Տարիներէ ի վեր առաջին անգամն էր, որ երիտասարդ կին մը, համալսարանի շրջանակէն դուրս, իր գործերով կը հետաքրքրուէր։ Լեւոն Մելինէին ծանօթացած էր բարեկամի մը տունը, հաւաքոյթի մը ընթացքին, երբ ան իր հետաքրքրութիւնը շարժած էր գրականութեան մասին իր արտայայտած խօսքերով։
— Այսօրուան նոր գրողները իրարու հետ մրցակցութեան ելած են թէ ո՛վ աւելի ծայրայեղ նորարար կրնայ ըլլալ, ո՛վ աւելի բարդ եւ անհասկնալի կրնայ գրել, որպէսզի աւելի խորունկ կամ խելացի նկատուի,— կ՚ըսէր Մելինէն, մինչ ինք խմիչքի սեղանին մօտեցած էր իր գինիի գաւաթը նորոգելու համար։
Լեւոն նոյն կարծիքին էր, բայց հանգստեան կոչուելէն ի վեր իր տեսակէտները յայտնելու բեմ չունէր։ Իսկ այս երիտասարդ կինը, որուն շուրջ մարդիկ հաւաքուած էին, կը խօսէր հին արժէքներու վերադարձի կարեւորութեան մասին— բան մը որուն մասին ինք ալ իր դասախօսութիւններուն մէջ անդրադարձած էր։
Լեւոն մօտեցած էր խումբին։ Ուզած էր մտիկ ընել խօսակցութիւնը եւ տեսնել՝ թէ ո՛րքան ժամանակ այս երիտասարդ կինը պիտի կարենար իր դէզը պաշտպանել, որովհետեւ իր դիմաց կանգնած էր գրականութեան երիտասարդ դասախօս Մանուկեանը, որ ճիշտ հակառակ կեցուածքը ունէր եւ կը վիճէր իր հետ.
— Ներկայ ժամանակները ներկայ արժէքներ կը պահանջեն։ Չենք կրնար 19-րդ դարու կամ նոյնիսկ 20-րդ դարու արժէքներով գրել այսօր։ Հինե՞րը պիտի կրկնենք անդադար…
— Անկարելի է հիները կրկնել,— Մելինէ ընդմիջած էր։ Իսկութեան մէջ՝ հարցը այդքան ալ արժէքներու մասին չէ, որքան արուեստի որակի մասին։ Եթէ գրականութիւնը գեղարուեստ է, այն ատեն պէտք է որ ան արուեստի բարձր որակ ունենայ։ Ի՞նչ որակ ցոյց կու տայ «աաաա գգգգ աաաագգգգ» տողը բանաստեղծութեան մէջ։
— Բառերէն անդին է այդ տողերուն իմաստը,— ըսած էր Մանուկեան։ — Պէտք է գործը իր ամբողջութեան մէջ առնել եւ հոն պատկերուած միտքը, վիճակը, զգացումը, տրամադրութիւնը, եւայլն, ընկալել։
— Չէ՞ք խորհիր որ կարելի է նման տողեր եւ էջեր լեցնել եւ ներկայացնել որպէս խորունկ իմաստով բանաստեղծութիւն, երբ ինքը, գրո՛ղը անգամ որեւէ իմաստ չէ դրած մէջը։ Անշուշտ կրնաք զինք պաշտպանել, ըսելով որ իր ենթագիտակիցին ընդմէջէն գրած է եւ եթէ նոյնիսկ ի՛նք չի գիտեր իմաստը, հոն իմաստ մը գոյութիւն ունի, զոր պէտք է փնտռել։ Ճի՞շտ եմ։ Բայց ի՞նչ պէտք կայ բանաստեղծութիւնը հանելուկի վերածելու, երբ բանաստեղծութիւնը կրնայ խորունկ եւ անմիջական զգացում, կամ հոգեվիճակ փոխանցել։
Այս բանավէճէն քիչ ետք էր, որ ինք մօտեցած էր Մելինէին, երբ ան խումբէն հեռացած էր պիւֆէ ի սեղանէն իր պնակը լեցնելու համար։
— Դուք Մելինէ Գրալեանն էք, չէ՞,— ըսած էր ինք։ — Ես ձեր հարցազրոյցը տեսայ YouTube-ի վրայ։
— Այո, փրոֆ. Ադամեան,— պատասխանած էր Մելինէ։ — Նկատեցի որ մեր խումբին մօտեցաք եւ լսեցիք մեր վիճաբանութիւնը։ Ի՞նչ է ձեր կարծիքը։
Տարի մը առաջ գրականութիւն դասաւանդելէ դադրելէն ի վեր առաջին առիթն էր այս, որ նման ժամանակակից եւ կարեւոր նիւթի մը արծարծման մասնակցէր, եւ այդ ալ՝ երիտասարդ գրողի մը հրաւէրով, մտածած էր ինք հրճուանքով։
— Եթէ իմ գործերս գիտէք, պէտք է այդ հարցին պատասխանն ալ կրահէք։ Բայց ըսեմ, որ անշուշտ ձեզի համաձայն եմ։ Գրական տեսութեան մասին իմ գործերուս մէջ միշտ շեշտած եմ դասականին կարեւորութիւնը նախքան որեւէ նորարարութեան ձեռնարկելը։
