ՁՄՐԱՆԸ արեւը ծիկ է անում եւ փախչում: Ձմեռը լուսնի տարերքն է: Տարուայ վերջի ու սկզբի եղանակին ապրելու ժամանակը կարճ է, արագ է մթնում, իսկ եթէ տարին սովորականից աւելի ցուրտ է, երկիրը կէս մարդու նման է ապրում: Օրը, տարուայ վերջին ժամերն էր ապրում, մարդիկ՝ օրուայ: Շտապում էին: Աշխարհի վերջը չէր, բայց Ամանորը պէտք է կարգին, մարդաւարի դիմաւորէին: Րոպէ առ րոպէ խանութների դատարկուող ցուցափեղկերի, ձիւնացեխոտ փողոցներում շարուած մսի եւ մրգատեսականու պակասող հերթերի հետ մարող լոյսը, մարդկանց հետ տեղաւորւում էր բնակարաններ, այնտեղից լոյս ցօղելով մթով ընկած փողոցների վրայ: Տարուայ վերջին օրը իւրաքանչիւրի հաշուետուութիւնն է, որ հաւաքւում մէկտեղւում եւ դառնում է ամփոփում: Բոլորը մտովի կամ՝ ոչ, փորձում են ի մի բերել անցնող տարուայ անցուդարձը, արած չարածը, աւարտել կիսատ թողած գործերը, մարել կամ փորձել ստանալ պարտքերը: Տարուայ վերջին օրը միշտ անհանգիստ է բայց՝ անշառ:
Ցուրտ էր, բայց փողոցի շնչառութիւնը տրամադրող էր: Նոյնիսկ թափառական ցնորած շներն էին ալարկոտ շրջում եւ ցուրտը վտանգաւոր չէր: Մարդկանց մտահոգ դէմքներին թաքնուած լաւ տրամադրութիւն կար, իրար շնորհաւորում էին գալիք տարուայ առիթով, մաղթանքներում չմոռանալով անցածի բոլոր անյաջողութիւնները թողնել սմքած օրացոյցի պոկուած թերթերին: Կրկին սեղան էին գցում, զարդարում էին տունը, լողանում, յարդարւում, պատրաստւում հրաշքի սպասումով: Մարդը ինքն իրեն խաբելու յատուկութիւն ունի, յոյսն է: Առանց դրա չի կարող, իսկ չի կարող որովհետեւ հնարաւոր չէ: Ցրտին, մթին, սովին, աղքատութեանը, ամէն ինչին մարդը կը դիմանայ, բայց առանց յոյսի՝ երբեք: Աստծոյ եւ մարդու կապը յոյսն է: Աստուած ստեղծեց մարդուն յոյսով, մարդը մնացել է Աստծոյ յոյսին:
Սօսը իր ծանրաքարշ մեքենայով անցնում էր խանութից խանութ եւ հաւաքում էր տարուայ ընթացքում գոյացած պարտքերը: Ընդհանարապէս դա պարտքերը հաւաքելու լաւագոյն ժամանակն է: Ունեւոր-չունեւոր առեւտուր է անում եւ դրամի շրջանառութեան աշխուժութիւնը թոյլ է տալիս խանութպաներին մարել կուտակած պարտքերը:
– Էսա, ախպեր.– Սօսին մեկնելով դրամների տրցակը, ասաց Սաքոն, – էլ պարտք – պահանջ չունենք իրարից, մինչեւ մի բաժակ հետս չխմես, չեմ թողնելու գնաս:
– Աւտոյով եմ, – փորձեց հրաժարուել Սօսը,– դեռ մի քանի տեղ պէտք է մտնեմ, յետոյ էլ ճանապարհին Լուսաւանում գործ ունեմ: Միայն դու չես պարտք, ես էլ պարտքեր ունեմ, պէտք է փակեմ:
– Մի բաժակ խմենք, որ մեզնից տարին խռով չեթայ, գալացողին էլ պատուով դիմաւորենք, չնեղանա,– ասաց Սաքոն եւ արագ-արագ լցրեց բաժակները:
Սօսը, որ մինչ այդ արդէն մի երկու տեղ էլ նոյն պատմութեան մէջ էր ընկել առանց դիմադրութեան ձեռքը վերցրեց օղիով լի բաժակը, – գործերին յաջողութիւն, – ասաց ու գլուխը ձգեց վեր, – Էհ, Աստուած ջան, շատ չհամարես:. Մի շնչով կլլեց օղին եւ ու արագ դուրս եկաւ խանութից:
Իջնում էր մութը, սակայն փողոցում մարդկանց ակտիւութիւնը չէր դադարում: Մարդիկ շտապում էին: Սօսն էլ էր շտապում: Մեքենայում ամանորի սեղանի պակաս պռատ ապրանքներն էին, որ կէս ժամը մէկ կինը զանգահարում թելադրում էր֊: Դեռ չեր հասցրել միացնել մեքենայի շարժիչը նորից հնչեց հեռախօսի զանգը:Կինն էր: Այս անգամ փոխանցում էր երեխաների պահանջը, եղեւնի էին ուզում: Որքան էլ Սօսը յորդորել էր երեխաներին բացատրել, որ այդ տարի տօնածառ չեն դնելու, որովհետեւ տատիի մահուան առաջին տարին է եւ սխալ է տունը զարդարելը, երեխաները անդրդուելի էին մնացել: «Բակում կը դնենք, տնից դուրս», – ասել էր կինը, «ամանորը երեխաներինն է, նրանք մեղաւոր չեն….»: «Ոչ ոք մեղաւոր չէ», – ասել էր Սօսը, յետոյ յանձնուել,– «Լաւ, հասնեմ քաղաք, եթէ դեռ վաճառողներ լինեն, կը բերեմ, բայց պայմանով՝ տուն չեմ մտցնելու»:
Ցուրտը թեթեւ նահանջեց տեղը զիջելով ձիւնի փաթիլներին: Միշտ այդպէս է, ձիւնը ջերմացնում է: Մայրուղով անկանոն սլացող եւ սրահից դուրս յորդող արեւելեան կլկլոցներով երաժշտութեան ցկցկոցն ու տեղի անտեղի ձայնային ազդանշաններ արձակող աւտոմեքենան կտրուկ արգելակեց սոճիների ցանցառոտ անտառակի մօտ: Սօսը աւտոմեքենայի բեռնախցիկից վերցրեց կացինն ու ուղղութիւն վերցրեց դէպի սոճիները: Նա չնկատեց էլ անտառակի վերջից սկսուող գերեզմանատանը շիրիմներից մէկի մօտ մլմլացող մոմի ճրագը եւ տապանաքարին ծնկած թեթեւ հագնուած կնոջը: Մինչեւ ծնկները խրուելով ձիւնի մէջ Սօսը մօտեցաւ մատղաշ Սօսիներից մէկին եւ սկսեց կացնահարել բունը:
Միայն աւարը աւտոմեքենայի բեռնահարթակին կապելուց յետոյ, երբ արդեն պատրաստւում էր նստել մեքենան, Սօսը նկատեց մայրուղու եզրին ասես երկնքից յայտնուած ծեր կնոջը:
Սօսը նայեց կողքերը, թափ տուեց վրայի ձիւնը եւ զարմացած հարցրեց
– էս ժամին էս չոլերում ինչ ես անում:
– Տուն, – ձեռքով անորոշ ցոյց տուեց անծանօթը, յետոյ ձեռքերով գրկելով մարմինը, դողացող ձայնով դիմեց Սօսին, – կը տանե՞ս:
– Նստի տատի, տաքսի չեմ բայց կը տանեմ, – ասաց ու բացեց աւտոմեքենայի դուռը, – արագ արի, ուշանում եմ:
Սօսը վարում էր մեքենան եւ դիմապակու հայելու միջից տնտղում անծանօթ ուղեւորին:
– Տատի, դու տղայ, աղջիկ, հարս, թոռներ չունե՞ս, որ էս ազիզ օրով մնացել ես փողոցում ու էն էլ սենց ցրտին:
– Տղաս էր կանչել, ամէն անգամ կանչում է…. դու եկար – ասաց անծանօթը, – ծառը ինչի՞ կտրեցիր:
– Տատ, որտեղ է տունդ, – հարցրեց Սօսը,-երեխեքը տօնածառ էին ուզել, մինչեւ հասնեմ քաղաք ուշ կը լինէր, աչքս տեսաւ, կտրեցի,մեծ բան չի: Տունդ որտեղ է՞:
Կինը նորից ձեռքով անորոշ ցոյց տուեց եւ ուսերը վերուվար արեց:
– Զարդարելու ես հա՞, տա՞նը:
– Շատ գիտե՞մ, – դժգոհեց Սօսը,– երեխեքն են կպել, թէ՝ տօնածառ ենք ուզում:
– Երեխեքին պէտք չի մերժել, նրանք մեղաւոր չեն…:
Սօսը դիմապակու հայելուց զարմացած նայեց շալի մէջ փաթաթուած դողացող կնոջը:
– Ծառն էլ մեղաւոր չէր, բայց կտրեցիր – շարունակեց կինը,– ոչ ոք մեղաւոր չի:
– Ինչ ե՞ս խօսում, մեղաւոր ա, մեղաւոր չի, դու աւելի լաւ ա ասա՝ տունդ որտեղ ա:
Անծանօթուհին նորից ձեռքով անորոշ ցոյց տուեց դիմացը ու կրկին ուսերը վերուվար արեց:
– Ես պէտք ա էս գիւղ մտնեմ, էստեղ մի քանի րոպէի գործ ունեմ, բայց մի մտածի մինչեւ տուն կը հասցնեմ: Կարող ա՞ էս գիւղից ես:
– Չէ,– ասաց կինը, – ոչ ոք էս աշխարհում չգիտի իր տան տեղը, Մարին էլ չգիտի:
– Մօրս անունն էլ էր Մարի, – ասաց Սօսը:
– Գիտեմ, – ասաց կինը:
– Գիտե՞ս,– զարմացաւ Սօսը,– որտեղի՞ց գիտես:
– Չեմ յիշում:
– Ոնց է՞, որ գիտես բայց չես յիշում,– ձայնը գլուխը գցեց Սօսը, -դու ո՞վ ես:
– Մարին եմ:
– Աստուած իմ,– փնչացրեց Սօսը, – հասկացայ քո անունն էլ է Մարի, մօրս որտեղից գիտ՞ես:
– Գիտեմ, – տարօրինակ պատասխանեց կինը, – դու ինձ չես ճանաչո՞ւմ:
Սօսը զարմացած էր,ով է՞ այս կինը, ինքն իրեն մտմտում էր եւ աչքը չէր կտրում դիմապակու հայելիից:
– Չէ, – ասաց, – չեմ ճանաչում, որտեղի՞ց պէտք ա ճանաչեմ:
– Ես երգչուհի եմ – ասաց կինը,– կ՛ուզե՞ս քեզ համար երգեմ:
– Սպասի, հասանք, – ասաց Սօսը եւ աւտոմեքենան արգելակեց գիւղի կենտրոնի խանութի մօտ, որտեղ տղամարդիկ հաւաքուել էին խորովածի մանղալի շուրջ եւ հին տարուն էին ճանապարում:
– Կարճ գործ ունեմ, վերջացնեմ քեզ տուն կը հասցնեմ, դու միայն յիշիր որտեղ էր տունդ, եղա՞ւ:
Սօսը անջատեց շարժիչը, բացեց աւտոմեքենայի դուռը եւ այն է ուզում էր ուրս գալ, լսուեց Մարիի ձայնը.
– Սօսօ, սոված եմ….
