ՀԵՐՔԵԼ ՈՐ ՍՏԱՆՁՆԵԼ

     Կան այլազան տեսութիւններ գրական եւ անշուշտ լեզուական իրականութենէ մը ներս գրողի մը առկայութեան, գրութեան ներկայութեան, ընթերցողի համահեղինակութեան եւ այլ միջանկեալ վիճակներու մասին։ Յստակ է սակայն, որ ընթերցման անհատական փորձառութենէն անդին կայ գրողի արտադրութեան լեզուական համայնքի մը կողմէ ընկալման հարցը, այն իմաստով որ ատիկա ի վերջոյ կազմաւորիչ դեր կրնայ ունենալ այդ համայնքի ներկայ, ինչպէս նաեւ ապագայ ստեղծագործական կողմնորոշումներուն։ Ասիկա կը պատահի, որովհետեւ գրութիւնը մտածում մը փոխանցելու միջոցէ մը աւելի՝ ընթերցողին հետ գտնուելով այդ հանդիպման ընդմէջէն կը դառնայ մտածում արտադրող, այսինքն՝ յետագայ գրական արտադրութիւնները պայմանաւորող ազդակ։ Լեզուական համայնքի ընդհանուր դիրքորոշումն ալ, ի վերջոյ, պարզ է որ այս գծով ներդրում կ՚ունենայ անհատի ընթերցման մէջ, շատ անգամ նոյնպէս՝ չընթերցման։
     Այստեղ հակիրճ կերպով պիտի կեդրոնանամ Գրիգոր Պըլտեանի երկերու ընկալման հարցի երեսակներէն մէկուն վրայ միայն, գլխաւորաբար այն հարցին, թէ ի՞նչ ձեւով կը յարաբերի իր գրական արտադրութիւնը հայ լեզուական համայնքի անդամներու տիրական ակնկալիքներուն հետ՝ ինչ կը վերաբերի երկի գծային (linear) բնոյթին։ Գծային ըսելով կը հասկնանք գրութիւն մը, որ կարծէք կանխորոշ գիծի մը վրայէն կ՚ընթանայ դէպի ընթերցողի համար դեռ անծանօթ նպատակի մը իրագործումը։ Երբ այդ «նպատակ»ին հասնի, ընթերցողի սպասումն ու ժամանակի ներդրումը, եւ ինչո՞ւ չէ՝ գաղափարական ե՛ւ իտէալական ակնկալիքները կ՚արդարացուին։ Կարելի չէ ժխտել, թէ այս պարագային ընթերցողը ձեւով մը տեսամոլական (voyeurist) դիրքէ մըն է, որ կը ճաշակէ, կ՚ըմբոշխնէ ընկալուածը։ Կը միտի հանգոյցի լուծումին. իր գլխաւոր հետաքրքրութիւնը կեդրոնացած է այն բանին վրայ թէ ո՞վ է ոճրագործը, թէ ի վերջոյ սիրահար զոյգը պիտի միանա՞յ (ու ենթագիտակիցի մէջ հաւանաբար միաւորուի եւս), թէ պայքարը տանողը պիտի յաղթանակէ՞։ Չորոշադրուած աւարտ կամ ուղղութիւն չի կրնար ունենալ գրութիւնը։ Ասոր հիմնական դրսեւորումներէն է նաեւ երկերու քաղաքականօրէն կամ ընկերայնօրէն նպատակային (thesis novel, օրինակ) եւ կամ գոնէ նպատակամէտ հանգամանքը։
     Գծայինը ուղիղ գիծ չէ անպայման։ Գրական երկը, որեւէ պարագայի, հազիւ թէ կարենար ստեղծագործութիւն որակուիլ եթէ այդպէս ըլլար։ Ստեղծագործութիւնը ի բնէ կ՚ենթադրէ խոտորիլ ուղիղ գիծէն, որ ինքնին սահմանափակում մը ըլլալով, պիտի դառնար սոսկական կրկնութիւն կամ կապկում։ Խոտորնակի, շեղ թէ այլաձեւ, ուրեմն, գծայինը կ՚ակնարկէ նպատակի մը, միտումի մը, վախճանի մը. ուրեմն վախճանային է կամ վախճանաբանական (teleological)։