— Կը ցաւիմ որ ձեր մասին լսած եմ միայն, բայց ձեր գործերը չեմ կարդացած։ Ուրախ եմ, որ ձեր նման հեղինակութիւն մը իմ կարծիքս կը կիսէ։
Գրող է եւ գործերս չէ կարդացած…, բայց քաղաքավար է, եղած էր իր առաջին մտածումը Մելինէի անկեղծ եւ համեստ արտայայտութեան վրայ։ Բան մը որ ինք շատ բարձր կը գնահատէր։
— Այո, կարծիքդ կը կիսեմ, բայց պէտք է ըսել նաեւ, որ շատ խիստ պէտք չէ ըլլալ նորարարներու հանդէպ,— ըսած էր Մելինէին։ — Նորարարներէն, նոյնիսկ էքսանթրիք նկատուողներէն՝ գրականութիւնը կը շահի, կը նորոգուի եւ կը հարստանայ։
— Համաձայն, եթէ նորարարութիւններուն ծայրայեղութիւնները թափուին եւ մնան միայն իսկապէս գիւտարար նորութիւնները։
— Այո, բայց ի՛նչ են ատոնք՝ միայն ժամանակը պիտի որոշէ։
— Հաւանաբար, բայց միայն ժամանակին ալ պէտք չէ ձգել որոշումը. մենք ալ պէտք է ըսելիք ունենանք— մենք, ներկայ գրողներս, որ վաղուանը կը պատրաստենք։
Մելինէի խանդավառութիւնը, որ մարտական շերտեր ալ ունէր իր մէջ՝ չէր վրիպած Լեւոնէն։ Գրականութեան զինուոր է այս աղջիկը, մտածած էր։ Ե՞րբ էր վերջին անգամ որ երիտասարդի մը հետ այսքան հաճելի զրոյց ունեցած էր, որ այսքան իր հետաքրքրութիւնը շարժած էր։ Տարիներ առաջ էր, երբ իր կինը, այն ատեն ուսանողուհի՝ իր տուած դասախօսութեան մը աւարտին իրեն մօտեցած եւ խելացի հարցումներ ուղղած էր։
— Այս մասին լայնօրէն անդրադարձած եմ իմ վերջին յօդուածիս մէջ, որ անցեալ տարի հրատարակուեցաւ։ Պիտի ուզէի՞ք կարդալ արդեօք,— հարցուցած էր Մելինէին։
— Խնդրեմ, յոգնակի մի՛ խօսիք ինծի հետ։ Այո՛, անշո՛ւշտ,— եղած էր Մելինէի պատասխանը։
— Ուրեմն դուն ալ ինծի հետ յոգնակի մի խօսիր։ Մենք հիմա comrade-ներ ենք, նոյն նպատակին համար կռուող,— ըսած էր ինք եւ ամուր սեղմած էր Մելինէին ձեռքը։
Իսկ հիմա, երբ ինք տուն կը վերադառնար, ինքնաշարժը շատ դանդաղ կը քշէր, փորձելով մտովի վերստեղծել իր խօսակցութիւնը Մելինէին հետ։ Կը մտաբերէր անոր խօսքերը՝ նախ երիտասարդներու խումբին մէջ, յետոյ անոր յարգալիր արտայայտութիւնները իրեն հանդէպ, գլուխը թեթեւ մը թեքելով խօսելու ձեւը, խելացի աչքերը, առինքնող ժպիտը։
Յոյս կայ ուրեմն այս նոր սերունդէն, ըսաւ ինք իրեն եւ փորձեց յիշել, թէ ինչո՞ւ իր կինը չէր միացած իրեն այս հաւաքոյթին։ Հա՛, ան Ափրիկէի բնիկներու մասին դասախօսութեան մը գացած էր։ Ինք ի՞նչ պիտի ընէր Ափրիկէի բնիկներու կենցաղով։ Զինք աւելի կը հետաքրքրէր գրական շրջանակը, եւ շատ ուրախացած էր, որ իր հին բարեկամ Պօղոսը զինք ալ հրաւիրած էր Մանուկեանի նոր գիրքը շնորհաւորելու համար սարքած հաւաքոյթին։ Իսկ Մելինէին հետ ծանօթանալը յաւելեալ պարգեւ մը եղած էր։ Տուն երթալուն պէս պէտք է իր նշած յօդուածը Մելինէին ղրկէ— լաւ որ վերջին վայրկեանին յիշած էր անոր ել-նամակի հասցէն ուզել։
Երբ ինքնաշարժը տան կառատունը կանգնեցուց եւ ինք տուն մտաւ, արդէն կէս գիշերը անց էր։ Կինը վերադարձած էր դասախօսութենէն եւ անկողին մտած։ Ինք ալ իր գրասենեակը գնաց եւ համակարգիչը բանալով իր յօդուածը փնտռեց։
* * *
Յարգելի փրոֆ. Ադամեան,
Մեծ հաճոյքով կարդացի ձեր յօդուածը։ Շատ դիպուկ վերլուծումներ կը ներկայացնէք։ Ուրախ եմ որ ուղարկեցիք ինծի որ կարդամ։
Շնորհակալութեամբ՝
Մելինէ
On …, at 12:31 AM, Levon Atamian <…> wrote:
Յոյսով եմ որ այս յօդուածը կը հետաքրքրէ քեզ ու կ’ընթերցես։
Լ.Ա.
