տեսադաշտէն՝ փակուելով փոքրաթիւ արխիւներու մէջ, այլ կը շարունակէ հետեւողական կերպով ընթերցողներ յաւելուլ։ Արտակարգօրէն նշանակալից յատկանիշ մըն է, որուն հետեւանքները դեռ չենք կրնար չափել, բայց որ նիւթական միջոցներու սակաւութեամբ եւ հրատարակութիւններու եւ շրջանառութեան վճռական զանգուածի թէականութեամբ աշխատող սփիւռքային լեզուի մը համար բախտորոշ դեր կրնայ ունենալ։

    Գրութենական խօսքի յարաբերական արժեզրկումը եւս կապ ունի արհեստագիտութեան տիրապետութեան հետ։ Հաղորդակցութեան միջոցներու մէջ հետզհետէ աւելի մեծ է համեմատութիւնը ոչ-խօսքային՝ պատկերային, ֆիլմային եւ այլ տիպի փոխներգործուն ու անմիջական «ընթերցումներու» եւ վերգրութիւններու։ Ի՞նչ ձեւի հետեւանքներ կրնայ ունենալ ասիկա ոչ-տիրական լեզուի մը պարագային, կամ՝ ընդհակառակը, ինչպէ՞ս կրնայ օգտուիլ սփիւռքային լեզու մը այս տիպի կարելիութիւններէ, ու որքանո՞վ ուժային յարաբերութիւնները այդպիսի զարգացում պիտի թուլատրեն անոր։ Միւս կողմէ, ԻԱ. դարուն ծնած սերունդին համար արդէն իսկ անծանօթ բան է նամակագրական սեռը, նոյնիսկ իմակի ձեւով. ոչ-դիւանակալական որեւէ հաղորդակցութիւն մտածել, մշակել, ոճականօրէն ձեւաւորել ու այդպիսի բաներ՝ գոնէ հարիւրաւոր ուսանողներու հետ կատարած հարցախոյզներուս համաձայն, պատմութեան անցած երեւոյթներ ըլլալ կը թուին։ Հաղորդակցութիւնը միատող, երբեմն միաբառ, կամ նոյնիսկ՝ պատկերագրով (էմոճի) կը կատարուի, ենթադրաբար հակազդողական կամ զգացողական յղացումով, փոխանակ խոհերէ եւ մտածումէ մեկնելու։ Նոյն դիտարկումներուն համաձայն, նմուշային է միայն թիւը անոնց, որոնք թերթ կը կարդան իրենց լուրերը ստանալու համար, հոգ չէ թէ ատիկա ըլլայ թուային կամ համացանցային տարբերակով։ Լուրը կամ վերլուծումն ու մեկնաբանութիւնը մշակող գրութիւնները փոխարինուած են րոպէական նկարներով կամ կարճ տեսագրութիւններով։  
    Այս պատճառով ալ գրական երկը կամ նոյնիսկ այն որ վերը կոչեցի գրութենական խօսք՝ գոնէ աւանդական ըմբռնումով, շատ աւելի լայն ու խոր վիհով մը բաժնուած է առօրեայ կեանքէն։

 

ԼԵԶՈՒԻ ԵՒ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ՀԱՐՑ

Թարգմանութիւն. Սփիւռքային ոչ-տիրական լեզուի գրականութեան համար համաշխարհի գրականութեան հետ առնչութիւնը ընտրովի չէ, քանի որ ան պարտադիր կերպով կ՚ապրի համաշխարհայինի վայրին մէջ եւ իր ենթակաները կը սնին համաշխարհացածի պայմանաւորումներով։ Ու որովհետեւ համաշխարհային կոչուած գրականութիւնը ոչինչ է առանց թարգմանութեան, շարք մը հարցականներ կը ծագին սփիւռքային գրականութեան եւ թարգմանութեան առնչութիւններուն մասին։ Օրինակ՝ ի՞նչ ձեւով արտաքին եւ ներքին՝ ինքնապարտադիր արեւելասիրութիւն կը դրսեւորեն թարգմանական ճիգերը։ Թարգմանութիւնները կը սատարեն համաշխարհի մը ենթադրեալ գրականութեա՞ն, թէ՞ սեփական գրականութեան իւրայատկութիւնները զարգացնելու եւ ծանօթացնելու։ Ինչո՞ւ կը թարգմանուի։ Ի՞նչ կը մնայ կամ կը հասնի համաշխարհային գրականութեան՝ թարգմանուած կամ/եւ թարգմանաբար ուսումնասիրուած հատորէն, ինչ կը վերաբերի անոր բնագրային ենթաշերտին։ Երբ թարգմանաբար գրական երկ մը կիսենք աշխարհին հետ, ատիկա կ՚ընենք գեղեցի՞կը բաժնելու համար, անհատական փառախնդրութեա՞ն համար, թէ՞ ազգային փառասիրութիւններու։  

Գրելը մեր պայմաններուն մէջ կարելի ընելու համար հարկաւոր է ոգիի եւ լեզուի աւանդական ըմբռնումներու վերաձեւակերպում։

