Ձեռքիս տակ են Խաչիկ Տէր Ղուկասեանի «Բագին»ի համար ղրկած քերթուածները:
Առօրեայէն առնուած վիճակներ, որոնք կը ներկայացուին նոյնքան առօրէական պատկերներով եւ որոնք կրնան «անպատշաճ» համարուիլ մեր քերթողութեան համար, բայց ընթերցողը անմիջապէս կը դնեն ուղղակի յարաբերութեան մէջ բանաստեղծին հետ: Դժխեմ պատկերներ, որոնք հեռու են «բանաստեղծական գեղեցիկը» ըլլալէ: Ակամայ կը յիշեմ Վահէ Օշականի խօսքը (զոր բառացիօրէն չեմ յիշեր դժբախտաբար, բայց որուն իմաստը երբե՛ք չեմ կրնար մոռնալ)՝ «Երբ քաղաքացին եւ ոստիկանը կը կռուին, կարելի չէ մայթին կենալ եւ գարուն երգել»:
Տէր Ղուկասեանի բանաստեղծական խօսքը չի խորշիր օտար բառերէ եւ արեւելահայ դարձուածքներէ, որոնք կրնան գայթակղեցնել «սրբակրօն արեւմտահայերէնապաշտ» մը:
Քերթուածները կը խօսին սփիւռքահայու վիճակէն՝ «էստեղի» եւ «էնտեղի» միջեւ աքցանուած, կը խօսին լեզուին մահը, որ այնքա՜ն ուշ զգացինք ու կը շարունակենք զգալ մեր կեանքերուն մետասաներորդ պահուն՝ «եւ լեզուն / որով գրեցի քեզի / աստ հանգչի անկենդան»:
Իրենց հեզասահ ընթերցումէն անդին – որ կու գայ լեզուի առօրէական եւ անբռնազբօս գործածութենէն – տողերուն մէջ կը դեգերի կեանքի անհեթեթին զգայնութիւնը, թէեւ «բառերը, գիտես, գոյութեան փաստ չեն», բայց գրելը փաստ է այդ անհեթեթը զանցելու:
Սփիւռքահայ քերթողութեան մէջ Վահէ Օշական ինք էր, որ ուժեղ կերպով կը զգար եւ կը զգացնէր անհեթեթին գոյութիւնը. իրմէ ետք կարծես կրկին ինկեր ենք մեր առօրեայ կեանքերուն սովորամոլութեան բերած «երջանկութեան» մէջ, մոռնալով անհեթեթին գոյութիւնը: Տէր Ղուկասեան կը յիշեցնէ մեզի ատիկա, միաժամանակ սակայն նուրբ երգիծանքով մը թեթեւցնելով անոր դժխեմութիւնը:
Տակաւին կայ գլխաւորը հարցադրումներուն, որ կապուած է գրելու արարքին՝ «թէ ինչո՛ւ կը յամառիս գրել»:
Այս ամբողջը, զոր կրնար սէրը փրկել, ինչպէս համոզուած էինք ժամանակին, կը հասնի անելի դրան եւ … չի փրկուիր, հակառակ «Փրկեա՛ մեզ / սիրով սուտէն / եւ մարդկային կեղծիքէն». հետեւաբար սէրն ու կեղծիքը կը միանան տեղ մը, որ կարծես ոչ միայն անել է, այլ նաեւ՝ անվերադարձ:
Բայց այս բոլորէն անդին կայ լեզուն եւ անով ապրելու ներքին պահանջը, որ Տէր Ղուկասեանի համար նաեւ պահանջ մըն է արեւմտահայերէնի գործածութեան, որովհետեւ օտար երկրի/լեզուի մը մէջ, աքսորուած մայրենիէդ, երբ անիկա ոչ թէ պարտադրանք, այլ ապրելու ձեւ-ոճ եղած է, հետեւաբար՝ ուրախութիւն, քեզ եսիդ վերադարձնող միջոց, կը մնայ գործածել միջոցներուն ամենէն անհաւանականը՝ բանաստեղծութիւնը, լեզուն գործածելու համար:
Այսքանը շատ հակիրճ անդրադարձ մըն է Խաչիկ Տէր Ղուկասեանի քերթուածներուն: Մնացեալին կրնաք ծանօթանալ ներկայացուած քերթուածները եւ իր հետ հեռակայ կատարուած հարցազրոյցը կարդալով:
Խմբագիրն ու դասախօսը ինչպէ՞ս կը գոյատեւեն մէջդ:
Խորքին մէջ, երկու պաշտօնները բառին ամբողջական իմաստով միաժամանակ չեմ վարած: Դասախօսական ասպարէզս սկսաւ 1994ին երբ Միջազգային յարաբերութիւններու Մագիստրոսի վկայականս ստացայ: Այն ժամանակ «Արմենիա»ի հայերէն բաժնին խմբագիրն էի: 1997էն սկսեալ առաջնահերթաբար նուիրուեցայ համալսարանական ասպարէզին, որպէս դասախօս եւ գիտաշխատող: Այդ մէկը աւելի եւս հաստատագրուեցաւ 2005էն սկսեալ, այսինքն՝ դոկտորայի ուսումս աւարտելէն յետոյ՝ մինչեւ 2017, երբ ասպարէզի իմաստով այլ անկիւնադարձ մը արձանագրուեցաւ: Հետեւաբար, շատ կարճ, հազիւ երեք տարի եղած է խմբագիր-դասախօսի գոյակցութիւնը մէջս, առաջինին՝ խմբագրի գերակայութեամբ: Սակայն, երկու ասպարէզներու հասարակաց յայտարարը՝ գրելն է: Այդ իմաստով, աւելի ճիշդ կ՚ըլլայ խորհրդածել գրելու արարքին անխուսափելիութեամբ յատկանշուած մասնագիտական կազմաւորումիս մէջ հրապարակագրութեան եւ գիտական-ուսումնասիրական յօդուածագրութեան՝ մրցակցութեան, համադրումի եւ կարծեմ համարկումի գործընթացի մը մասին, որ իր կարգին լուսարձակի տակ կ՚առնէ ամէն գրելու փորձ/փորձութեան մատնուածի համար ամենահիմնական մարտահրաւէրը՝ ոճը, այսինքն՝ սեփական ոճի փնտռտուք/կառուցումը: Իմ պարագայիս այդ մէկը նշանակեց հրապարակագրական ոճի եւ գիտական արտադրութեան պարտադրանքներուն բախումն ու փոխ-լրացման ճիգ մը։ Պէտք է նկատի ունենալ նաեւ որ երբ հրապարակագրութիւն կ՚ըսեմ հայկական իրականութեան պարագային, լրագրական ճիւղին ամէն հետեւողի ծանօթ ոճային կանոնները չեն անպայման: Գիտենք որ յաճախ գերակշռած են յօդուածներու ծաւալը, յուզականութիւնը եւ/կամ քաղաքական-գաղափարախօսական յանձնառութեան թելադրանքը: Գնահատական չեմ տար, պարզ, կ՚ենթադրեմ առարկայական, իրողութիւն մըն է որ մատնացոյց կ՚ընեմ: Հասարակական գիտութիւններու որեւէ մասնագիտութեան մէջ արտադրութիւնը, նշանաւոր research paperէն