Գրէ՞ր Մելինէին որ ինք անտիպ էսսէներ ալ ունէր, զորս նոյնքան հետաքրքրական կրնար գտնել ինք, եւ արդեօ՞ք պիտի փափաքէր զանոնք ալ կարդալ։
Գրեց, եւ Մելինէն պատասխանեց, որ իրեն համար մեծպատիւ էր իր անտիպ էսսէները ստանալ, եւ թէ անհամբեր կը սպասէր ընթերցելու զանոնք։
Քանի մը օր ետք, Լեւոն դասընթացքի մը համար իր գրած, եւ տակաւին ոչ մէկ տեղ լոյս տեսած՝ էսսէներէն մէկը, յետոյ միւսը ղրկեց Մելինէին։ Մելինէ հիացած էր Լեւոնի նիւթի տիրապետութեան վրայ եւ չէր վարաներ իր հիացմունքը յայտնելէ Լեւոնին, երբեմն
ալ որոշ ակնարկութիւններ ընելէ, որոնք գրական արուեստին մասին ի՛ր ալ ունեցած պաշարն ու պաշտամունքը կը հաստատէին։
Լեւոն այնքան խրախուսուած էր Մելինէի հետ ստեղծուած ել-նամակային հաղորդակցութենէն, որ օր մըն ալ գրեց իրեն որ սուրճի մը հանդիպին եւ իր վերջին գիրքը, որ քանի մը տարի առաջ հրատարակուած էր, անձամբ նուիրէ իրեն։ Մելինէ շատ ուրախացաւ եւ իրեն ղրկեց քաղաքին կեդրոնը գտնուող սրճարանի մը հասցէն, ուր երիտասարդ գրողներ եւ արուեստագէտները կը հաւաքուէին։
* * *
Լեւոն ինքզինք դիտեց հայելիին մէջ։ Մօրուքը երկնցած էր եւ լրջօրէն կոկկուիլ կը պահանջէր։ Ականջէն դուրս ցցուող մազերն ալ պէտք է կտրուէին եւ դէմքին խոժոռ տեսք մը տուող ըմբոստ յօնքերը պէտք է կարգի բերուէին։
Զգաց որ ձանձրացած էր այլեւս նոյն տափատն ու բաճկոնը հագնելէ, որոնք շատ «դասախօս»ային էին— քորտրոյ տափատ, ճմռթկուած բաճկոն, որուն կոճակներէն մէկն ալ թուլցած էր արդէն։ Փնտռեց գտաւ հին ճինզ մը, հագաւ եւ զարմացաւ որ դեռ կ’ըլլար վրան։ Դուրսը շատ պաղ չէր եւ ուրեմն պէտք չկար բաճկոն հագնելու։ Թըրթըլնեք վերնաշապիկ մը հագաւ, շալ մըն ալ կապեց վիզին եւ դուրս եկաւ սենեակէն։
Նստասենեակին մէջ իր կինը մէկու մը հետ կը խօսէր հեռաձայնով։ Տեսնելով ամուսնոյն կերպարանափոխումը, ձեռքը հեռախօսին վրայ դրաւ եւ ժպիտով մը դիտեց զինք վերէն վար։
— Բարե՛ւ, երիտասարդ։ Կրնայի՞ք ըսել ով կ’ըլլաք։
— Ձեր համեստ ամուսինը, տիկին, որ ժամադրութեան մը կ’երթայ։
— Ուրեմն, խնդրեմ, չուշացնեմ ձեզ,— ըսաւ կինը եւ խնդալով վերադարձաւ իր խօսակիցին։
Մինչ Լեւոն դուրս կու գար տունէն, լսեց կնոջ ձայնը որ կ’ըսէր իր խօսակիցին. «Լեւոնը ճինզ հագած, մազերը շտկած ժամադրութեան մը կ’երթայ. Աստուած գիտէ ի՞նչ եղաւ յանկարծ…»։
* * *
Սրճարանը լեցուն էր։ Սեղաններուն շուրջ մեծ մասամբ երիտասարդներ, քաֆէ-օ-լէյերու շուրջ հաւաքուած՝ տաք զրոյցներու մէջ ընկղմած՝ չնկատեցին այս տարեց մարդը, որ արթիսթի տեսքով ներս մտաւ եւ ինքզինք կորսուած զգաց։ Միայն երիտասարդ կին մը ոտքի ելլելով՝ ձեռքով նշան ըրաւ իրեն որ իր սեղանին մօտենայ։ Լեւոն Մելինէն տեսնելով հանգստացաւ եւ ուղղուեցաւ դէպի իր քով։
— Հոս քաֆէ-օ-լէն շատ համով է, բայց հնդկական չայն ալ շատ լաւ է։ Ի՞նչ կ’ուզես խմել։
— Դո՞ւն ինչ պիտի խմես։
— Ես սուրճ պիտի առնեմ։
— Շատ լաւ։ Ուրեմն ես ալ։
Մելինէ կիշէն գնաց սուրճերը ապսպրելու, մինչ Լեւոն իր չորս կող մը սկսաւ դիտել։ Երիտասարդութեան ինք ալ քաֆէ ներ կը յաճախէր ընկերներով։ Բայց այն ատեն ծխելը արտօնուած էր եւ սրճարանը ծուխով կը լեցուէր։ Հիմա օդը մաքուր էր հոս եւ ներկաներն ալ աւելի երիտասարդ՝ քան իրենք այդ ժամանակ։ Արդեօ՞ք կարելի էր վերադառնալ այդ օրերու երիտասարդ կորովին, մեծ ակնկալութիւններով լեցուած խանդավառութեան, բարձր տպաւորութիւն թողելու երիտասարդական տենչին…
Մելինէ կիշէէն զինք կը դիտէր սուրճերուն սպասած ատեն։ Փրոֆէսորը փոխուած էր այսօր։ Աւելի կոկկուած, աւելի… ներկայանալի։ Վստահաբար գեղադէմ մարդ եղած ըլլալու էր երիտասարդութեան, մտածեց։ Կինը ինչպիսի՞ մէկն է արդեօք։