    Քաղաքական ու տնտեսական սահմաններու պղտորումի այս ժամանակաշրջանին սակայն գրական բեմի վրայ լեզուական սահմանները դեռ աւելի շեշտուած են։ Ծայրամասային կամ փոքրամասնական լեզուէ երկ մը թարգմանելով, կեդրոնական կամ տիրական գրականութիւն մը զայն «կը նուիրագործէ», անոր շնորհելով տիրականին մշակութային յարգը եւ, ինչպէս կը շեշտէ Քազանովա, զայն կ՚ընդունի «գրական սահմանի» մը միւս կողմը, որ սակայն կը յաւերժացնէ առաջինին տիրապետութիւնը^[11]Տե՛ս Փասքալ Քազանովա, որ ասոր կու տայ littérisation յորջորջումը, Դպրութեանց Համաշխարհի Հանրապետութիւնը (Pascale Casanova, … Continue reading։ Աւելցնեմ, որ ձեւով մը առիթ կը դառնայ, որ տուեալ երկին ու անոր հեղինակին աւելի եւս զլացուի իրենց լեզուով ընթերցուիլ, յոռի շրջանակի մը մէջ պահելով ոչ-տիրական լեզուն։

    Բնիկ լեզուի դերին շուրջ հայկական ժամանակակից սփիւռքները զուրկ կը մնան հաստատութենական վիճարկումէ մը։ Պաշտօնական ջատագովական կեցուածքներէ անդին, շփոթ է թէ նոյնիսկ ամենէն հայալեզու ղեկավարներէն շատեր որքանո՞վ գործնական կը սեպեն լեզուի շարունակականութիւնը, ինչ կը վերաբերի այդ ուղղութեամբ գործնական քայլեր որդեգրելու՝ այսինքն զայն սպառողներու եւ անով արտադրողներու վճռական զանգուածներ կազմելու միտող նախագիծեր ծրագրելու եւ գործարկելու։ Ընդհակառակը՝ լեզուի մասին այդ ծիսական յայտարարութիւնները անոր սրբութիւնն ու անձեռնմխելիութիւնը շեշտելով զայն գործնականին մէջ վերածած են սրբազան մասունքի, որուն մարդ կը մատչի միայն պարբերաբար՝ ծիսական արարողութիւններով, տարին քանի մը անգամ սրբատուփը բանալով ու յատուկ «քահանաներով» միջնորդուած (ուսուցիչ, խմբագիր, գրող, կղերական) զայն ցուցադրելով, անոր խունկ ծխելով, ու նորէն ապահով տեղ պահելով (պահպանելով, հայապահպանելով) մինչեւ յաջորդ տաղաւար։

    Գրական լեզուն ուրիշ հարց մըն է, ուր կան հասկնալիութեան, ընկալող հասարակութեան կողմէ ընդունելիութեան եւ գրութեան ճշմարտանմանութեան (verisimilitude) խնդիրները։ Ասոնցմէ վերջինը նաեւ զոհ կը դառնայ քաղաքական նպատակայնութեան կամ սփիւռքի վախճանապետութեան (teleocracy)^[12]Վախճանապետութիւն կը բնորոշուի այն համայնքը, որ գրողէն կ՚ակնկալէ կամ անոր կը պարտադրէ իր ստեղծագործութեան … Continue reading, որ երբ շուրջի աշխարհէն ու իրականութենէն հրաժարելով լոզունգային եւ նպատակային կրկնութիւններու կը վերածէ գրութիւնը, դժուար թէ ընթերցողը մղէ անոր հետ առնչուելու բացի ազգային եւ ցեղախմբային ինքնահաստատումի մակարդակներէն։
    Միւս կողմէ, երբ գրողը երկլեզու կամ բազմալեզու է, գրութեան լեզուաստիճանը տարբեր կերպով կը դրսեւորուի տեղական-տիրական լեզուին ու սփիւռքային եւ ոչ-տիրական լեզուներու պարագային, ու պատճառներ կան ատոր։ Թերթերու մէջ մանաւանդ, վերջինը կը հեռանայ իրական լեզուէն, ու քանի որ թերթի ենթադրեալ ընթերցողին համար գրքային լեզուի ծանօթութիւնը յարաբերական է, գրութիւնը եւ գրութեան փորձընկալումը հետզհետէ կը դառնան ծիսական։ Այսպէս է, որ ծիսականացումը եւ սրբագործումը զիրար սնող ու զիրար շեշտող կամ բազմապատկող երեւոյթներ կը դառնան։