մինչեւ, մանաւանդ, աւարտաճառերն ու հրատարակութիւնները, առաւելագոյն յստակութիւնն ու առարկայականութիւնը կը պահանջեն: Ի մասնաւորի ԱՄՆի ակադեմական շրջանակներու մէջ բառերու խնայողութիւնն ու մտքերու յստակութիւնն ու ինքնատպութիւն/նորութիւնը դրական իմաստով՝ մրցակցային պահանջ մըն է: «Կապրիէլ Կարսիա Մարքէզէն աւելի Էրնէսթ Հեմինկուէյ պէտք է կարդաս հիմա», ըսաւ դոկտորական աւարտաճառիս նախապատրաստական փուլին վերահսկող դասախօսներէս մէկը: Եթէ յաջողած եմ գրութիւններուս տալ ոճային ինքնատպութիւն մը, ապա եւ այդ մէկը հիմնականօրէն հրապարակագրութիւն/գիտական յօդուածագրութիւն այս նկարագրած տրամախոհական զարգացման արդիւնք եղած է: Զարգացում մը, որ բնականաբար, իր լրումին չէ հասած եւ թերեւս մշտական գործընթաց մըն է:
Երրորդ մըն ալ կայ՝ բանաստեղծը, որ կը թուի այս երկուքին միջեւ սեղմուած ըլլալ, անընդհատ ճիգ թափելով ինքզինքին համար եւս տեղ բանալու ներաշխարհիդ մէջ: Կը յաջողի՞: Որքա՞ն բանաստեղծ ես, խմբագիր-դասախօսին հետ բաղդատելով:
Կը յաջողի: Այն իմաստով որ առիթ չեմ փախցներ օրուան ընթացքին, բոլոր պարտադիր կամ ընտրուած ընթերցանութիւններու կողքին, կարդալ քանի մը կտոր բանաստեղծութիւն – համացանցը եւ սոցիալական ցանցերը այդ մէկը շատ հեշտացուցած են – կամ տարբեր գրութիւններու մէջ ընդգծել կամ արտագրել բանաստեղծական թուող բաժիններ: Առաւել՝ որեւէ տեղ, բջիջայինի վրայ ըլլայ, փոքր տետրակի մը մէջ, թէ պատահական գրքի կամ թերթի էջի մը լուսանցքին, արձանագրել բառեր, քանի մը տող, որոնք յարմար պահու մը կը վերածուին քերթուածի: Կամ ոչ: Կան անշուշտ միայն բանաստեղծութեան ընթերցանութեան յատկացուած պահերն ալ – աւելի շուտ ծանօթ եւ սրտի մօտ հեղինակներու կամ ծանօթ կտորներու վերընթերցումը: Բանաստեղծ ըլլալու փորձը պահու մը ակնթարթային ներշնչումով գրի առնուած տողերը, եթէ սկզբնական ներշնչումը պահած են, քերթուածի վերածելու եւ յղկելու ճիգն է: Աւելի աշխատանք է քան ներշնչում: Բանաստեղծութեան հետ կապս այս ձեւով սահմանելով արդէն, կարծեմ, յստակ կը մնայ որ բանաստեղծ ըլլալու փորձը գոյութենական առնչութիւն մըն է, ո՛չ թէ ասպարէզ, ինչպէս կը սահմանէի հրապարակագրութիւնը կամ ակադեմական աշխատանքը:
Ընթերցումը շատ կարեւոր տեղ կը գրաւէ կեանքիդ մէջ: Ի՞նչ տեղ եւ ի՞նչ դերով:
Պատասխանեմ տակաւին անտիպ մանրապատմուածքներէս մէկուն մէջբերումով.
