ԿՈՐՍՏԻ ԺԱՄԱՆԱԿԸ

«Ինչպէ՞ս կարելի է տուն մտնել»։

     Այս հարցով է աւարտւում Գրիգոր Պըլտեանի «Հատուածներ հօր» գործի տպագիր հատուածը,^[1]«Հատուածներ հօր» գործը հրատարակուել է «Կամ» հանդէսում, թիւ 3-4, 1986։ Ապա հրատարակուել է առանձին գրբոյկով։ որը կարծես թէ անդրադարձող պատասխանն է գործի սկզբում հնչած մէկ այլ հարցի՝

«Ինչպէ՞ս կարելի է մտածել»։

     Ուրեմն, ի սկզբանէ, եւ ի վերջոյ նաեւ, գործ ունենք անհնարինութեան հետ։ Նախ մտածելու անհնարինութեան, որ խօսող ես-ի համար այլ բան չէ, բան ապրելու անհնարինութիւն, եւ ապա մուտքի՝ դէպի մի տարածութիւն, հարազատութեան մի տեղ, որտեղ խօսող ես-ը վերջնականօրէն կարող կը լինէր կազմաւորուել։ Ուրեմն, ապրելու ու ես-ի կազմաւորման անհնարինութեան արանքում է ծաւալւում հատուածական այս պատումը, որ կոչւում է՝ ≪Հատուածներ հօր≫։ Բայց միեւնոյն ժամանակ հենց գոյաբանական անհնարինութեան հարց դնելով է, որ հնարաւոր է դառնում մէկ այլ՝ գոյութեան վերահաստատման երեւակայական այն արարքը, որ իրականանում է խօսելով։
     Խորքին մէջ, գործ ունենք լռութեան ու համրութեան հետ տեւական առճակատման հետ։ Լռութիւն եւ համրութիւն, որ արդիւնքն են առանձնութեան եւ ինքն-իրեն-կպած ապրելու։ Այդ պատճառով է, որ պատումը սկսւում է դուրս գալու հրամայականով։

«Պէտք է կենամ, ելլեմ դուրս»։

     Դրսութեան՝ ինքն իր առանձնութիւնը զանցելու արարքը երեւակայուող երկխօսութեան հաստատման հնարաւորութիւնն է։ Գործը առնուազն երեք ձայների փոխնիփոխ, երբեմն մէկից միւսին սահող-անցնող խօսքով է ծաւալւում։ Ձայները միշտ չէ, որ տարբերակւում են. կարծես մէկը միւսի կրկնակն է, ոչ այնքան իբր մէկը միւսին լրացում, որքան խօսքի ծաւալման մէջ մէկին յանկարծական շրջումը միւսին։ Առաջինը, որ նաեւ վերջին ձայնն է, լուռ է, աւելի շուտ ներկայ է, բան մասնակից, լուռ ականատես։ Երկրորդ ձայնը համր է, բայց մասնակից, հրահրող խօսելու, գործօն է իր իսկ համրութեամբ։ Երրորդ ձայնը, որ նաեւ պատումը առաջ տանող ձայնն է, խօսուն է եւ կրում է լռութիւնն ու համրութիւնը բառերի բերելու պատասխանատուութիւնը։ Այս առումով, առաջին եւ երրորդ ձայները հակուած են մէկը միւսի շրջօնքը լինելու, մինչդեռ երկրորդ ձայնը առաւել փխրուն է եւ տրոհւում-բաժանւում է այս երկուսի միջեւ։

«Խցուող կոկորդդ քեզ կը բաժնէր երկուքի։ Հատուեր ես։ Գլխատուած մէկը, որուն իրանն ու գլուխը կը շարունակեն ապրիլ, անջատօրէն։ Կ՚ապրուին։ Անոնց միջեւ կայ չոր տարածութիւն մը լուսաւոր, բոլորովին չէզոք, անապատ։ Մտածում մը թեթեւ, անիւրացնելի մտածում մը, անփոխանցելի, անընդունելի, քեզ կը բեկէր կամ քեզ անվերջօրէն կը պարագրկէր։ Պտուղներ կը բերեն, կը դնեն սեղանիդ վրայ եւ ի՜նչ անապատ կուզեն ծածկել, որ կը տարածուի, կը լուսաւորէ դէմքդ։ Քեզմով կը մոռնայինք զայն, որ կը նայէր մեզի։ Ձայն էիր»։