    Լեզուի իմացութեան հարցը  հաստատութենականօրէն եւ ընդհանրապէս հրապարակային կերպով կը քննարկուի կամ կը յիշատակուի գլխաւորաբար խօսակցականի առնչութեամբ։ Գրականը կարելի դառնալու համար կարիք կայ այլ տիպի ուսուցումի եւ տարածումի, որ տուեալ փաստերով առաջնահերթութիւն չի ներկայացներ հաստատութիւններուն համար։ Սփիւռքի աւանդական ղեկավարութեան երկու բեւեռներէն մէկը՝ ՀԲԸՄ-ի կեդրոնական վարչութիւնը բարձրաձայն կը յայտարարէ թէ լեզուն ո՛չ միայն առաջնահերթ չէ, այլեւ զայն դուրս թողած է իր առաքելութենէն, որմէ կախուած են տասնեակներով դպրոցներ, թերթեր, մշակութային միութիւններ եւ այլ կազմակերպութիւններ։ Միւս բեւեռը, որ ՀՅԴն է, իր նպատակներուն մէջ ունի լեզուն եւ անոր ուսուցումն ու տարածումը, սակայն ի տարբերութիւն նախկին իրավիճակին, չի նպատակադրեր կամ գործնական ծրագիրներ չունի այդ բնագաւառին մէջ ընտրանի մը պատրաստելու, ինչ որ կատարած էր Միջին Արեւելքի մէջ Ճեմարանի եւ այլ նախաձեռնութիւններու միջոցաւ։ Լեզուն, ուրեմն, կը մնայ կախեալ անհատական նախաձեռնութենէ եւ մտասեւեռումէ (որ այս տողերու իսկ հեղինակին պարագան է)։ Այլապէս՝ գեղագիտացած եւ մտածող լեզու մը պէտք ունի որակի, ինքնատիպ ոճի, խորութեան, ծաւալի, ընթեռնելի որակաւոր արտադրութեան տեւական, մատչելի ու կանոնաւոր մատակարարման, եւ այլն։  
    Կանուխ եւ միջին սփիւռքը ունէր միայն հայերէնով եւ հայութեան մէջ կազմաւորուած մտաւորականներ, որոնք կրնային զուգահեռաբար ըլլալ շապկագործ, ելեկտրագէտ կամ բժիշկ։ Այսօր համալսարաններու առկայութիւնը փոխած է այդ պատկերը։
    Յարակարծային երեւոյթը այն է, որ երբ նախապէս հայերէնագէտներու վճռական զանգուածը մեծ էր, անոնցմէ քիչերը ունէին համալսարանական պատրաստութիւն՝ տեսաբանական կամ նոյնիսկ որոշ չափով վերացական գրութիւն մը ընկալելու եթէ անիկա զանցէր եղեռնեան սերունդի գործածած բառամթերքն ու վիճարկած նիւթերը։ Ներկայիս հակառակ պատկերն է՝ շատերը ունին համալսարանական եւ տեսաբանական պատրաստութիւն, սակայն իրենց լեզուական մակարդակը չի բաւարարեր «բարձր» գրականութիւն կարդալու։
    Սեփական փորձառական դիտարկումներով կրնամ հաստատել, թէ աւելի դիւրին է երկրորդ խմբակի անդամները մօտեցնել ժամանակակից գրականութեան, կամ վկայ ըլլալ անոնց կողմէ հերոսական ջանքերու՝ զայն իրենք եւս կիրարկելու, քան նախորդ՝ միջին սերունդի հայերէնագէտները դոյզն իսկ մերձեցնելու ԻԱ. դարու մտածողութիւնը շօշափող հայերէն գրողներու։ Ուսուցիչներ, բազմահատոր գրողներ իսկ չեն զիջիր կարդալ այսպիսի գրականութեան հեղինակ մը, զոր հաւանաբար պիտի որդեգրեն միայն անոր կոթողացումէն ետք, այլեւս իբրեւ սրբապատկեր ու ծիսական նշանակութիւն ունեցող առարկայ։

 

ՆՈՐԱԽՕՍՆԵՐՈՒ ՊԱՐԱԳԱՆ

    Ցարդ նկարագրուած կացութեան մէջ անսպասելի էր ու նաեւ դեռ լայն ուսումնասիրութեան չարժանացած՝ յայտնութիւնը այսպէս կոչուած հայերէն «նորախօս»ներու, որոնք այն անձերն են, որոնք լեզուն կ՚որդեգրեն արդէն չափահաս տարիքին եւ զայն կը սորվին ամբողջովին սկիզբէն. մեր պարագային, անոնք նաեւ կը փորձեն (ու կը յաջողին) ստեղծագործել այդ լեզուով^[13]Նորախօսներու մասին տե՛ս յատկապէս New Speakers of Minority Languages: The Challenging Opportunity, special issue of International Journal of the Sociology of Language … Continue reading։ Անոնք թերեւս «կիսահայ»եր են, որոնք թերեւս լուր իսկ չունին «ազգ»էն կամ անոր «պատմութենէն», ու հետեւաբար չունին լեզուի ծիսականացման եւ թեմաներու լեզուական խորշաւորումի ծանր խնդիրը, որ անպտուղ կը դարձնէ սովորական ժառանգական հայախօսները^[14]Ժառանգական լեզուի խորշաւորման պատճառներուն եւ հայկական պարագայի մասնայատուկ կացութեան մասին անդրադարձած … Continue reading։ Նորախօսները կը սիրահարին լեզուին ու այդ լեզուին գեղեցկութեամբ կայացող կամ կայացած գրականութեան։ Բացի մեր ժամանակաշրջանէն, ուր ասոր օրինակները կը տեսնենք UCLAի ուսանողներուն մէջ, եւ որպիսիները գիտակցաբար կը փորձենք հրապարակ հանել, կարելի է յիշել օրինակը քսաներորդ դարու հայ գրականութեան մեծերէն Կոստան Զարեանի որ, ի դէպ, նաեւ համաշխարհային գրականութեան ջատագովներէն ու կիրարկողներէն եղած էր 1920ականներէն սկսեալ, հակառակ իր շեշտօրէն ցեղակեդրոն արտայայտութիւններուն։ Նորախօսներու պարագային, ոչ-տիրական լեզուով գրելը կատարողական (performative) արարք մըն է, որովհետեւ անիկա ենթակային համար իմաստալից կերպով կ՚իրագործէ իր փափաքած ու ըմբռնած ինքնութիւնը։ 
    Նորախօսները կրնան ունենալ նաեւ ներքին պայքար՝ նորախօսութիւնը կանխող ինքնութեան կամ լեզուին դէմ դաւաճանած ըլլալու^[15]Օրինակ մըն է՝ Ճեսի Արլէն, «Հետք», Ինքնագիր գրական հանդէս, 30 հոկտ. 2017 (https://inknagir.org/?p=7566)., կամ տնտեսական ու ընկերային մտահոգութիւններ, ինչ կը վերաբերի աշխարհաքաղաքացիական լեզուադաշտ մը լքելով ծայրամաս դիմելու որոշումին գործնական հետեւանքներուն։