Լեւոն նկատեց որ Մելինէ զինք կը դիտէր։ Անակնկալօրէն կարմրեցաւ։ Մարդ Աստուծոյ, ինչո՞ւ։ Աս ի՞նչ խայտառակութիւն է։
Սուրճերը եկան եւ Մելինէ ափսէով սեղան բերաւ։
— Յուսամ այդքան գովելէս ետք կը հաւնիս այստեղի սուրճը,— ըսաւ։
— Եթէ դուն կը հաւնիս՝ ուրեմն լաւ ըլլալու է,— ըսաւ եւ այդ վայրկեանին իսկ զղջաց ըսելուն։ Կարմրեցա՞ւ արդեօք նորէն։ Կը բաւէ՛ այլեւս այս պատանեկան վարմունքը. պէտք է ինքզինք հաւաքէ եւ իր հանգամանքին համաձայն վարուի։
— Այս գիրքը վերջին հրատարակութիւնս է,— ըսաւ իր ձեռքի գիրքը Մելինէին երկարելով։ — Հանգստեան կոչուելէս ի վեր կարծես պահանջ չկայ նոր գործեր արտադրելու եւ հրատարակուելու։
Մելինէ գիրքը բացաւ եւ լռելեայն կարդաց Լեւոնի իրեն ուղղած ցօնը առաջին էջին վրայ.
Սիրելի Մելինէին, որ մեր նոր սերունդի ամենէն յուսադրիչ եւ
խոստմնալից ներկայացուցիչն է։ Բարի երթ իր գրական ճանապարհին։
Յարգանքով՝ Լեւոն։
— Ես դեռ նոր սկսած եմ գրել,— ըսաւ Մելինէ յուզուած։ — Ինձմէ աւելի տաղանդաւոր գրողներ կան. օրինակ՝ Մանուկեանը։
— Դժբախտաբար Մանուկեանը միշտ բծախնդրութեամբ չի մօտենար իր արուեստին։ Վերջերս կարծես մտադրած է ամբողջովին նորարարութիւններ արտադրել եւ ջնջել դասականի հետ ամէն կապ։ Լաւ կտորներ ունի, անշուշտ, բայց իր սկզբնական բանաստեղծութիւնները աւելի յաջող էին։
— Ես ալ կը հաւնիմ իր առաջին գործերը։ Նոյնիսկ քանի մը տարի առաջ ասմունքած եմ անոնցմէ մէկը ձեռնարկի մը ատեն։
— Դուն ուրիշին գրածը ասմունքելու պէտք չունիս, Մելինէ ջան։ Դուն արժանաւոր եւ տաղանդաւոր գրող ես. միայն քո՛ւկդ պէտք է կարդաս։
Մելինէին աչքերը փայլեցան եւ յուզուած բայց զարմանքով հարցուց.
— Ո՞ւր կարդացած ես իմ գրածներս։
— Քու պլոկիդ վրայ։ Շատ գեղեցիկ բանաստեղծութիւններ ունիս։
Ուրեմն Լեւոն փնտռած եւ գտած էր իր պլոկը եւ հետեւած՝ իր հոն հրատարակածներուն։ Փրոֆէսորին վաստակով մէկը գնահատէ իր բանաստեղծութիւնները…
— Գիրք մը հրատարակելու չափ բանաստեղծութիւններ ունի՞ս,— շարունակեց Լեւոն։
— Հաւանաբար։ Բայց նախ կ’ուզեմ իմ ինքնուրոյն ձայնս գտնել եւ անկէ ետք միայն գրածներս գիրքով հրատարակել։ Հիմա փորձառական շրջան մըն է ինծի համար։
Լեւոն անակնկալի եկաւ. այս պատասխանը չէր ակնկալեր նման երիտասարդ գրողէ մը։ Իրենք՝ իրենց երիտասարդութեան կ’աճապառէին մէկ օր առաջ հրատարակուելու եւ ճանաչում ստանալու համար։ Բայց այս աղջիկը իր տարիքէն աւելի հասուն կը թուի ըլլալ։
— Ճիշտ կ’ընես,— ըսաւ։ — Բայց շատ երկար չսպասես։ Քեզմէ նուազ տաղանդաւորներ ճամբայ ելած են արդէն եւ հեղինակաւոր անձեր կը նկատուին պարզապէս հրատարակուած ըլլալնուն համար։
— Ես դեռ իմ ներքին անձս կը փնտռեմ։ Ես իմ ուրոյն ձայնս կը փնտռեմ։ Յստակ ոճ մը չունիմ դեռ։ Փնտռտուքի մէջ եմ…,— ըսաւ Մելինէ, աչքերը ձեռքի սուրճին յառած, կարծես խօսելով ինքն իր հետ։
Լեւոն զմայլած կը դիտէր այս աղջկան դէմքը, որ յօնքերը կիտած՝ խորունկ կերպարանք մը առած էր։ Այսքան լրջութիւն, նուիրուածութիւն, եւ թափանցիկութիւն երիտասարդ հոգիի մը մէջ…։ Փնտռտուքի մէջ է դեռ…։ Ան՝ որ իր կեանքի միօրինակութեան մէջ հրաշքի պէս յայտնուած էր իրեն, ան ՝ որ թարմ հետաքրքրութիւն կը ցուցաբերէր իր տեսաբանական գրութիւններուն հանդէպ, ան՝ զոր ինք գտած էր նոր գանձի մը պէս… ինք զինք կը փնտռէ դեռ։
— Շատ խստապահանջ մի ըլլար դուն քեզի հանդէպ,— ըսաւ Մելինէին։ — Ունիս տաղանդը. պարզապէս մշակէ զայն։
Մելինէ ուզեց փակել այս նիւթը եւ ըսաւ.