     Գծայինը մինչեւ վերջերս (շատերու մօտ մինչեւ հիմա եւս) կը նկատուէր պարտադիր ու կանոնական։ Անոր տիրակալութիւնը սակայն վերջին յիսնամեակին հետզհետէ աւելի ու աւելի ժամանակավրէպ կը դառնայ քիչ մը ամէն տեղ։ Կ՚աղօտի գրական գոյքերու բնոյթը, կը խառնշտկուին ընկերային հաղորդամիջոցներու ներքին ու արտաքին առնչութիւնները, կը նսեմանան եւ նոյնիսկ կ՚անհետին նուիրապետական ուղղահայեաց կարգերը։ Միւս կողմէ քիչ մը ամէն ինչ կը վերածուի վերգրութեան^[1]Վերգրութիւնը նախընտրելի է «գերգրութիւն» ձեւէն, բանի որ փոխանակ այս վերջինի աւելի համեմատական-գերադրական … Continue reading (hypertext)՝ այսինքն ընթերցողի միջամտութեամբ շեղումներով ու ոստումներով կազմուած «ընթերցումի». ուրեմն կը տարածուի ցանցակերպ հաղորդակցութիւնը, որ նուիրապետականին, գծայինին եւ վախճանայինին ոչ թէ հակառակը, այլ զանոնք մթագնողն ու յարաբերականացնող կացութիւնն է, ժամանակակից աշխարհի գործընթացները վարող գլխաւոր օրէնքը։ Կրօնական պատկանելիութիւն, սեռային ինքնութիւն, բնակավայրի հասկացողութիւն, ցեղային-արենակցական ըմբռնում, ժառանգութիւն՝ բոլորն ալ մտած են այդ հոլովոյթին մէջ։

Պըլտեանի երկերը ընդհանրապես չեն ճանչնար վախճան։ Կանուխ գործերեն ի վեր պատումներուն ու քերթուածներուն մէջ կը տեսնենք բեկուող, կոտորակուող լեզու մը, որ անկարելի կը դարձնէ որեւէ գծայնութիւն, կը դառնայ ինք իր վրայ՝ փոխանակ ընթանալու դեպի ենթադրեալ թիրախ մը։

     Գրականութեան մէջ գծային երկի ակնկալութիւնը կրնայ ըլլալ սովորութիւն, բայց նաեւ հաւատալիք, գաղափարախօսութիւն, վախճանապետական (teleocratic) կեցուածք, այսինքն այն, որ կարծես կ՚ուզէ պարտադրել վախճանայնութիւն մը, նպատակայնութիւն մը, տխուր այլ տարածուած միւս բառով՝ «նպատակաուղղուածութիւն» մը տուեալ համայնքի մտայնութեան, ներթափանցելով այդ համայնքի կարելի բոլոր ոլորտներէն ներս՝ ըլլայ գրականութիւն, պատմագրութիւն, կարծեցեալ «մշակութաբանութիւն», ազգագրութիւն, բանասիրութիւն, եւ այլն։ Ամէն ինչ կ՚առաջնորդուի «պէտք է ըլլայ» հասկացողութեամբ, որ կ՚ընկճէ միւսը՝ ազատ արարելու, ընելու մղումը, կամ ալ զայն կ՚արտաքսէ տուեալ համայնքի միջավայրէն։ Ատոնց դիմաց, Պըլտեանի երկերը ընդհանրապէս չեն ճանչնար վախճան։ Կանուխ գործերէն ի վեր պատումներուն ու քերթուածներուն մէջ կը տեսնենք բեկուող, կոտորակուող լեզու մը, որ անկարելի կը դարձնէ որեւէ գծայնութիւն, կը դառնայ ինք իր վրայ՝ փոխանակ ընթանալու դէպի ենթադրեալ թիրախ մը։ Երկը, լեզուն, հոն ճգնող մտածումը կ՚ըլլայ ինք իր թիրախը, նոյնպէս կոտորակուած, ցրուած, ցրօնքուած։ Ասոր կ՚առընչուի նաեւ քննականի եւ գրականի զանազանութեան աղօտումը, այդ երկուքի զուգախառնութեան եւ շփոթի շեշտումը, տարասեռութենէն (heterogeneity) դիմումը տարասերութեան (hybridization)։ Որմէ եւ՝ լեզուի, գրութեան վերաճումը դէպքի։