 

«ԱՆԴՐԱՄՇԱԿՈՒԹԱՑՄԱՆ» ՀՈԼՈՎՈՅԹ ՄԸ

    Մեր պարագան մտածելու համար կարելի է մասամբ օգտուիլ Անխել Ռամայի առաջադրած անդրամշակութացուած պատումի (transculturation narrative) վերլուծումէն, թէեւ տուեալներն ու շրջարկը բաւական տարբեր են^[16]Տե՛ս Անխել Ռամա, Պատումային անդրամշակութացում Լատին Ամերիկայի մէջ (Angel Rama, Transculturación narrativa en América Latina), México, … Continue reading։ Ռամա անդրամշակութացում կ՚անուանէ այն հոլովոյթը, ուր նախ ապամշակութացում (acculturation) մը կայ արդի՝ գլխաւորաբար եւրոպական (տիրական) մշակոյթի հետ բախման պատճառով, երբ տեղական մշակոյթէն որոշ տարրեր կը լքուին տեղ բանալու համար տիրական մշակոյթի տարրերու։ Երկրորդ փուլի մը մէջ օտար տարրերը կ՚որդեգրուին, ի վերջոյ տեղական մշակոյթին մէջ վերակազմուելու համար զոյգ ազդակներու հիման վրայ։ Ռամա կը շեշտէ թէ այս հոլովոյթին ենթարկուողը կրաւորական ենթակայ մը չէ, որովհետեւ տարրերու ընտրութեան կը մասնակցի երկու ուղղութիւններով՝ կ՚ընտրէ բնիկ մշակոյթէն պահպանուելիք տարրերը, ու միաժամանակ արտաքին ճակատի վրայ կ՚ընտրէ թէ օտար մշակոյթէն ո՛ր տարրերը պիտի որդեգրէ։ Այս ընթացքին, հաւանականութիւնը կայ որ ընդունող մշակոյթը արտաքին խթաններու ազդեցութեամբ սեփական մշակոյթի լուսանցքային տարրերու «գիւտը» կատարէ ու զանոնք տանի կեդրոնական դերակատարութեան։ Այս ամբողջ գործընթացը, հեղինակին համաձայն, կ՚ազդէ լեզուին, գրական կառոյցներուն ու աշխարհայեացքին վրայ։ Այս «գիւտ»ին շնորհիւ է, ու վստահաբար անդրամշակութացման մանրօրինակ մը, որ «դուրսէն» անցնողներն են գլխաւորաբար հայագիր ժամանակակից սակաւ մտածողներու հետեւորդները։ 
    Ցամաքամասային կամ շրջանային կարկինով կատարուած այս վերլուծումը կրնա՞յ, մասամբ գոնէ, օգնել մտածելու սփիւռքային լեզուին պատահածը։ Կը թուի, թէ մեր պարագային դէպքը աւելի մօտ է պատահարի՝ քան արարքի, որ վերը նկարագրուածն է. այսինքն միջավայրային հանգամանքներու շեշտուածութեան պատճառով, յիշեալ հոլովոյթին ենթակայ մեր մշակոյթին ներգործուն մասնակցութիւնը բնականաբար նուազ ըլլալու է ու աւելի կրաւորական։ Նիկողոս Սարաֆեանի մտածողութեան մասամբ առնչուող այս վերլուծումը սակայն ձեւ մըն է դրական կեցուածքով մօտենալու վտանգին, զայն դիտելու որպէս պատեհութիւն, որովհետեւ ի վերջոյ սեփական ճկունութիւնը կենսունակութիւն կրնայ նշել։
    Այնուհանդերձ, սփիւռքի պարագային՝ այս բոլոր կացութիւնները կարելի դարձած են առկայութեամբ աղէտի մը, զոր անգիտանալը հիմնական սխալ մը պիտի ըլլար։ Ո՞րքանով էական է եւ տեսանելիութեան ու գիտակցութեան հարթակի վրայ կը գտնուի այդ աղէտը մեր գրական կեանքին եւ անոր վերլուծումներուն պարագային։

 