     Երեք ձայներն էլ ներգործօն են։ Լռութիւնն ու համրութիւնը բառերի բերելու ջանքերը կարծես գալիս են անպարագրկելի մի սարսափից՝ ոչնչի աչքերի մէջ նայելու ու այդ պարապութեամբ ներկլանուելու բարբարոս անյայտացման սարսափն է դա։ Ուստի, խօսքի եկող լռութիւնն ու համրութիւնը բառերի մէջ բացուող յանկարծակի թարթումներ են, որով կարծես ես-երը խլրտում են։ Լռութիւնն ու համրութիւնը լոյսին են գալիս ակնթարթային բռնկումով։ Ձայները, ինչպէս եւ նրանց ցանկութիւնները յստակ չեն։ Երկխօսութիւնն այստեղ կարծես հաստատւում է այն ներքին սահանքներով, Որոնցով մի ձայնը ներհոսում է միւսի մէջ։ Դրանք աւելի շուտ ձայների վարակիչ ծաւալւումներ են ներսում, որոնք անընդհատ միւսի հունի մէջ մտնելով բացւում ու տարածւում են։

«Բերնին մէջ՝ ետ մղուող, անդադար ընկղմող, կլլուող շուք մը կար, խառն, խռպոտ, խման, մռլտուք մը, որ երկխօսութիւն էր կամ կռիւ՝ լռութեան դէմ թերեւս. եւ ձայնը առանձին, ապրող կը ջնջուէր, կը ճեղքուէր վէճին մէջ, կը խորանար խռչափողին, կը կորսուէր, պայքար՝ շուքը կու գար դէմքին, կաճէր, կը տարածուէր, մտաւ բերնիս մէջ, ամփոփ, կերաւ։ Սենեակի մութը այն ատեն շփոթուեցաւ լոյսին հետ»։

     Ձայների գոյաբանական հիմքը դատարկութիւնն է։ Դրանք առաձգական, թափանցիկ տարողութիւններ են, զուրկ իրենցից իսկ։

«Եւ դուն դուն չունէիր»։

     Ինքն իրենից այս դատարկութիւնը յուշում է ինքնութեան ինքնակառուցելի լինելու մասին։ Սա հիմնականում երրորդ՝ խօսուն ձայնին է բնորոշ։ Դժուար է մտածել, որ նրա դատարկութիւնը նոյնն է, ինչ միւս երկուսինը։ Երկրորդ ձայնի դատարկութիւնը զրկուածի ու մերժուածի դատարկութիւնն է, ով կրում է դրանից դուրս գալու ցանկութիւնը։ Առաջինի դատարկութիւնը վերարտադրելին է, այն նախատիպ դատարկութիւնը, որն իր մէջ կրում է պատկերի գալու ներուժը. Այդ իսկ պատճառով այն նաեւ վերջինն է։ Բոլոր երեք ձայներն էլ ցնորային են. նրանք կան իբրեւ մէկը միւսի մէջ իրականանալի նախատուեալ։ Այսպէս է, որ մի ձայնը անցնում է յանկարծ միւսին։ Եւ մէկից միւսին անցնելու սահմանը բաց է լեզուականօրէն։
     Միւս կողմից, որպէսզի խօսելու արարքը կայանայ, ես-ը զանցում է ինքն-իրեն, մեռնում է։ Սա այն չափազանցն է, որ խորքի մէջ վտանգաւոր է, բայց ոչ այս ես-ի համար։

«Ինչո՞ւ զրկեց զիս իրմէ եւ ժամանակը եղաւ ժամանակ, արձակ բացութիւնը քաղաքին։ …Այն ատեն անհայրութիւնը եղող»։

     Սա որբութեան փորձառութիւնն է։ Որբութեան կապը դատարկութեան հետ ուղղակի է. այն ծննդեան կապ է։ Լռութիւնն ու համրութիւնը ցոյց են տալիս իրենց միւս երեսը՝ սնուող որբութիւնից, անտնութիւնից ու անհայրութիւնից։ Կարծես թէ սա զրկուածութեան այն պահն է, անհրաժեշտ այն դատարկութիւնը, որը տեղ է բացում ոչ-աշխարհի գոյութեան համար։