     Գրութիւնը, այո, ինքնին իբրեւ դէպք։
     Պըլտեանի լեզուն կը դառնայ իր դէպքայնութեան (eventhood) վրայ երբ կը փորձէ հեռանալ անկէ երես դարձնելով անոր, այսինքն վախճանին. կը մօտենայ հեռանալով։ Յարակարծային (paradoxical) այս ձգտումը, շարժումը բնականաբար խորթ կը թուի ու վտանգով յղի, ուրեմն եւս մերժելի կը դառնայ աւանդական ընթերցողին համար։ Երբ դէպքը կը հարցադրուի ու կ՚ապակառուցուի, լեզուով եւ լեզուային առարկաներով երաշխաւորուող ապահովութեան «ապ» մասնիկը կը վերանայ, եւ ընթերցող համայնքի հրապարակին կը սկսին տիրել մէկ կողմէ ահը, իսկ միւս կողմէ սարսափ պարտկելու դիւրագոյն հնարքը՝ հարցադրողին, «քանդող»ին որակումը որպէս վտանգաւոր, եւ առ այդ զայն մեկուսելու, անգիտանալու, ծածկելու, լուսանցքներու բնակիչ դարձնելու յամր, յարատեւ, բայց լռին խուճապը։

Պըլտեանի լեզուն կը դառնայ իր դէպքայնութեան (eventhood) վրայ երբ կը փորձէ հեռանալ անկէ երես դարձնելով անոր, այսինքն վախճանին. կը մօտենայ հեռանալով։

     Ինքն իր վրայ դարձող գրութիւնը, ինքն իր վրայ դարձող մտածումը, նոյնիսկ ինքն իր վրայ դարձող մտմտուքը գիտեն, թէ «կ՚ընդառաջեն անգիտութեան».^[2]Պըլտեան, Գրիգոր. «Մտմտուք», Ի դէպ 1. Լոս Անճելըս, 2005. Էջ 9։ թէ՛ կ՚ողջունեն զայն, թէ՛ ալ կը հետապնդեն, կը հալածեն անգիտութիւնն ու անծանօթը, զոր կը գրեն անհամբեր,^[3]Տե՛ս Մորիս Պլանշոյ, The Infinite Conversation. (L՚Entretien infini). University of Minnesota Press: Minneapolis and London, 1993. Էջ 48։ եւ որուն բնաւ պիտի չհասնին։ Վախճանայինի բացակայութիւնը կ՚երաշխաւորէ ինքն իր անվերջ որոնումը։ Գծային մտածողութեան այդ բացակայութիւնը ուրեմն կը բացատրէ յատկապէս քերթուածներու կոտորակումը, մաքառող ընկալման հոսհոնութիւնը, ընթերցողի մօտ յղացականացման (conceptualization) ու, հետեւաբար, գաղափարներու, կանխակալ իտէալներու կիրառելիութեան դժուարութիւնը։
     Երբ գրութիւնն ու ոճը վերածուին դէպքի, կը ստանձնեն կատարողական (performative) որակ։ Ինչպէս ըսուեցաւ վերը, ընկալման ընթացքին անոնք կը զանցեն հաղորդակցութեան կամ արտայայտութեան միջոց մը ըլլալու աւանդական դերը եւ իրենք է որ մտածում կ՚արտադրեն։ Կատարողական յատկութեամբ գրութիւնը ո՛չ միայն կ՚արտայայտէ իմաստ, այլ նաեւ զայն կը կազմէ, կը ստեղծէ՝ առանց արձանակերպ, արձանացած, նախագոյ նպատակայնութեան մը։