ԱՂԷՏ

    Գրեթէ ամեն ինչ որ այստեղ կը վիճարկուի հետեւանքն է աղէտի։ Երկու աղէտ՝ նախ եղեռնեան ցրօնքի եւ կորուստի աղէտը, ու ապա շրջակայքի աղէտը՝ համաշխարհայնացման դէմ յանդիման եկող սեփականի անշահութեան ու յարաբերական անգործածականութեան եւ անգործնականութեան գիտակցութիւնը։ Մէկը մերը, անհատականը, եզակի զոհին ու անտեսուածին աղէտը, միւսը՝ ընդհանրական, հասարակաց աղէտը։   
    Երկրորդ աղէտը, յարակարծօրէն, իր արմատները ունի բարեկեցութեան, սահմաններու թափանցիկութեան, տնտեսական բարգաւաճումին եւ այլ երեւոյթներու մէջ, որոնք նախանձը պիտի շարժէին հազարամեակներով չարչարուած ժողովուրդներու. այդ արդիւնքները սակայն նուաճուած են գլխաւորաբար հարթելով տարբերութիւնները, տարածելով փոխանակման տնտեսութեան միջոցները, տարադրամէն դիմելով հասարակաց դրամի, օտար լեզուէն կամ տարալեզուէն՝ հասարակաց (եւ տիրական) լեզուի, ու այսպէս շարունակաբար, ստանդարդներու՝ հիմնօրինակներու վրայ օրինակելով ամեն ինչ, տարասեռութենէն (heterogeneity) դիմելով համասեռութեան (homogeneity) կամ միատարրութեան։ Ինչ որ կը շեշտէ աղէտը, ոչնչացումը, չքացումը, ցեղասպանութիւնը եւս, որովհետեւ նոյն ուղղութեամբ կը շարժի։
    Սփիւռքը հետզհետէ աւելի կ՚ապահողայնանայ (deterritorialization), թէ՛ ազգային հայրենիքէն, եւ թէ՛ միատարրուող ու սահմանազերծուող աշխարհէ մը որ ֆիզիքականը լքելով կարողական (virtual) յենակներու վրայ կը յածի։  Եթէ արդեօք սփիւռքը դիմէ դէպի հողի բացարձակ բացակայութիւն, պիտի կարենա՞յ գտնել խորշ մը, niche մը, ուր կարենայ գոյանալ գրականօրէն։ Կարելի՞ է անտունի, homeless գրականութիւն, ուր ոչ իսկ սփիւռքային գաղութը տուն ըլլայ։
    Գրական ստեղծագործութիւնը անհատական է, եզակի, ու —բացի  կապկումի ուղիէն— կը մերժէ իր խաղի ընդհանրացումը։ Իրենց լեզուին կառչող գրողները, ոչ-վայրի մը մէջ եւ շուկայի մը բացակայութեան՝ ակամայ վերադարձ մը կը կատարեն ետ, տպագրական եւ հրատարակչական ու ընդհանրապէս գրական ճարտարարուեստէն ասդին։ Աղէտը վերադարձ մը կը պարտադրէ դէպի նախաճարտարարուեստականը, որ թերեւս լաւ բան մը ըլլայ, քանի որ գրողը կը մնայ առանձին՝ իր ու լեզուի խաղերուն հետ, միջնադարու անշուկայ, անտիպ ու անընթերցող գրողին պէս։
    Գրողը աշխարհի եւ իր կորուստները փրկողն է. ոչ թէ փրկողը, այլ զանոնք արձանագրողը իբրեւ կորուստ, որ է սոսկ գրականութիւն ընող ըլլալ։ 

 