«Անունը փոխեցին, կարծես համր էր անանուանելիին հետ, որբութեան, կը մտնէր այլատարր օտարութեան։ Ելաւ անօթի, վերադարձաւ զօրութեամբ խօսքին, որ թող ահա միսի պէս կտրեմ բերնէս»։

     Սահմանին կանգնածի խելագարութեան խօսքն է սա, որ անկարող է սահմանը անցնել, ինչպէս եւ անկարող է վերադառնալ, բանի որ կորստով ջնջուել է վերադարձի հնարաւորութիւնը։ Սա կորուստն է ≪ինք≫ի։ Եւ կորստի ուժգնութիւնը հաւասարակշռւում է խօսելու ահագինութեամբ։ Բայց միւս կողմից, կորստով ձեռք բերուած խօսելու տեւականութիւնը այս ես-ի համար արմատական անհրաժեշտութիւն է։ Խօսելով է նա մերձենում այն լռութեանն ու համրութեանը, որը միւսների էութիւնն իսկ է։

«Գիտեմ, գիտցայ անոր համրութիւնը, անոր մունջ համբերութիւնը ցաւին՝ բերնին մէջ, անոր համակրութիւնը լռութեան»։

     Դժուար է այստեղ խօսել միայն մարմնական կամ միայն հոգեւոր փորձառութիւնից։ Աւելի շուտ այստեղ գործ ունենք սրբազան խելագարութեան ժամանակակից մի փորձառութեան հետ։ Խնդիրն այս պարագայում ձայների՝ մէկից միւսին անցնող հերթափոխութիւնը չէ միայն։ Այլ հենց դրա խորբում երրորդ ձայնի՝ միւսների, ինչպէս եւ իր, ուրուականային ինքնաշարժումին հետեւող՝ գոյաբանական դատարկութիւնից մարմնաւորումն է։ Մէկի մահուամբ մկրտուած ուժը միւսի մարմինն է։ Ինչպէս մէկի մարմնաւորումը՝ միւսի մահը։

«Յանկարծ գիտցայ, որ գետնին վրայ էին ոտքերս, չկայի, կամ կը բխէի կոր հողէն դուրս, կը ժայթքէի, մարմնէս դուրս կու գայի եւ մարմին կ՚առնէի. դէմքդ եղաւ, եկայ, կը դիմադրէի դէմքիդ, մինչ կը յօրինեմ քեզ հիմա ուր յարութիւն կառնեմ մաս առ մաս, կը մարմնանաս, կը սրբուիս, որովհետեւ մեռայ։ Դուն, եւ ըրիր խօսքը կարելի»։

     Այդ ինքնացնող շարժումը իրականանում է ոչ թէ միւսներին խօսեցնելով կամ լեզու տալով, այլ ես-ի կազմաւորման համար արմատական խզումը փոխանցելով եւ նրանցից մնացած մնացորդները կրելով։

«Ապաստանեցաւ զրկումին մէջ, մինչ կը կրէի, կը հագուէի այրող անոր շապիկը մնացորդ»։

     Կամ՝

«Յանկարծ արիւնեցաւ բերնիս մէջ, հոսեցաւ, սառեցաւ կարծես, կուտէինք, կը կոկորդէինք, կ՚ապրէինք կոր, կերանք անոր մարմինը բաժնուած մաս առ մաս։ Ի՞նչպէս կերանք, երբ չկար»։

     Այս փոխանցումները յուշում են սուգի մի քաղաքականութիւն, երբ խնդիրը բնաւ էլ կորուստը յաղթահարելը չէ։ Ես-ը անկարող է յաղթահարել կորուստը, քանի որ այն որոշակի տիպի հանրութեան գոյաբանական հենքն է։

«Կորուստը կ՚աւանդէիր առանց խօսելու, առանց զայն քօղարկելու, առանց անկէ խուսափելու։ Անոր մէջ։ …Հաւանաբար գիտէիր՝ ես ալ դատապարտուած էի»։