Կը կարդամ, ուրեմն՝ կամ
Գրասեղանին վրայ կը հաւաքուէին գիրքերը: Միշտ աւելի էին թիւով: Կը կարդար, մինչ դուրսը ռումբերը կը տեղային: Գիրք կարդալու ծրագիրը ապրելու ամենաանհեթեթ ապահովագրութիւնը կը թուէր ըլլալ, բայց ուրիշն ալ չկար: Տարիներ յետոյ անդրադարձաւ, որ կրնար ըլլալ որ օր մը սեղանի վրայ դրուած մոմը պատահմամբ շրջէր եւ գիրքերը բռնկէին: Կամ ալ տեղատարափ անձրեւը կոխէր սենեակը եւ գիրքերը այնքան թրջուէին որ անընթեռնելի ըլլային, եւ կեանքը, ռումբերուն տակ թէ այլուր, անպիտանար այնքան, որքան Ռապիհ Ալամուտտինի An unnecessary womanը, զինք վերածելով Զօրայր Խալափեանի «Ոմն Սարգիս»ի, որ նոյնիսկ չհասցուց իրականացնել այն ինչ ցանկացած էր՝ «Ես կարդալով կ՚ուզեմ մեռնիլ»:
The Atlantic պարբերաթերթի 19 Սեպտեմբեր 2019ի թիւին մէջ Ճօ Փինսքըր (Joe Pinsker) հրատարակած է յօդուած մը «ցկեանս ընթերցող»ի (life long reader) վերածուող անձերուն մասին («Why Some People Become Lifelong Readers»): Յօդուածը աւելի շուտ մանուկներու մէջ կարդալու սէր արթնցնելու հարցն է որ կը քննարկէ թուային փաստարկներով եւ մանկավարժ մասնագէտներու կարծիքներուն դիմելով: Բայց «ցկեանս ընթերցող»ի յղացքը հայելի մըն է, ուր հարազատ պատկերս կը տեսնեմ՝ «դրական սեփական պատկեր մը (self-image) որպէս ընթերցող», մէջբերելու համար յօդուածին մէջ նշուած մասնագէտներէն մէկուն բանաձեւումը:
Ե՞րբ հեռացար ծննդավայրէդ. ծննդավայրը մեզի, սփիւռքահայերուս համար ոչ թէ երկրորդ հայրենիք է, այլ Հայաստանին հետ միատեղ, հաւասար եւ նոյնքա՛ն հայրենիք է: Քանի մը տասնամեակէ ի վեր երկու հայրենիքներդ ալ չունիս, այսինքն՝ չես ապրիր որպէս առօրեայ կենցաղ: Անոնք բաց մը ձգած ունի՞ն մտածող մարդու ներաշխարհիդ մէջ. ի՞նչ տեսակի բաց եւ ի՞նչ տարողութեամբ:
1987ի յուլիսին: Ծննդավայրէս դուրս գալու որոշումէն առաջ, ամառ մը, ծովափն էինք ընկերներով: Դիմացը Միջերկրականն էր, այնքան ներկայ, որքան Նիկողոս Սարաֆեանի քերթուածը, ետեւը՝ Պէյրութը եւ անհեթեթը իր ամենասարսափելի տարբերակով, որ մարդկային յիմարութիւնն է (bêtiseը, աւելի ճիշդ բանաձեւելու համար), հեռուն՝ հորիզոնն էր – ազատութիւնը, անունը բառը որ Փօլ Էլիւար (Paul Eluard) իր հանրածանօթ բանաստեղծութեան մէջ («Liberté», 1942) ամէն տեղ կը գրէ եւ կ՚ինքնագիտակցի.
Et par le pouvoir d’un mot
Je recommence ma vie
Je suis né pour te connaître
Pour te nommer
Liberté.