— Էսսէներուդ վերլուծումները եւ տեսաբանական միտքերը շատ հաւնեցայ։ Բայց եթէ կը թոյլատրես որ համարձակիմ ըսելու՝ լեզուդ տեղ-տեղ խմբագրութեան կը կարօտի։ Ես քիչ մը շատ մոլի եմ լեզուի մաքրութեան։ Հօրմէս կու գայ…
— Կ’ընդունիմ համարձակութիւնդ, եւ ճիշտ ես որ խմբագրութեան կը կարօտին գրածներս։ Մի մոռնար որ չեն հրատարակուած եւ դեռ խմբագիր չեն տեսած վերջին ղրկածներս քեզի։ Իսկ ինչպիսի՞ մարդ էր հայրդ որ…
Եւ Մելինէ պատմեց իր հօր մասին, որ Լեւոնին նման գրականութեան դասախօս էր եւ շատ բծախնդիր լեզուի մաքրութեան։ Կանուխ մահացած էր, եւ Մելինէ որոշած էր իր հօր արժանաւոր ժառանգորդը ըլլալ։
Ժամ մը եւս խօսակցելէ ետք բաժնուեցան, որոշելով յաջորդ շաբաթ կրկին հանդիպիլ եւ Լեւոնին մէկ այլ անտիպ դասախօսութիւնը քննարկել։ Մելինէ հպարտ կը զգար, որ այս վաստակաւոր փրոֆէսորը իր կարծիքին եւ դատողութեան կարեւորութիւն կու տար։ Կը զգար անշուշտ որ այլ տեսակի հետաքրքրութիւն մըն ալ կար Լեւոնի մօտ, բայց ատիկա զինք չէր խանգարեր. ընդհակառակն, իր ինքնասիրութիւնը աւելի կը շոյուէր եւ ինք պատրաստ էր այդ բլաթոնիք պարը պարելու իր հետ։
Շաբաթ մը ետք հանդիպեցան նոյն սրճարանը եւ նոյն սուրճը ապսպրեցին։ Նստան անկիւնի մը սեղանին շուրջ եւ Լեւոնին նստած կողմէն թեթեւ անուշահոտի մը բոյրը հասաւ Մելինէին։ Ինչ լաւ որ սկսած է ինքն իրեն լաւ հոգ տանիլ, մտածեց։
Լեւոն հարցուց թէ ի՞նչ էր իր տպաւորութիւնը իր ղրկած վերջին գրութեան մասին։
— Կը նկատեմ որ մէկ դասախօսութենէն միւսը շարունակական գիծ մը կայ— բոլորը իրարու կապող թել մը —որ քու տեսակէտներդ մէկ ընդհանուր, համապարփակ տեսութեան մը կը վերածէ։ Ծրագրուա՞ծ է ասիկա, թէ պատահական է։
— Չէ, չէր ծրագրուած,— ըսաւ Լեւոն, ինքն ալ անակնկալի եկած այս գիւտով։ — Ի՞նչ ըսեմ։ Պրաւօ՛։ Երբեք այդ աչքով չեմ նայած կամ նկատած։
— Ըսի, չէ՞. բծախնդրութիւնս կ’երթայ մինչեւ իմ ընթերցումներս։
— Հոյակապ խմբագիր կրնաս ըլլալ, Մելինէ։ Պիտի ուզէի՞ր…
— Ոչ, հակառակ որ կը սիրեմ խմբագրել։ Բայց վախնամ իմ գրական աշխատանքէս զիջիմ ուրիշներու գործերը խմբագրելու համար։ Կը նախընտրեմ կեդրոնանալ ստեղծագործութիւններուս վրայ։ Բայց քու պարագայիդ բացառութիւն մը կրնամ ընել։ Մտածա՞ծ ես այս անտիպները գիրքով հրատարակելու մասին։
— Իմ տեղս ուրիշներ մտածած են։ Թէեւ բարեկամներս նոյնը առաջարկած են, անձնապէս տրամադրութիւն չունիմ ահագին տրցակ մը գրութիւն հաւաքելու, վերանայելու, դասաւորելու, եւայլն։
— Կ’ուզէի՞ր որ ես օգնեմ այդ աշխատանքին։
— Շնորհակալ եմ առաջարկիդ համար: Դեռ կը խօսինք այդ մասին: Հիմա քեզի ուրիշ բան կ’ուզեմ ցոյց տալ։
Եւ կողքի թղթապանակէն հանեց տրցակ մը հին նկարներ— համալսարանական ուսանող Լեւոնը առանց մօրուքի, երիտասարդ գրող Լեւոնը գրասեղանի մը ետեւ, միջին տարիքի Լեւոնը սեւ մօրուքով քանի մը ծանօթ գրողներու հետ, տարեց Լեւոնը տան մը գետինը շան մը փաթթուած, մոխրագոյն մօրուքով Լեւոնը պարտէզը նստած, ձեռքը իր գիրքը…
— Ուզեցի այս Լեւոնն ալ տեսնես, Մե…,— ըսաւ կոտրտուող ձայնով։