     Կա՛յ նպատակ մը, որ արձանագրելն է ժամանակը իր բոլոր երեսակներով որոնք չյուզելու պէս կը յուզեն գրողին զգայարանները՝ ներառեալ մտաւորները։ Այդ արձանագրութիւնը, սակայն, կը կատարուի կամ պէտք է կատարուի հնարքներով, որոնք դեռ չկան։ Ատիկա չի կրնար ըլլալ արձաններու լեզուով. իսկ ժողովուրդը, այսինքն ընկալող հասարակութիւնը արձաններու ընդմէջէն է որ կը մտածէ ինք իր մասին։ Չէ՞ որ ինք՝ իր ինքի մասին պատկերացումը կը յենու արձաններու վրայ պարզ այն պատճառով, որ պատկերացումը պատկեր է՝ գրեթէ արձանագիր մը։ Բայց կա՞յ արդեօք այլ ձեւ ատիկա ընելու։ Յարաշարժ, յարափոփոխ, յարակայօրէն ինքնացող ինքնութիւնը չկազմուած յղացքի մը կրնա՞յ ինքզինք յղել, ինքզինք յղացարկել (conceptualize) դեռ անկազմ կայքի վրայ, գործածել լեզու, բառեր, յղացքներ, դեռ անկերպարան յղակէտեր։

…իսկ ժողովուրդը, այսինքն ընկալող հասարակութիւնը արձաններու ընդմէջէն է որ կը մտածէ ինք իր մասին։ Չէ՞ որ ինք՝ իր ինքի մասին պատկերացումը կը յենու արձաններու վրայ պարզ այն պատճառով, որ պատկերացումը պատկեր է՝ գրեթէ արձանագիր մը։

     Գծայնութեան խախտումը կը տեսնուի նաեւ գրողի ու գրութեան կապի աւանդական հասկացողութեան խնդրականացման մէջ։ Գրելը չի պարագրկեր «լիութիւնը նախադասութեան, այլ կ՚ըսէ իմ զրկումս անկէ», կը գրէ Պըլտեան։ Գրողը կը զրկուի գրութենէն։ Կը դադրի։ «Բորխէսն ու ես» ծանօթ գրութեան մէջ Բորխէսի եսին նման, որ գրուած պահուն կը դադրի իրը ըլլալէ ու ինք՝ միւսը, փախուստ կու տայ անկէ իրը փնտռելու անվերջ գործողութեամբ։ Հակառակ ասոր, սակայն, մինչ մէկ կողմէ կը դադրի գրողը, միւս կողմէ կ՚արտադրուի։ Կ՚արտադրուի դադրելով։ Գրողը կ՚արտադրուի որպէս հեղինակ։ Ան ենթական է ու առարկան գրումին։
     Յարասելով Պլանշոն՝ գրողը երկի արտադրութեամբ է որ կը ջնջուի, միաժամանակ ինքզինք հաստատելով անոր մէջ։^[4]Blanchot, Maurice. The work of Fire (La Part du feu, 1949). Stanford։ Stanford University Press, 1995. Էջ 340։
     Եղածը անշուշտ յարակարծային է, ինչպէս կը նշէ նոյն մտածողը. «Գրողը կը ծնի իր ստեղծած քերթուածով. ինք յաջորդ է՝ երկրորդական ու ստորադաս իր ըրածին. յետագայ է այն աշխարհին որ ինք կեանքի բերաւ»։^[5]նոյն, էջ 99։
     Յարակարծիքը թէ՛ պատճառային է՝ բանաստեղծի արտադրած քերթուածն է որ զինք կը կայացնէ, եւ թէ՛ ժամանակագրական, քանի որ արտադրուածը կը նախորդէ արտադրողին։ Ժամանակագրականութեան այս խախտումը կը խնդրականացնէ գծայինը, իսկ գրողի ինքի ջնջումն ու խախտումը շատ անգամ Պըլտեանի գրութեան մէջ կը յուշուին պատմողի առաջին, երկրորդ եւ երրորդ դէմքերու՝ եսէն դուն, ինքէն ես եւ այլ անժամանակ անցումներով, ոստումներով։ Գրողը թէ՛ փախուստ կու տայ ու կը զրկուի, թէ՛ կը փնտռէ։ Անկարելի խնդիր մը, անկարելի ցանկութիւն մը՝ տիրանալու անոր, որ զինք ջնջած է։ Մերձեցում անոր, որ անյեղլիօրէն պի տի յանգի կորուստի, որովհետեւ այն պահուն որ զայն ունենայ, բռնէ, ան պիտի ջնջէ զինք։ Դեռ կայ սակայն ընթերցողին շփո թը, որ կ՚անգիտանայ գրողին, գրելուն եւ գրութեան յարաբերութիւնը։ Պըլտեանի խօսքերով, «գրական երկը գրելու արարքին մասին է։ […] Կ՚անտեսենք ինչ որ գրելը կ՚ուզէ ըլլալ, ինչ որուն կը միտի կամ կը դիմէ։ Գրելը։ Գրելը կ՚ուզէ գրելը, անոր մասին է, ինքն իր մասին է։ … Գրելը կ՚ուզէ գրել, այսինքն՝ ըլլալ։ Ի՞նչ։ Ինքզինք։ Ըսի. ինքզի՞նք։ Իբրեւ կարելիութիւն-անկարելիութիւն»։^[6]Պըլտեան, Գրիգոր. Տարմ. Պէյրութ-Երեւան. Համազգային, 2015. էջ 171-172։
     Ոչ-վախճանային երկին սկզբնաւորութիւնն ու արդիւնքը այսպէս՝ կը զուգադիպին, կը նոյնանան, ինչպէս արդէն ըսուեցաւ՝ կազմելով յարակարծիք, ժամանակագրական խախտում։ Այս ապայժմէութիւնն է որ պիտի բախի հայերէն ընթերցող համայնքի մեծամասնութեան ինքնապարտադիր մի՛ւս ապայժմէութեան՝ այն, որ ինքզինք առօք-փառօք տեղաւորած է իրականութիւնը ժխտող անդորրի մէջ։ Այստեղ, այս բախումին մէջ է որ կը պատահի չընկալումը։
     Պըլտեան գծայինը հերքող ընթացք կը վարէ նոյնիսկ հայ գրողներու իր վերլուծական երկերուն մէջ։ Աւանդական «գրականագիտութիւնը» կը փորձէ վախճանային (եւ ինչո՞ւ չէ վճռական, «փաստացի» ու վերջնակա՛ն) սահմանումներով մեզի հասկցնել, թէ ի՛նչ է գրուածը, ի՛նչ է գրողին միանշանակ ըսածը. կ՚ուզուի ըսել, թէ ի՞նչ պէտք է տեղի ունենայ խօսքէն ետք, ո՞ւր պիտի հասնի կամ պէտք է հասնի գրողի խօսքը։ Ասոր դիմաց, Պըլտեանի «ընթերցումները» իր իսկ կողմէ կը բացատրուին որպէս «տեսակ մը խուսակէտ կամ կիզակէտ դարձած յաճախանքներ, ցանկութիւններ, իմացական կամ ցնորային խայծեր, կեանք մը՝ որ կ՚ուզէ հասկնալ ի՞նչ տեղի կ՚ունենայ խօսքի ետին։ Թերեւս երբեք չգիտնայ»։^[7]նոյն, էջ 7 Խօսքի ետին եղածի (ու եղողի) ակնկալութեան բնոյթը կը տարբերի արմատականօրէն նախորդէն։ Պըլտեանի մօտ «թերեւս երբեք չգիտնայ»ն փափաք մըն է, նոյնիսկ սկզբունք։ Ցանկութիւն՝ որ բոլոր ցանկութիւններու նման պիտի դադրէր, եթէ իր առարկան երբեւէ նուաճուէր։
     Նպատակայինին ու վախճանապետականին հակադրուող պըլտեանական գրականութիւնը կարելի է բնորոշել տարբեր ձեւերով, որոնցմէ այս գրութեան ծիրին մէջ կը նախընտրեմ «հերքումայինը» (contestatory)։ Պլանշօ կը հաստատէ, որ «գրականութիւնը թերեւս էապէս (չեմ ըսեր բացառաբար կամ յայտնօրէն) ուժ մըն է հերքումի. հերքում՝ հաստատուած իշխանութեան, հերքում այն ինչի որ է (եւ ըլլալու