Սօսը, որ դեռ կիսով ամտոմեքենայի մէջ էր, ասես քարացաւ: Մայրն էր նրան այդպէս կանչում եւ այնքան հարազատ էր ձայնը, որ Սօսին թուաց մօր ձայնն է: Նա բացեց աւտոմեքենայի բեռնախցիկի դուռը, կնոջ պատուիրած ուտեստներից մի քանի բան առանձնացրեց եւ տեղափոխեց Մարիի մօտ:
– Կե՛ր, ես շուտով կը գամ:
Մարին դողդոջուն բռնեց Սօսի ձեռքը եւ շշուկով հարցրեց․
– Սօսօ, շուտ կը գաս, չէ՞, – յետոյ էլ աւելացրեց,– տուն հասնենք, մութ ա:
Սօսը մի պահ, միայն մի պահ ոտքը կախ գցեց, ինչ որ բան մտմտաց, յետոյ մօտեցաւ հաւաքուած տղամարդկանց, ձեռքով բարեւեց եւ գրկախառնուեց Կարոյի հետ: Երեւում էր, Կարոն տղամարդկանց մօտ մեծ յարգանք էր վայելում եւ նրա ոչ մի խօսք չէր քննարկւում: Կարոն թէ պոյով եւ թէ քաշով գերազանցում էր միւսներին: Թաւ պեխերի տակ պահ տուած ժպիտը եւ վարդագոյն թշերը մատնում էին Կարոյի լաւ տրամադրութիւնը:Նրա տրամադրութիւնը աւելի բարձրացաւ երբ տեսաւ Սօսին:
– Եղա՞ւ, բերել ե՞ս – հարցրեց Կարոն:
– Ես հօ եուբկով ման եկողներից չեմ Կարո ջան, խոստացել էի չէ՞,– ինքն իրենից գոհ ասաց Սօսը եւ ձեռքը տարաւ ծոցագրպանը եւ հանելով փաթեթով փողը տուեց Կարոյին.
Ուրախութեամբ ծախսես ախպերս:
– Ջանդ՝ սաղ,– թաւ պեխերի տակ ժպտաց Կարոն եւ շրջուելով համագիւղացիների կողմը դիմեց նրանց,- հլը մի լաւ կտոր քաշեք շշից, մեր ախպորը շնորհաւորենք,– ու մի կողմում կանգնած երաժիշտներին հրամայեց,- մի հատ տուշի մեր ախպոր պատուին:
Երաժիշտութեան տակ Կարոն ու Սարոն դատարկեցին բաժակները, մի կտոր միս քշեցին շամփուրի վրայից կիսեցին, փաթաթեցին լաւաշով եւ սկսեցին ուտել:
– Մենակ չե՞ս,– նայելով աւտոմեքենայի կողմը, Սօսին դիմեց Կարոն:
– Ճանբին կանգնած դողում էր, մօրս թայ կին ա, անունն էլ Մարի, պատկերացնում ե՞ս: Ասի վերցնեմ տուն հասցնեմ, էն էլ տարօրինակ մէկը դուրս եկաւ, չեմ հասկանում իրօք յիշողութիւնը կորցրել է՞, թէ՞ տեղ չունի գնալու, ձեւեր ա թափում, – ասաց Սօսը:
Կարոն մատը տնկեց թէ.
– Արա դու փորձանք ես, էս ազիզ օրով էս ինչ վոյաժներ ես անում, – ասաց ու մօտեցաւ մեքենային, բացեց դուռը ու կռացած կէս մարմնով մտաւ աւտոմեքենայի մէջ:
– Բարի օր մօրքուր,
Կինը գլխով անտարբեր բարեւեց եւ շարունակեց ուտել: Կարոն շրջուեց տղաների կողմը ու թէ «հլը էդ խորովածից մի բրդուճ սարքեք տատիի համար, կոլայով բանով…շուտ արեք»:
Տատ որտեղից ե՞ս, գիւղից ե՞ս, քաղաքից ե՞ս…
Կինը սառած աչքերով վախւորած նայեց Կարոյին ու շարունակեց ծամել.
– Սօսոն կը տանի, – ասաց կինը:
– Հա կտանեմ, որ վերցրել եմ կտանեմ, բայց տանդ տեղը ասա, որ տանեմ,– մէջ ընկաւ Սօսը, – յետոյ մունաթով աւելացրեց, – ընենց էլ Սօսո ա ասում, ոնց որ ողորմածիկ մերս ըլնի:
Խօսակցութեան վրայ աւտոմեքենային մօտեցան հաւաքուած տղաները եւ հերթով զննելով տատիին, գլուխները օրօրելով, ուսերը թափ տալով հեռացան, մէկը միւսին ասելով, որ անծանօթ է, էս կողմերից չի, չեն ճանաչում:
Կարոն մի կողմ քաշեց Սօսին.