Մելինէ ինք ալ յուզուած էր, որ Լեւոն իր զուտ անձնական կեանքը այսքան մտերմօրէն կը կիսէր իր հետ։ Լեցուն ու կարեւոր կեանք մը կար այս նկարներուն ետին, որ կ’ամբողջացնէր իր վերջին օրերուն ճանչցած փրոֆէսոր Լեւոն Ադամեանի կերպարը։ Վաստակաւոր փրոֆէսորը իր աչքերուն առջեւ կը մարդանար այս նկարներով, իսկ զանոնք իր հետ կիսելովը՝ Լեւոն մարդը իրեն կը ներկայանար իր նուրբ զգայնութեամբ։ Ի՞նչպէս պատասխանել, ինչո՞վ փոխադարձել այս փափկութեան։
— Լեւոն, հիացած եմ։ Զգացուած եմ։ Բառեր կը պակսին զգացածս արտայայտելու…
— Եկուր սուրճ մը եւս ապսպրէ, խմենք։ Մենք գրող ներս իրաւունք ունինք մեր ուզածին չափ սուրճ խմելու։ Գիտե՞ս Ըրնէսթ Համինկուէյը օրական ո՛րքան սուրճ կը…
Երկուքին խօսակցութիւնը ընթացաւ գրական հարցերու շուրջ, զգացական փխրուն վայրկեանները յաղթահարելէ ետք։ Եւ նախքան բաժնուիլը՝ Լեւոն խոստացաւ իրենց խօսակցութենէն ներշնչուած նոր էսսէ մը գրել եւ Մելինէին ղրկել։
— Վստահ եմ լսած ես,— ըսաւ Մելինէ,— որ փոխանակ համակարգիչին, ձեռագրով գրելը ստեղծագործական իմաստով աւելի հաղորդական է, ձեռքի մատներուն եւ ուղեղին միջեւ ստեղծուող կապին պատճառաւ։ Փորձա՞ծ ես երբեք ձեռագիր գրել։
— Ժամանակին բոլոր գրածներս ձեռագիր էին։ Նախ կը գրէի՝ եւ յետոյ գրամեքենային վրայ կը մեքենագրէինք, ես կամ իմ կինս։ Համակարգիչը սակայն օրհնութիւն եղաւ, մանաւանդ սրբագրութեան գծով։ Չեմ գիտեր ըսածդ ո՛րքան ճիշտ է, որովհետեւ համակարգիչի պարագային ալ՝ մատներդ ստեղնաշարի կոճակներուն վրայ կը շարժին փոխանակ թուղթին։ Բայց կը փորձեմ։ Նայինք ի՞նչ կը ստացուի։
— Այո, մատներդ ստեղնաշարի կոճակներուն վրայ կը շարժին, բայց մատներդ գիրերը չեն ձեւաորեր. միայն գիրին կոճակին վրայ կը կոխեն։ Մինչդեռ երբ ձեռագիր կը գրես՝ գիրերը հատիկ հատիկ դո՛ւն կը ձեւաւորես թուղթին վրայ։ Եւ կապդ ալ թուղթին վրայ արտադրուած բառերուն հետ անմիջական կ’ըլլայ, ոչ թէ ստեղնաշարը որպէս միջնորդ կը գործածես պաստառին վրայ գրածդ տեսնելու համար։
— Շատ լաւ։ Կը փորձեմ եւ կը նայինք եթէ որեւէ տարբերութիւն պիտի ընէ։
* * *
Յաջորդող օրերուն, Լեւոն ինքզինք իր գրասենեակը բանտարկեց եւ սկսաւ իր էսսէն գրել ձեռագիր։ Նկատեց որ գիրը փոխուած էր երկար ժամանակ ձեռագիր չգրելուն պատճառաւ։ Առաջուան պէս դիւրընթեռնելի չէր եւ իրարու կապուած տառերը գիրէ աւելի գիծի կը նմանէին։ Յատուկ ջանք թափելով, սակայն, հետզհետէ իր նախկին ձեռագիրը վերադարձաւ եւ ինք շարունակեց գրել, ապահով զգալով որ Մելինէ պիտի կարենար կարդալ իր ձեռագիրը։
Սակայն առաջուան պէս դիւրին չէր նաեւ գրելը եւ գաղափարներ ձեւաւորելը։ Լեւոն ժամերով իր գրասենեակէն դուրս չելաւ, ինքզինք զրկելով նոյնիսկ կարճ դադարներէ, իր առօրեայ քալելու մարզանքէն, օրուան լուրերուն հետեւելէն…։ Էսսէն ժամանակ խլեց մանաւանդ իր կնոջ հետ անցընելիք ժամերէն։ Հանգստեան կոչուելէն ի վեր աւելի ժամեր եւ զբաղումներ կ’ունենային միասին, մանաւանդ որ կինն ալ տունն էր մեծ մասամբ —իր աշակերտները իր մօտ կու գային։ Սկիզբի օրերուն, կինը չառարկեց, ուրախանալով որ ամուսինը վերադարձած էր գրելու եւ իր ժամանակը շինիչ կերպով կը գործածէր։ Բայց երբ օրերը շաբաթներ եղան եւ տակաւին ամուսինը բնականոն կեանքի չէր վերադարձած, սկսաւ մտահոգուիլ անոր առողջութեամբ։ Հարցուց իրեն եթէ ինք կրնար որեւէ ձեւով օգտակար ըլլալ, թերեւս ուսումնասիրութիւն ընէր, կամ մեքենագրէր, կամ…