իրողութեան), հերքում լեզուի եւ գրական լեզուի ձեւերուն, ի վերջոյ ինքն իր՝ իբր իշխանութիւն հերքում»։^[8]Blanchot, Maurice. Friendship. (Լ՚Amitie, 1971). Stanford։ Stanford University Press, 1997. Էջ 67։ Այս սահմանումը լաւագոյնս կը բացատրէ Պըլտեանի կանուխ երկերէն «Հակաքերթուած»ը, որ ո՛չ միայն կեդրոնացած էր ատիկա՝ հերքումը ընելու վրայ, այլեւ բացորոշ կերպով կը յայտարարէր այդ նպատակը հատորի վերնագրէն. հակադրուիլ քերթուածին ո՛չ թէ իբրեւ թշնամի, այլ անոր վրայ դարձող ու հակող, զայն դիտող, անոր միջոցով զայն հերքող՝ քակող, ապակառուցող ու վերստանձնող գործ։ Կատարողական արարք։
     Ապագայ իր երկերով ո՛չ միայն գրկանութիւնը, այլեւ համայնքն ու ինքնութիւնը կը յղացարկուին զերծուելով վախճանապետական գաղափարախօսութենէ։ Կը մերժուի այսպէս կոչուած յանձնառու գրականութիւնը (littèrature engagèe)։ Սարթրի եւ այլոց յառաջ մղած գաղափարին (որուն երանաւէտ խանդավառութեամբ պիտի փարէր հայ հաստատութենականութիւնը), ճակատային կերպով կը բախի Ադորնօ, պնդելով, որ գրականութիւնը որպէս հերքումային արարք ոչ մէկ պարագայի կրնար ընկերային պայքարներու ծառայել իր նիւթերու ընտրութեամբ կամ ինքնաբռնադատումով։^[9]Adorno, Theodore. Aesthetic Theory. (Asthetische Theorie, 1970). Continuum։ London, 2004. Էջ 302։
     Պըլտեանի պարագային, սակայն, այդ ժխտումը միշտ չէ որ բացարձակ կ՚ըլլայ, ինչպէս ցոյց կու տայ «Անժողովուրդ լեզու» քերթուածաշարքը, որ թէեւ կարելի է կարդալ իբր լեզուի անտիրացման հոլովոյթի առթած զգացումներու բողբոջում, իրականութեան մէջ պատասխան մըն էր հայեւթուրք խօսակցութիւններու ԹԱՐՔ կոչուած նախաձեռնութեան անհեթեթութեան։
     Գրողի գործն է նշաններուն, պատկերներուն անկարելի ձայնը փորձել տալ. անկարելիութեան խաղը խաղալ։ Անոնք՝ զօրութենականութիւն մը։ Իսկ գրողի աշխատանքն է զօրութենականութեան (potentiality), կարողականութեան բերումը կարելիին։ Ասոր չընկալման մէջ է որ կը կայանայ վախճանապետական ընկալումին խնդիրը, որ նշաններն ու պատկերները կ՚ըմբռնէ ոչ իբր զօրութենականութիւն, այլ սոսկ կարելիութիւն, որ թաքուն (latent), ներգոյակ, քնացող իրականութիւն մըն է։ Կարելին առկայ, որոշ բան մըն է, որ կը սպասէ միայն իրականանալու. իրական մըն է, որ դեռ չէ եղած, եւ որ կրնայ ունենալ միայն երկու արժէք՝ իրականացած կամ ոչ։ Զօրութենականը այն է, որ չունի նախասահմանուած ձեւ մը ուր դիմէ. ոչ թէ կ՚իրականանայ, այլ կ՚իրագործուի բազմաթիւ ու այլազան, բիւրաւոր ձեւերէ մէկով՝ ըստ ենթակային եւ տուեալ պահուն ու վայրին։ Իրագործել բայը կ՚ենթադրէ ենթակայի մը կողմէ միջամտութիւն, ներգործում, որոշում՝ որ ստեղծել մը, արարել մըն է։