ԳՐՈՂԸ ՈՐՊԷՍ ՀԵՐՔՈՂ

Հերքումի եւ ընկալումի (contestation and reception) հարցը եւս պէտք է մտածել, որովհետեւ գրողը կը կայանայ ոչ միայն աշխարհին, այլ գլխաւորաբար իր լեզուին ու այդ լեզուի գրականութեան համար, ու ատիկա կ՚ընէ կամ կը վաւերարկէ հերքումի եւ ստանձնումի աշխատանքով մը։ Պլանշոյի բառերով, հերքումը հիմնական է գրականութեան համար, որ «թերեւս էապէս ուժ մըն է հերքումի. հերքում՝ հաստատուած իշխանութեան, հերքում այն ինչի որ է (եւ ըլլալու իրողութեան), հերքում լեզուի եւ գրական լեզուի ձեւերուն, ի վերջոյ ինքն իր՝ իբր իշխանութիւն հերքում»^[17]Մորիս Պլանշօ, Բարեկամութիւն (Maurice Blanchot, Friendship, Stanford, Stanford University Press, 1997 [L’Amitié, 1971], p. 6)։։ Հերքումը իր ապակառուցելու եւ վերստանձնելու գործողութեամբ կը հանդիսանայ կատարողական արարք։ Համաշխարհային գրականութիւն կոչուածին եւ անոր յարաչափութիւններուն ու անոնց փոփոխութեանց ծիրին մէջ եւս, երբ գրական երկ մը կ՚արժեւորուի կամ իր արժէքի ընկալումէն կը զիջի ըստ տուեալ ժամանակաշրջանին կամ վայրին, ատիկա կ՚ընէ ոչ թէ «նոյնինքն երկի ներքին տրամաբանութեան մը վրայ հիմնուած, այլ մշակութային փոխարկումներու եւ հերքումի յաճախ բարդ շարժընթացով մը»^[18]Դաւիթ Դամրոշ, Ի՞նչ է Համաշխարհի գրականութիւնը (David Damrosch, What Is World Literature?, Princeton and London, Princeton University Press, 2003, p. 6)։։ 
    Հայ գրականութիւնն ալ ըրած է հերքումի այդ աշխատանքը, թէեւ ժլատօրէն։ Դուրեան, Մեծարենց, Վարուժան, Մեհեան ու Մենք գրական հանդէս-շարժումները, եւ յատկապէս Պըլտեան։ Կարեւոր է թէ ո՞վ կ՚ընէ հերքումը։ Սակայն հերքումը հերքո՞ւմ է առանց ընկալումի։ Յակոբ Օշական-հերքողի կողմէ «յիսուն տարի ետք» սպասուած ընկալումը երբեւէ պիտի գա՞յ։ Եթէ պիտի գայ, եւ եթէ պիտի ըլլայ համաշխարհային գրականութեան շրջարկին մէջ, ի՞նչ կ՚ըսէ անիկա որպէս հերքումի կատարողականութիւն։ Կրնայ պատահիլ, որ հայերէն գրողը բացառաբար համաշխարհայինէն առնէ հայագիր գրողին հերքումը ու անով շարունակէ գրականութիւնը։ Ինչպէս կ՚ըսէի վերը, հայագիր ժամանակակից մտածողներու արտադրութեան հետեւողներու մէկ կարեւոր մասը, գոնէ մեր շուրջ, հոն հասած է դուրսէն։ Այսինքն կրցած է զայն արժեւորել համաշխարհայինի տեսութեան ծանօթանալէն ետք միայն, ոչ թէ բնիկ կերպով, նոյնիսկ թերիմաց հայերէնով մը մօտենալով անոնց՝ սակայն այնուամենայնիւ փարելով անոնց։
    Ուրեմն, թերեւս, միջնորդուած ընկալումով մըն է որ հերքումը պիտի հասնի իր նպատակին սփիւռքի մէջ։ Հերքողը՝ հերքելու համար, դուրս պէտք է նայի կամ «դուրս մտնէ» (Պըլտեանի բանաձեւումով). այդ հերքումը, սակայն, ներկայիս իրագործուելու համար՝ ըստ երեւոյթին  նախ պիտի միջնորդուի դուրսով, ուր ուրիշ մը զայն առնելով պիտի գայ ներսին ծանօթանալու եւ ներս ըսուածը այդ ներսին իսկ անտեսուած հերքումին ծանօթացնելու։ Կարծես՝ հերքողին լեզուն պէտք է ժխտուի, որպէսզի նոր ատկէ ետք է որ անիկա —լեզուն— վերստանձնուի։
    Գրողն ու երկը ինչպէ՞ս պիտի հակազդեն աղէտին, ի՞նչ պիտի ըսեն անոր դիմաց։ Լոկ՝ կորուստը ըսելով, այսինքն աղէտի կորուստին ընկալեալ բացակայութիւնը հերքելով, միաժամանակ այդ կորուստը ստանձնելով։
    Իսկ ե՞րբ կրնայ խօսուիլ աղէտը. թերեւս՝ ո՛չ թէ աղէտը, այլ անոր անխօսելիութիւնը։ Այսինքն ե՞րբ կու գայ գրականութեան ժամանակը, եւ ո՞ր դէպքերը խօսելու համար։ Այսօր՝ լեզուի չքացումի՞ն ատեն, որ բացակայ է հաւաքական ընկալումէն։ Անցա՞ծ է արդէն անոր կարելիութեան ժամանակը։ Թերեւս ան արդէն սկսի զգալ սերունդ մը որ կը տեսնէ դէպքը, մինչ միջին սերունդը, միջինարեւելեան սփիւռքային մանրաշխարհներու մէջ դաստիարակուած սերունդը դեռ կը տապկուի իր անցեալի պատկերացումներուն մէջ. կ՚ըսէ՝ դպրոց ունինք, լեզու կը սորվինք. կը մնայ թերթ հրատարակելու պատրանքին մէջ՝ երբ ատիկա միայն ծէսի կրնայ վերածուած ըլլալ։
    Գրականութի՞ւն է երբ շուկայ չկայ, այսինքն հանգոյն այն ժամանակներուն, երբ վանականներու միջեւ կը փոխանակուէր գրականութիւնը։
    Աղէտը կը բանտարկէ, ինքնիր վրայ կծկել կու տայ, դուրսը վտանգաւոր, երկիւղալի կը դարձնէ։ 
    Այս բոլոր խոչընդոտները անտեսելով գրականութիւն փորձող անձերը կը պատկանին յետհայապահպանական այլ գոյատեւել տուող գրականութեան մը։ Գրելը կարելի կ՚ըլլայ երբ գրական երկը քարոզները մէկդի դնելով փորձէ ազգայինին ծառայել Նարեկացիի չափով, այսինքն միայն լեզուով ու կեանքի եւ իտէալի որոնումով, որովհետեւ ստեղծագործութիւնը՝ ի հեճուկս սփիւռքի տիրական աւանդոյթներուն, չի ծառայեր, նոյնիսկ երբ այդ աւանդոյթներէն սնի ու զանոնք ուռճացնէ՝ առանց սակայն խոտորելու բուն նպատակէն, որ ստեղծուող առարկան է։ Ժ. դարու վանականը միայն լեզուով ու լեզուին մէջ կրցաւ տալ հայերէն գրականութեան մեծագոյն երկը, միաժամանակ կառուցելով ժամանակակից հայերէն բառապաշարի ու գրական ճաշակի մէկ կարեւոր մասը, ու հետեւաբար՝ մէկ խոշոր մասը անոր, որ այսօր կը կոչենք հայ ինքնութիւն եւ, ինչո՞ւ չէ՝ ազգ։
    Ո՞վ կ՚ընէ գրականութիւնը եւ ինչո՞ւ կ՚ընէ. հա՞յ պիտի ըլլայ. պէ՞տք է հայ ըլլայ. նոյնիսկ եթէ «հայ եմ» ըսէ, առարկայականօրէն ի՞նչ կը նշանակէ ատիկա բազմահպատակ, բազմալեզու եւ բազմազգ նախնիներ ունեցողին՝ լեզուին մէջ ընտրովի ապրիլ որոշած սփիւռքցիին համար։ Ընտրութիւն ըսուածը կարծես այն բանն է, որ կը պարտկէ գրելու կարելիութեան գաղտնիքը։ Յարաբերականութեան եւ ընտրութեան դարաշրջանին, ոչ միայն սփիւռքային, այլեւ ծայրամասային երկիրներու գլխաւոր լեզուի անդամները սոսկ ընտրութեամբ, կամովին, այսինքն սիրով է որ կ՚որոշեն արտադրել տուեալ լեզուով։ Սէրը անդին է փոխանակման տնտեսութենէն, ու թէեւ կը յառաջանայ անյայտ պատճառներով, այնուհանդերձ յստակ է թէ հարկաւոր է որ իր դէմ ունենայ սիրելու արժանի առարկայ մը, որ գրականութեան պարագային նախորդ գրական երկերն են։ Համալսարանական դասընթացքներուս մէջ վերը նկարագրուած ընտրութիւնը կատարած են անոնք, որոնք ի տարբերութիւն աւանդական գրականութեան սիրահարներուն, կրցած են կապ հաստատել չծառայող եւ գրողութեան չպատկանող նպատակայնութիւնը անգիտացած գրողներու հետ։ 
    Աւանդութիւնը լեզուն է, այլ ոչ՝ աւանդութեան մասին հաստատումներն ու քարոզները։
    Խօսուած է դուրսի մասին, դուրս մտնելու մասին. սակայն այսօր ներս յղացքն է որ խնդրականացած է որպէս վայր, ինչպէս կ՚ըսէի վերը։ Ո՞րն է դուրսը արտասահմանեան իր մանրաշխարհները արդէն կորսնցուցած սփիւռքներուն մէջ, ո՞րն է ներսը։ Այլեւս թերեւս նոյնիսկ կարիքը ունենանք ներս մտնելու, կամ պատուհանէն աչք մը նետելու այնտեղ։
    Այս բոլորով հանդերձ, գրելու կարելիութիւնը կը շեշտուի հաշուի նստելով բազմալեզուութեան հետ։ Աղէտը դիմագրաւելու համար պէտք է աղէտի աչքին նայիլ։ Աղէտին գիտակցութիւնը ճնշիչ է, խոցող, ու երկու ձեւ կայ անոր դիմաց՝ վերադառնալ անգիտակիցին, հրաժարիլ բարիի ու լաւի գիտութեան ադամական պտուղէն, թմրիլ գինիով, կամ՝ ոչ միայն տեսնել աղէտ ու գիտակցիլ անոր, այլ դիտել զայն, սեւեռել զայն աւելի գերիվեր ուժով քան սովորական գիտակցութիւնը պիտի ենթադրէր, մտածել զայն ու ատով իսկ իւրացնել զայն, տիրել անոր։
    Մենք զայն կատարելու դերը ստանձնելու փոխարէն՝ անոր տալ մեզ կատարելու դերը։ Այսինքն ստեղծել։
    Ինչպէս ըսուեցաւ, ատիկա ընել՝ գիտնալով թէ երկլեզու, բազմալեզու կեանք մըն է մերինը (ոչ միայն «լեզուի»՝ հայերէնի կամ այլերէններու աւանդական ըմբռնումով, այլեւ մեր կրած մեռեալ լեզուին եւ խլրտացող միւսին կամ միւսներուն հասկացութեամբ). բան մը, որ յստակ կը բացատրէ Գրիգոր Պըլտեան 2010ի իր մէկ ուշագրաւ նախաբանին մէջ, որմէ երկար հատուած մը հարկ է որ տամ.