Հորիզոնին նայելով այն ատեն սարսափեցայ մտածելով, որ այդ պայծառ արեւին տակ, Միջերկրականին եւ երկնքին այդ կապոյտը կրնար եւ վերածուիլ բանտի մը պատուհանէն պարզուած տեսարանի: Հարցը միայն աշխարհագրական բանտարկութիւնը չէր, այլ՝ կեանքի փորձառութեամբ մտքի զարգացման արգելակում/սահմանափակումը եւ ինքնութեան մը արժէքային կաղապարում/կաշկանդումը, որ քաղաքացիական պատերազմը մեծ մասամբ կը թելադրէր/պարտադրէր: «Ծննդավայր», «հայրենիք»… յղացքներ են որոնք առնչուած են ինքնութեան հետ, ոմանց համար մինչեւ իսկ ինքնութիւնը կը պայմանաւորեն կամ կը կերտեն: Մինչդեռ սփիւռքեան գոյավիճակը շահնուրեան «առանց երգի նահանջ»ին փաթեթիզմը չէ անպայման, ինչպէս որ մինչեւ հիմա տակաւին տիրող պատում/յարացոյցը կը սահմանէ եւ կ՚արտայայտուի ինքզինք կրկնող, ստեղծագործելէ յոգնած, ձանձրացուցիչ ճառերով ու քարոզներով քաշքշուող խօսոյթ/մտածողութեան մը մէջ: Սփիւռքեան գոյավիճակը սարաֆեանական «Գնացք»ն է՝
Ոչ ուժ է, ոչ ախտ՝
Մարդատեաց հոգիս,
Այլ ճամբորդ մ’աղքատ՝
Քաղաքէ մ’ուրիշ
Քաղաքի միջեւ,
Ձգածիս ընդմիշտ
Եւ դեռ անորոշ
Գալիքին միջեւ։
Այդ «ճամբորդութեան» մէջն է, ահաւասիկ, որ սփիւռքեան ինքնութիւնը սահմանումի ազատութիւնը կը գտնէ՝ «մշակոյթէ մ’ուրիշ/մշակոյթի միջեւ»: Այս հետեւումով ալ կարելի է վերիմաստաւորել «ծննդավայր», «հայրենիք» եւ ինչու չէ աւելցնել՝ «միջավայր» եւ ընդհանրապէս՝ «քաղաք», նկատի ունենալով տարբեր կեցութիւններու եւ կացութիւններու բազմամշակութայնութեան հարուստ փորձառութիւնը: Անշուշտ, առանց գոյավիճակի գիտակցութեան ազատութեան մէջ շուարումի եւ մոլորումի, անորոշութեան մատնուելու ռիսկը մեծ է: Բայց նաեւ՝ սփիւռքեան գոյավիճակը գիտակցութիւնը ինքնութիւն որոշել/կերտելու առիթ է: Հարցը դրուած է «ծննդավայր» եւ «հայրենիք» բանաձեւումներով, որոնք բաւական յատուկ են Միջին Արեւելքի սփիւռքահայութեան համար, առնուազն մինչեւ մեր սերունդը: Բայց Արեւմուտքի, եւ անոր հարաւային ծայրամասի (Հարաւային Ամերիկա) մէջ ծնած ու մեծցած իրերայաջորդ սփիւռքահայ սերունդներուն համար, «ծննդավայր»ի ու «հայրենիք»ի տարբեր իմաստները կրնան եւ անհասկնալի ըլլալ եւ այդ երկուութիւնը կ՚արտայայտուի «հայրենիք» եւ «մայր հայրենիք», կամ՝ «հայրենիք» եւ «հայրերուս երկիրը» սահմանումներով: Կարծեմ շատ բան չի փոխուիր: Կարեւորը երկուութեան գերազանցումն է, բարդոյթէ կամ բարդացումէ զուրկ ինքնութեան մը ընտրութիւնը իր գոյութենական («ես … եմ») իմաստով, առանց որ այդ մէկը իր որոշակիութեամբ մերժէ նոյնքան կարեւորել մշակութային բազմազանութիւնը: Իմ պարագայիս, ծննդավայրիս (Լիբանան) եւ հայրենիքիս (Հայաստան) կողքին չեմ կրնար անտեսել մշտական ներկայութիւնը Ֆրանսային՝ Ճեմարանաւարտ, հետեւաբար՝ ֆրանսական դաստիարակութեամբ կազմաւորուած ըլլալուս համար, բայց նաեւ շատ ֆրանսասէր մեծ ընտանիքի մը պատճառով, ԱՄՆի, ուր բարձրագոյն ուսումս ստացած եմ, եւ մանաւանդ՝ Արժանթինի այն միջավայրը, ուր ամենէն աւելի ապրած, հետեւաբար շրջապատին հետ անմիջական հաղորդակցութիւն ունեցած եմ – եւ ունիմ: Անշուշտ այս բոլորէն անկախ միշտ կը մնայ «անորոշ գալիք»ը…