     Բոլոր ձայների կազմաւորման հենքում կորուստն է, սեփականի մահը։ Ահա թէ ինչու է գրում՝ ≪Ծագումդ մահ էր≫։ Խօսքը ոչ թէ սեփական մահուամբ նոր կեանք ստեղծելու մասին է, այլ սեփականի մահուան։ Սեփականի այս հիմնովին ոչնչացումը ես-ին բերում է կորուստը ասելու անընդհատութեամբ նոր ինքնութիւն կառուցելու կէտին։ Եթէ կորուստն է միակ փոխանցելին, ուրեմն դա է միակ վերարտադրելին։ Այս տեսանկիւնից դիտուած՝ ֆիզիքական աւարտը դեռեւս մահ չէ։

«Ո՞վ գիտէ ո՞ւր մեռաւ, անյայտ, ձիաւոր։ Այդ գիտենք։ Անանուն։ Առանց պատմութեան, առանց վերջի, եւ արդէն բոլորը կը նմանին իրարու, նոյնն են։ Առանց պատմութեան։ Կամ չմեռաւ։ Այո, չմեռաւ»։

     Կորուստը վերարտադրելու հնարաւորութիւնից զրկուածութիւնն է, որ նրան վերածել է ուրուականային գոյութեան։ Գուցէ թափառող ու հանգիստ չգտնող ոգի, ≪մեռելները կրնային ետ գալ≫։ Այս ձայնը ամբողջ ընթացքում հատուածական է, որքան էլ այն ներկայանում է մարդկային կեանքի ու առօրեայ իրականութեան հատումներում։ Խման է, խռպոտ, կեղտոտ շապիկով ու անլուայ մազերով, ահա նստած է խմբի կենտրոնում՝ ասեղնագործ ուդը ձեռքին։ Եւ միայն երգելու պահին է, որ կարծես չքանում է հօր պատկերի դիւային հատուածականութիւնը։

«Պատկերը կը թուի ազատած ըլլալ աղէտէ մը անթուական, բացակայ, հաճոյքի պահդ՝ բռնուած աչքիդ մէջ, որ պէտք է այլեւս չտեսնել»։

     Այս ամբողջացումը սակայն ակնթարթային է։ Միեւնոյնն է, նա տեղ չունի։ Ունի միայն ինքն իր մէջ ամփոփուելու հնարաւորութիւն (կէտի փոխաբերութիւնը հիմնական փոխաբերութիւններից մէկն է այս գործում եւ այն միայն այս ձայնի հետ կապուած չէ)։ Ասում է՝ ≪Մահդ չապրեցանք, որովհետեւ տոհմ չունէինք≫։ Առանձնացուած այս գոյութիւնը նշանակում է գոյութիւն առանց շարակարգի։ Միեւնոյնն է՝ համայնքը բռնուած է դիւայնութեան տենդով. նոյնիսկ եթէ ձայների լռութիւնն ու համրութիւնը խօսքի են գալիս, խօսքի անընդհատութիւնը դիւայնութեան նշանն է։
     Երրորդ ձայնի ծաւալուող խօսքի ընթացքը հասնում է իր ծայրագոյնին գործի նախավերջին հատուածում, որ ամբողջութեամբ յուղարկաւորութեան տեսարան է։ Երրորդ ձայնը անուանւում է՝ գրող է։ Բայց հենց միւսից անուանուելով է, որ իրաւունք է ստանում մի տեսակ շարակարգելու ձայների յաջորդականութիւնը։

«…այն որ կու տաս, տարագրուող կամ անինքնացող անուն գրողի, հանգչող աստ եւ ի վիհ վաւերութեանն Գրիգորի, որդի Յակոբայ եւ որդի Գրիգորի»։

     Շրջւում է ձայների յաջորդականութիւնը՝ երրորդը սկիզբ է գալիս ու առաջինը վերջ է գնում։ Այս պահին է թերեւս մէկ անգամ եւս դիւայնութիւնը չբանում, որովհետեւ բոլոր ձայները հաղորդակցւում են միմիանց։ Ի հարկէ սա երեւակայուող շարակարգում է։ Հաղորդակցման գործողութեամբ՝ լուռ վկայութիւնից մինչեւ խօսելու՝ բառերի եկող ցանկութիւն ու դրանք գրի վերածելու կարողութիւն, վաւերացւում է մի ժամանակ, որը կորստի տեւականացող ժամանակն է։

ԾԵ. Տարի, 2016 թիւ 1-2