— Երբ որ ժամանակը գայ՝ կը մեքենագրես։ Հիմա կարիքը չկայ։ Մերսի։
Կինը հետզհետէ առանձնացած, նոյնիսկ անտեսուած զգաց։ Չէր գիտեր, ուրախանա՞ր որ ամուսինը նոր գործ մը պիտի արտադրէր տարիէ մը աւելի ամուլ մնալէ ետք, թէ՝ տխրէր որ այդ գործը իրմէ աւելի կարեւոր էր ամուսնոյն կեանքին մէջ, զինք մոռնալու չափ։ Եւ երբ հինգշաբաթ ետք տակաւին իր գրասենեակէն դուրս չէր ելած Լեւոն, կինը որոշեց տունէն հեռանալ որոշ ժամանակով, եւ առիթ տալ որ ան վերջացնէ իր գործը առանց իր միջամտութիւններուն —որոնց Լեւոն բարկացոտ կերպով կը պատասխանէր —եւ յետոյ միայն վերադառնալ, երբ իր կեանքը ետ բնականոն վիճակ ստացած է։
Լեւոնի գրասենեակին դուռը բացաւ շատ կամաց։
— Ես քրոջս քով պիտի երթամ մնամ։ Ինծի լուր տուր երբ վերջանաս որ ետ գամ։
Լեւոն լուռ էր։ Լսա՞ծ էր զինք արդեօք։
— Լսեցի՞ր, Լեւոն։ Ես կ’երթամ կոր որ դուն հանգիստ աշխատիս…
— Հա, հա, լսեցի։
Կինը դուրս ելաւ առանց դուռը գոցելու։
* * *
Կնոջ հեռանալէն շաբաթ մը ետք էսսէն գրուած էր։ Էսսէն գրելու ամբողջ ժամանակամիջոցին, ամբողջ վեց շաբաթ, Լեւոն կապ չէր հաստատած Մելինէին հետ, իր ուշադրութիւնը կեդրոնացնելով մի միայն աշխատանքին վրայ։ Սովորական էսսէ մը չէր այս մէկը. Մելինէին հետ զրուցած նիւթերուն վրայ էր եւ անհրաժեշտ էր որ իր արտայայտչական ձեւերով եւ սրամիտ դարձուածքներով տպաւորէր զինք։ Նկատած էր որ իր նկարները դիտելէ ետք Մելինէի մօտ ալ իր հանդէպ տարբեր զգացում մը ծագած էր։ Հիմա աւելի կարեւոր էր որ իրմով յուսախափ չըլլար ան։ Անհրաժեշտ էր զօրաւոր ազդեցութիւն ձգել իր վրայ։ Ան պէտք է զինք տեսնէր իր լիակատար տաղանդով, մտային ուժգնութեամբ, տեսաբանի հանճարեղութեամբ։ Պէտք է փաստէր թէ՛ Մելինէին եւ թէ՛ ինք իրեն, որ դեռ կարող էր վարպետօրէն գրել. պէտք է Մելինէին փայլուն աչքերուն մէջ տեսնէր, թէ ինք ի՛նչքան կարեւոր հեղինակութիւն մըն էր իրեն համար։
Ձեռագիրը հաւաքեց թղթապանակի մը մէջ եւ Մելինէին հեռաձայնեց։ Մելինէն չպատասխանեց։ Ել-նամակ մը ղրկեց իրեն, ըսելով որ էսսէն պատրաստ էր եւ կը փափաքէր որ Մելինէն իր սուր աչքերով կարդար եւ իր թելադրութիւնները ընէր, նախքան խմբագրուիլը։
Քանի մը օր անցաւ եւ Մելինէէն պատասխան չստացաւ։ Մտահոգ թէ ի՞նչ էր պատահած, բջիջային թեքսթ մը ուղարկեց իրեն, խնդրելով որ անմիջապէս իր հետ կապուի, որովհետեւ մտահոգ էր իր լռութեամբ։
Օրեր ետք տակաւին ոչ մէկ պատասխան։ Լեւոն սկսաւ ինքնիրմէ ելլել։ Ինչո՞ւ Մելինէ իրեն չէր պատասխաներ։ Դադրա՞ծ էր իր տեսութիւններով եւ վերլուծումներով հետաքրքրուելէ։ Դադրա՞ծ էր իր գրութիւնները կարեւոր նկատելէ։ Դադրա՞ծ էր իր հետ տեսնուելէ… Լռելեայն հրաժե՞շտ էր այս։