– Դու հասկանում ե՞ս ինչ քաքի մէջ ես հիմա, էս ցնդածը ոչ տուն տանելու ա, ոչ էլ տուն ունի, որ իրա տանես:
– Դէ, խղճիս վրայ ազդեց, ոնց որ գերեզմանոց էր եկել, դողացնում էր, ասի վերցնեմ էս կողմերից կլինի,– արդարացաւ Սօսը:
– Արա, դու հո սարսաղ չես, ինչ գերեզմանոոոոոց, դու գերեզմանոց խի՞ ես գնացել, – զարմացաւ Կարոն,- արա, դու ոնց անխելք եղել ես, տենց անխելք էլ ապրում ես: Հիմա ի՞նչ ես անելու:
– Տանեմ քաղմաս, յանձնեմ, երեւի:
– Վախ, հօրս արեւ, – ձեռքերը փոշման կողքերին խբեց Կարոն,– էս ազիզ օրով, որ մտար քաղմաս, էնքան կը հարցաքննեն, որ միւս տարի եթէ տուն հասնես մատաղ պտի անես:
– Բա հիմա ի՞նչ անեմ, մեծ ախպեր, գիտես, մամայի առաջին տարին ա, լիքը մարդ ա գալու…
– Գնա՛ գլուխդ պատին տուր, որ էլ սենց շաշութիւն չանես: Գիւղից որ դուրս գաս, կը մտնես կողքի գիւղը, խանութի ներքեւի փողոցով կ՛իջնես, կը թեքուես ձախ մի խաչմերուկ կ՛անցնես, երկրորդն էլ կ՛անցնես երրորդից աջ կ՛անես, ոստիկանութեան պունկտն ա, կ՛իջեցնես ու կ՛երթաս: Թող իրենք իրենց համար պարզեն, ով ա՞, որտեղից ա՞, – խորհուրդ տուեց Կարոն:
* * *
Սօսը վարում էր աւտոմեքենան եւ աչքը չէր կտրում դիմապակու հայելիից:
Մարին գլուխը յենած դրան պատաուհանի ապակուն քթի տակ ինչ որ երգ սկսեց դնդնալ, որ Սօսին ծանօթ թուաց:
– Մարի ինչ ես երգում, – հարցրեց Սօսը:
Մարին ձայնը հանդարտ բարձրացրեց, բարձրացրեց եւ երգի զուլալ հնչիւնները լցուեցին աւտոմեքենայի մէջ: Սօսը երգից յանկարծակի եկած այնպէս կտրուկ արգելակեց աւտոմեքենան, որ թուաց, ուր որ է մեքենան շրջուելու է: Սօսը գլխով հարուածեց դիմապակուն եւ մի քանի վայրկեան գլուխը ղեկին դրած քարացել էր: Մարին էլ լռեց, լսւում էր միայն աւտոմեքենայի շարժիչի շնչառութիւնը: Քիչ անց ուշքի գալուց յետոյ Սօսը գլուխը յենած ղեկին, խօսեց.
– Մերս էր երգում:
– Ես էի երգում,– ասաց Մարին,– մինուճարիս էի մեծացնում, օրօրոցից:
– Օրոցքից եմ լսել, – ասաց Սօսը,– որտեղ ա՞ հմա մինուճարդ:
– Սօսո՞ն:
– Անունը Սօսօ էր հա՞:
– Ղարաբաղում պիռատ էին ասում, հետախոյզ էր ՍօՍոս:
– Է՞ր…հիմա որտեղ ա՞:
– Արդէն կարեւոր չի, տեղ ա հասել ու ինձ ա սպասում:
– Ղարաբաղում զոհուե՞ց, թէ՞ ստեղ սպանեցին:
– Երեւի յոգնել էր, օրորոցայինից իսկ ես շարունակ երգում էի, չէի զգում, որ մեծացել է, գնաց Ղարաբաղ…, սիրտը կռիւ էր ուզում ու գնաց:
Սօսը միացրեց մեքենայի շարժիչը եւ շարունակեց վարել:
– Պէտք էր, գնաց մի մեղադրի, հերոս ես ծնել,– ասաց Սօսը:
– Իսկ դո՞ւ…,– հարցրեց Մարին,– դու չուզեցի՞ր, թէ՞ Մարին չթողեց:
– Ես Ռուսաստանում էի:
– Իսկ Մարի՞ն։
– Մարին ի՞նչ։