     Զօրութենականին, կարողականին դրսեւորումներէն է կրկնագիրը (palimpsest), որու գաղափարին կը հանդիպինք Պըլտեանի տարբեր գրութիւններու մէջ, յատկապէս վերջին իր պատումով, որ կը կոչուի «Կրկնագիր մարդը»։ Կրկնագիրը զօրութենական առարկայ մըն է, որ կրնայ վերածուիլ/ իրագործուիլ՝ վերա-գործուիլ որեւէ այլ գրութեան։ Կրկնագրողը՝ ենթական, գրելու համար նորը, պէտք է ջնջէ սրբազան մագաղաթը։ Կրկնագիրը ուրեմն կը խնդրականացնէ, կը հերքէ սրբազնութիւնը։
     Գծայնութիւնը ժխտողը, ինք՝ կրկնագիր քերթող, կրկնագրուող եւ կրկնագիրը քերծող, քերթող՝ որ թուղթը քերթելով, հերքելով է որ քերթուածը պիտի քերթէ, միաժամանակ՝ նախորդ խաւերը քերթելով այդ խաւերուն մատչող, զանոնք վերծանելիութեան մօտեցնող։ Գրողը կրկին գրուած, խաւ առ խաւ, շերտ-շերտ գումարուող եւ շերտազերծուող։ Երթ ու դարձ մը. խաւերը, կրկնագիրը մերկացնելով հանդերձ նոր խաւերու ստեղծում, բարդում, բազմակրկին գրում, զուգընթաց եւ միաժամանակ թէ՛ այլ եւ թէ՛ ի բնէ նոյն գործողութեամբ, մէկը միւսով պայմանաւորուած։
     «Վախճանը չես գիտեր», կ՚ըսէ գրողը. պիտի յանձնուի անոր։ Կը մէջբերեմ. «Երբեք չենք գիտեր, նոյնիսկ ու մանաւանդ երբ արխիւ, տուեալ, ֆիշ, ծոցատետր ու ծրագիր թուղթի, մտքի, պաստառի վրայ պատրաստ են՝ դէպի ո՞ւր պիտի դիմէ նախադասութիւնը, ինչի՞ պիտի յանգի մեկնութիւնը կամ ո՞ւր իսկապէս պիտի բնակինք եւ ի՞նչ է բնակութիւնը։ Անծանօթը ակնկալուած բայց չտիրապետուած անակնկալին մէջն է»։^[10]Պըլտեան, Գրիգոր. Տարմ. Պէյրութ-Երեւան. Համազգային, 2015. Էջ 8։ Որոշադրուած ու ծանօթ, անակնկալէ զերծ կարելիին դիմելու բութ եւ հիմնովին ամուլ աշխատանքին՝ որ վախճանապետութեան (teleocracy) տիրոյթն է, կը հակադրուի անակնկալի հարուստ, բեղուն զօրութենականութեան յանձնուելու կեցուածքը. «Գրել, ինչ ալ ըլլայ անոր ըլլալու կերպը, կերպարանքը, կը նշանակէ յանձնուիլ վախճանի մը (telos) որ չես գիտեր եւ որուն չես տնօրիներ»։ ^[11]նոյն, էջ 9։
     Ի վերջոյ, գրողի աւելի քան խօսուն տողերը, որոնք կ՚ամփոփեն ու կ՚ընդլայնեն ամբողջ ըսուածը. «Այսպէս՝ կատարել նորոգման, աւանդութիւն կոչուածի հերքումի եւ ստանձնումի բարդ գործողութիւնը։ […] Միշտ հեռանկար մըն է, նուաճելի տիեզերք մը, որուն ներքին «տար»ին ու օտարին կը միտիս։ Այս իմաստով ինչպէ՞ս սահմանել մտածելը այլապէս քան որպէս ուղեւորում մը, տարամիտում մը. ex-hodos մը»։^[12]նոյն, էջ 22։
     Հերքել որ ստանձնել։
     Տարամիտումը կը հեռանայ, այո՛, բայց մօտենալու համար։ Հերքելը եւս, այո, կը ժխտէ, կը հակադրուի, կը քակէ, բայց ստանձնելու համար։ 

ԾԵ. Տարի, 2016 թիւ 1-2