Որքան սպասեց Մելինէի հեռաձայնին կամ նամակին կամ թեքսթին, այնքան աւելի ջղագրգռուեցաւ Լեւոն։ Այս ամէնը պարապի՞ էր ուրեմն։ Այսքան զոհողութիւն հանգիստի, այսքան կուտակուած ակնկալութիւն, այսքան հպարտութիւն որ ինք կարեւոր էր Մելինէին համար, ապուշութի՞ւն էր։ Այս ամէնը ինքնախաբէութի՞ւն էր։
Մելինէի լռութենէն խորապէս խոցուած, Լեւոն գնաց այն սրճարանը ուր իրենք կը հանդիպէին, յուսալով որ զինք հոն կը գտնէ եւ պատասխան կը ստանայ թէ ինչո՞ւ իրմէ հեռաւորութիւն կը պահէ։ Մելինէն հոն ալ չէր։
Հեռաձայնեց իր ընկերոջ Պօղոսին, որուն տունը հանդիպած էր Մելինէին, եւ կասկած չարթնցնելու համար՝ ուրիշ նիւթ մը խօսելով միջանկեալ Մելինէին մասին հարցուց։
— Շատ զբաղ աղջիկ է։ Այդ հաւաքոյթէն ի վեր զինք չեմ տեսած։
Պօղոսն ալ օգտակար չեղաւ։ Ճարահատ տունէն դուրս ելաւ քալելու։ Շաբաթներէ ի վեր քալելու չէր ելած. բան մը որ ինք շատ կը սիրէր եւ կ’օգներ իր ջիղերը հանդարտեցնելու։
Սկսաւ քալել դէպի իրենց թաղամասի պողոտան կտրող գետը, որուն կամուրջին վրայ կը սիրէր կենալ ու դիտել ջուրին հոսքը։ Կամուրջը ամայի էր այդ ժամուն։ Ցանկապատին յենած՝ դիտեց գետի ժայռերուն վրայէն գլորուող փոքր ալիքները, որոնք իրար ետեւէ կը հոսէին կ’երթային կամուրջին տակ, կորսուելով իր տեսողութենէն։ Մելինէն ալ կորսուած էր իր տեսողութենէն։ Իրեն համար գրած էր իր վերջին էսսէն, ան ալ ձեռագիր, որպէսզի միասին դատէին եթէ ձեռագիր գրելը որեւէ ազդեցութիւն ունեցած էր իր ոճը աւելի անմիջական դարձնելու։ Բայց ըստ երեւոյթի այդ ամէնը ժամանակի վատնում էր։ Պարապի՛ այդքան խանդավառուած էր. պարապի՛ վերակենդանացած էր իր մէջ գրելու սէրը, երիտասարդութիւնը, հմայուելու կարողութիւնը…
Այս անգամ քալելը երբեք չօգնեց։ Ջիղերը աւելի գրգռուեցան եւ սրտին տրոփումը սաստկացաւ։ Մէկ բան կը մնար իրեն ընել որպէսզի հանդարտէր։
Արագ քայլերով վերադարձաւ տուն։ Կառատան առջեւ տեսաւ կնոջ ինքնաշարժը. ուրեմն առանց իր հեռաձայնին, որ էսսէն վերջացուցած է՝ վերադարձած էր կինը։ Բայց ինք տրամադիր չէր զինք տեսնելու եւ խօսակցութեան բռնուելու։ Պարտէզի մուտքէն տան բակը մտաւ։ Ձմրան համար պահուած կրակարանի փայտիկները հաւաքեց բերաւ դիզեց պարտէզին կեդրոնը գտնուող քարին վրայ։ Տան ետեւի դռնէն ներս մտաւ եւ գնաց իր գրասենեակը։ Ժողուեց իր վերջին գրած էսսէի ձեռագիրը, առաւ լուցկիի տուփը եւ դուրս ելաւ պարտէզ։
— Լեւո՞ն, — կնոջ ձայնը լսեց, բայց չպատասխանեց։
Լուցկին վառեց եւ փայտիկները կրակ առին։ Ձեռագրի էջերը նետեց կրակին վրայ եւ դիտեց անոնց արձակած կարմիր կայծերը։
— Լեւոն, — կանչեց կինը ներսէն, քիչ մը աւելի բարձր։ — Մէկը հեռաձայնին վրայ քեզ կ’ուզէ։
— Բարեւ, Լեւոն։ Շատ կը ներես այսքան ուշանալուս համար։ Նամակդ հիմա ստացայ։ Արձակուրդի մեկնած էի եւ ուզած էի ամէն հաղորդակցութենէ կտրուիլ երկու շաբաթ։ Շատ էքզոթիք փորձառութիւն մըն էր։ Ինչ որ է, յետոյ կը պատմեմ։ Շատ ուրախ եմ, որ էսսէդ գրած վերջացուցած ես։ Ե՞րբ կրնանք հանդիպիլ…
Լեւոն սառած աչքերով ածխացած էջերը կը դիտէր։