– Մարիի սրտով էր քո Ռուսաստանում լինելը, ինքն ասում էր մնայ, ասում էր չգաս, չէ՞:
– Աստուած իմ, – դէմքի քրտինքը ձեռքով սրբեց Սօսը եւ համարեա ճչաց,-ով ե՞ս դու, Մարին ե՞ս, դու որտեղից ամէն ինչ գիտես:
– Մայրերը ամէն ինչ գիտեն:
– Ի՞նչ, – սարսափեց Սօսը, – դու մահացել ես, դու չկաս, ես այս էս ձեռքերով եմ թաղել քեզ, – յետոյ շփոթուած իր խօսքից ուղղեց,- մօրս: Ով ե՞ս դու…. էլի չգիտե՞ս, չես յիշու՞մ:
– Ես Մարին չեմ, Սօսոն էր ինձ Մարի ասում:
Այդ դէպքում դու ով ե՞ս, որտեղ ե՞ս ապրում, ասա: Դու հօ ցերկուայ երազ չես, – խելագարի պէս բղաւեց Սօսը եւ ոստիկանութեան մօտ արգելակեց մեքենան:
– Հասանք, իջի՛ր, – հրամայեց Սօսը,– կը մտնես ներս ու կը դիմաւորես նոր տարին: Քո տունն է, չամաչես,-ասաց Սօսը եւ իջաւ բացեց աւտոմեքենայի դուռը: Մարին ծանր դուրս եկաւ աւտոմեքենայից նայեց Սօսի աչքերի մէջ.
– Զգոյշ կը գնաս, երեխեքը տօնածառին են սպասում:
Սօսը ոչինչ չասաց, միայն գլուխը օրօրեց, նստեց մեքենան եւ շարժուեց տեղից չդադարելով նայել դիմապակու հայլու մէջից:
Դրսում առատ ձիւն էր գալիս, իսկական ամանորի գիշեր էր: Մարին փաթաթուած շալի մէջ եւ ձեռքերով գրկած մարմինը կանգնած էր դատարկ մութ փողոցում: Դիմացը ոստիկանութեան փակ բաժանմունքն էր: Սօսը շրջադարձ կատարեց, մօտենալով Մարիին արգելակեց մեքենան:
– Նստի՛ր, – պատուհանից դիմեց Մարիին:
Մարին չպատասխանեց, նա սառած աչքերով նայում էր ինչ որ կէտի ու կարծես չէր նկատել Սօսին:
– Մարի, – նորից դիմեց Սօսը,– նստի՛ր:
Մարին դողում էր ցրտից ու չէր կարողանում խօսել, միայն հասցրեց հազիւ լսելի արտասանել մի քանի բառ.
– Դու ով ե՞ս, հեռու ինձանից, ասաց ու ձեռքերով հրեց Սօսին։
– Սօսոն եմ, ինչ շուտ մոռացար…Սօսոոն եմ Մարի:
– Չէ, դու Սօսոնն չես, իմ Սօսոն քո պէս չէր:
– Մարին էլ քո երգն էր երգում բայց քեզ նման չէր, – ասաց Սօսը,– դա կարեւոր չի, նստի՛ր։
Սօսը դուրս եկաւ աւտոմեքենայից,մօտեցաւ բացեց աւտոմեքենայի դուռը եւ Մարիին օգնեց՝ համարեա հրելով նստացրեց աւտոմեքենան:
Աւտոմեքենայի մէջ երբ արդէն հեռուից երեւում էին քաղաքի լոյսերը, հնչեց Սօսի հեռախօսի զանգը: Կինն էր.
– Ինչ եղա՞ր, երեխեքը տօնածառին են սպասում, չեն հասցնի զարդարել:
– Գալիս ենք, – ասաց Սօսը եւ անջատեց հեռախօսը:
* * *
Ամանորի գիշերը միշտ հեքիաթային է, յատկապէս փոքրիկների համար: Փոքրիկ Արենն ու Կարինէն Սօսի հետ զարդարում էին տան դիմաց արդէն կանգնած սոճին:
– Պապ, այ պապ իսկ նոր տատիկի անունը ի՞նչ է, – հարցրեց Արենը:
– Կարող էք Մարիով դիմել, նա մեր տատիկն է, – պատասխանեց Սօսը եւ հայեցաքը գցեց տան պատուհանին: Պատուհանի միւս կողմից ժպիտն ու թախիծը դէմքին խառնուած նրանց էր նայում Մարին:
–