«Թող ներուի ինծի այս պնդումը. սփռումին մէջ կը յարատեւենք, կը յամառինք, ապրելու կանոններ կը փնտռենք՝ հանդիպելու կամ չհանդիպելու համար անդէմ ուրիշին, ուրիշներուն, բոլոր միւս լեզուներուն որոնք կան լեզուիս մէջ զօրութենապէս եւ որոնք կ՚իւրացնեմ, անոնց կը նոյնանամ եւ անոնց հարկ է թարգմանեմ ես զիս։ Այս է փորձընկալումը երկուքին, երեքին, պատռուածքին։ Դուն քեզ կ՚ըլլաս ուրիշով, երկրորդ լեզուով որ հիմա կը խլրտայ լեզուիս տակ եւ որ կը թելադրէ տեւական անկատարութիւնս։ Որպէսզի մերձենամ լեզուիս։ Ով որ կը հասնի այստեղ՝ երբեք չի կրնար վերադառնալ։ Մտնել տուն, կ՚ըսէի։ … Ցրւումը կը բացուի սեմէն սահմանին վրայ ուր լեզուս կը բախի այլ լեզուի, կ՚այլլեզուի, կը կատարուի անով, սիրէ թէ կործանի։ Մեռեալ լեզուն կը հոլովուի բոլոր ուրիշներով եւ կ՚ազատագրուի բոլորէն, մինչեւ Ուգարիտ, մինչեւ Ջէյփուր, մինչեւ Փարիզ։ Կը դառնայ խառնածին, աւելի ու աւելի. իր միակ բախտը՝ կորուստին մէջ»^[19]Գրիգոր Պըլտեան, «Կշռական հատում», Մանտրաներ, Երեւան, 2010 (նախաբանէն հատուած)։։

    Համաշխարհի գրականութիւնը քննարկելու առիթով, Աուերբախ, իր «Բանասիրութիւն եւ Weltliteratur» յօդուածի աւարտին կ՚ըսէ. «Պէտք է վերադառնանք, հասկնալիօրէն տարբեր պարագաներու տակ, այն բանին որ նախազգային միջնադարեան մշակոյթը արդէն գիտէր՝ թէ ոգին [Geist] ազգային չէ»^[20]Erich Auerbach, “Philology and Weltliteratur”, transl. by Marie and Edward Said, The Centennial Review, Vol. 13, 1 (Winter 1969), p. 17.։ Ընդհանրական մարդկայինին ջատագով ու ցեղայնութեան ներհակ այս քննադատութեամբ հանդերձ, ոգիի բերած ստեղծագործ հարստութիւնը, յարակարծօրէն՝ միազգ լեզուներու պարագային, զանոնք կրող ազգերը կը հարստացնէ, ինչպէս պատահած է հայութեան պարագային։  
    Հոգին կամ ոգին, գոնէ իմ նախասիրած ըմբռնումով, քանթեան գեղագիտական համակարգին մէջ սահմանուած ոգին է, որ է գեղագիտական գաղափարներ ստեղծելու՝ մտքին կենդանութիւն տուող զօրութիւնը։ Հակառակ 1914ին Մեհեանի եւ Կոստան Զարեանի կողմէ ոգիի ցեղակեդրոն թէ այլ առումներու շուրջ կատարուած ոստոստումներուն սակայն, Վարուժան եւս ոգին կը հասկնայ որպէս ստեղծելու կարողութիւն, սնած ազգի ու մշակոյթի տուեալներով ու կազմուած անոնց արիւնով, սակայն ազատօրէն դէպի անհատական, չծառայող արարչագործութիւն ընթացող^[21]Տես օրինակ մը միայն՝ Դանիէլ Վարուժան, «Հայ լեզուի խնդիրը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ-յաւելուած, մայիս 24/4, 45(1911), … Continue reading, որքան ալ որ ի վերջոյ ազգին ենթախորքը ունենայ ու զայն արտայայտէ։ Այսինքն՝ նորէն սէր առթող գեղեցիկին եւ ընտրողութեան հետ առնչուած, այլ խօսքով անոր, որ կը կոչէ «միամիտ» (այսինքն դիւցազնական կռիւի՝ ստեղծագործութեան) հերոսին, ի դիմաց «գիտակից» ու ծառայող կռիւի հերոսին^[22]Դանիէլ Վարուժան, «Եարճանեանի քերթողութիւնը», Երկեր, Գ. հտ., Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1987, էջ 155-164։։
    Գրելը մեր պայմաններուն մէջ կարելի ընելու համար հարկաւոր է ոգիի եւ լեզուի աւանդական ըմբռնումներու վերաձեւակերպում։
    Կարելի՞ է գրականութիւնը ԻԱ. դարուն։ Կարելի եզրը քիչ մը խիստ է, անագորոյն։ Բացարձակ իրականանալ մը կամ չիրականանալ մը կ՚ենթադրէ։ Նախընտրելի է կարելին փոխարինել կարողականութեամբ։ Այլ խօսքով մեր ներկայ կեանքը մեզի կ՚առաջադրէ՞ զօրութենականութիւններ որոնք հնարաւորութիւնը ունենան գրական երկերով իրագործուելու, այսինքն ստեղծելու զօրութիւնը կամ ոգին գիրերով մարմնաւորելու։

ԿԱ. տարի, 2022 թիւ 3