Կը նախընտրես յիշուիլ կամ ծանօթացուիլ որպէս «Արմենիա»ի խմբագիր եւ համալսարանի դասախօս: Ինչո՞ւ:
Հաւանաբար որովհետեւ այդ երկու ասպարէզներուն մէջ է մասնագիտական թէ մտաւորական արտադրութիւնս, որ կ՚ենթադրեմ ամենէն աւելի հետաքրքրութիւն կրնայ ստեղծել ծանօթացուելու համար:
Տարիներէ ի վեր բանաստեղծութիւններով կ՚երեւիս Սփիւռքի տարբեր հանդէսներուն մէջ: Մօտ օրէն առաջին քերթողագիրքդ ալ պիտի հրատարակուի: Ի՞նչ է դերը բանաստեղծութեան, կեանքիդ մէջ, եթէ երբեք բանաստեղծութիւնը դեր մը ունի կատարելիք մեր կեանքերուն, կամ ուրիշներու կեանքերուն մէջ:
Քերթողագիրքը՝ յուսանք, ներկայացած առիթ մըն է կարծես: Բայց հոս-հոն գրուած/հրատարակուած բանաստեղծութիւններս հաւաքելու եւ առանձին հատորով լոյս ընծայելու մասին հաւանաբար չմտածէի, եթէ այդ բանաստեղծութիւնները ընթերցողներ չքաջալերէին որ այդ քայլին դիմէի: Կեղծ համեստութիւն չէ ըրածս: Պարզապէս համոզումս է, որ բանաստեղծութիւնը ըսենք «պիտանի» դեր մը չունի հարստութեան ստեղծման ու վերաբաշխման գործընթացին մէջ – շատ դժուար է որ նոր հրատարակուած քերթողագիրք մը պեսթ սելլըր ըլլայ, որուն համար ալ հրատարակչատուները իրենք բանաստեղծական հատորներ հրատարակելու եւ տարածելու նախաձեռնութիւն ընդհանրապէս չեն առներ: Միեւնոյն ժամանակ սակայն, ինչպէս մեքսիքացի Տավիտ Ուերթա (David Huerta) հարցազրոյցի մը մէջ կ՚ըսէ՝ եթէ մարդիկ բանաստեղծութիւն չկարդան բան մը չի պատահիր, «բայց անխուսափելիօրէն պիտի ապրին աղքատ, սահմանափակ, մոխրագոյն, փակ կեանք մը»: Բանաստեղծութիւն կարդալն ու ապա, ի հարկին, եթէ մղումը կայ, եթէ ուրիշ բան չկայ ընելիք… գրելը, նախ եւ առաջ շատ մտերմիկ նախաձեռնութիւն մըն է: Բայց, պահանջարկ-առաջարկի շրջագայութեան տրամաբանութենէն անդին, կայ բանաստեղծութեան հասարակական շրջագայութիւնը ո՛չ միայն գրական ու գեղարուեստական շրջանակներու մէջ, այլ նաեւ բառացիօրէն տեսանելի, օրինակի համար, փողոցը, պատերուն վրայ եւ մանաւանդ սոցիալական ցանցերու մէջ, ուր բանաստեղծութեան նոր ծննդոց մը կայ: Երբ համակարգչային գիտութիւն (computer science) կ՚ուսանէի 1980ականներուն, գիտական ամսաթերթի մը մէջ հանդիպեցայ համակարգիչը բանաստեղծի վերածող առաջին ծրագրին մասին յօդուածի մը: Այդ յօդուածին մէջն էր, ի դէպ, որ առաջին անգամ ըլլալով ճափոնական հայքուին մասին կարդացի: Ծրագիրը շատ պարզ էր. պաստառին վրայ շարագրուած բառերը ըստ բախտի (random) կը դասաւորէր, ծնունդ տալով հայքուի մը: Մեծ մասը անհասկնալի բաներ դուրս կու գային, բայց հետեւողական փորձեր, նոյն բառերով երբեմն քանի մը տարբեր հայքուներ կը հրամցնէին… Մտածելու բան էր, եթէ այդ ծրագրով կարելի էր բան-ստեղծումի մասին խօսիլ: Բայց արդէն նախանշանը տրուած էր. բանաստեղծութիւնը այսօր թերեւս ամենէն աւելի սոցիալական ցանցերով է որ կը շրջագայի:
Ինչպէ՞ս կրնաս ներկայացնել քո՛ւ բանաստեղծութիւնդ՝ ոճական եւ լեզուական առումներով:
Քերթուածներուս մէջ անխուսափելիօրէն կայ ազդեցութիւնը այն բանաստեղծներուն, որոնք մաս կը կազմեն մտաշխարհիս: Յաճախ անոնց ձայնին/տողերուն է որ կը միանամ, քիչ մը նման ճազային քառեակի մը մէջ իւրաքանչիւր երաժիշտի ու նուագարանի առանձին ելոյթի պահերուն: Այդ ձեւով է որ կը փնտռեմ իմ ոճս եւ լեզուի իմաստով արեւմտահայերէնի գործածութիւնը: Պյունկ-Չուլ Հան (Byung-Chul Han) իր «Շանզայի» (Shanzai) գրութեամբ (2011) կ՚անդրադառնայ Չինաստանի, կամ ծայրագոյն Ասիոյ մէջ արուեստի գործի մը գնահատման համար իսկականի եւ ընդօրինակութեան (original and copy) արեւմտեան չափանիշի խորթութեան: Կը բացատրէ թէ չինական արուեստի հայեցողութեան մէջ չկայ արուեստի գործի մը «վերջնական ինքնութիւն» հասկացողութիւնը: Արուեստի գործը «յարատեւ փոփոխութեան» գործընթաց մըն է: Այս իմաստով, կայ արուեստի գործի մը իսկականին (original) հետքը, որ հետեւողականօրէն կը վերամշակուի: Կարծեմ ամէն բանաստեղծութեան մէջ կայ նմանօրինակ իմաստով original քերթուածի մը հետքը, որ կը վերամշակուի եւ առանձին ինքնութիւն կը ստանաայ: Գոնէ իմ բանաստեղծութիւններուս մէջ ինչ որ original քերթուածի մը հետքը միշտ կայ, երբեմն բացայայտ դրսեւորումով: Մարտահրաւէրը նոյն տրամաբանութեամբ անոր յարամշակման ինքնուրոյնութիւն տալն է: Այդ մէկը, կարծեմ, աւելի առնչակից է քերթուածներուս ընդհանրական բովանդակութեան որ ընդհանուր առմամբ կը տեղադրուի երեք մեծ թեմաներու մէջ՝ քաղաքային առօրեան իր անուրջներու, թշուառութեանց, ձանձրոյթի եւ զզուանքի (Sartreեան nauséeն) տեքոռով, գոյութենական առանձնութիւնը Camusեան անհեթեթի իմաստով, եւ սեռային ցանկութեան մղումը (impulse) ֆրէօտեան Էռոսի եւ Թանաթոսի լարուածութեան վայրագութեան մէջ: Կը փորձեմ ոճս պարզ պահել, բառերը խնայել, նախադասութիւնները սեղմել՝ քերթուածին մէջ զգացումները բացառելու եւ զգայնութիւններն ու ապրումները կարելի եղածին չափ նիւթականօրէն փոխանցելու կամ հասանելի դարձնելու համար: Այնքան նիւթականօրէն որ քերթուածի ընթերցումէն յետոյ լռութիւնը, պարապը, անշարժութիւնը, հետեւաբար ամէն միսթիսիզմի կամ transcendenceի փորձութեան անկարելիութիւնը անժխտելի իրականութիւն ըլլան, կամ այդ իրականութեան կենդանի փաստը տրուի:
Ծանօթ ըլլալով սպանագիր գրականութեան եւ երկերը իրենց բնագրով կարդալով, կրնա՞ս ըսել թէ այդ ընթերցումները ազդած են մտածելակերպիդ կամ գրելակերպիդ վրայ:
Շատ: Եւ ո՛չ միայն բանաստեղծները: Արժանթին փոխադրուելէս առաջ ծանօթ էի Խորխէ Լուիս Պորխէսին (Jorge Louis Borges), Կապրիէլ Կարսիա Մարքէզին (Gabriel García Marquez) եւ Մարիօ Վարկաս Լլոսային (Mario Vargas Llosa), բոլորն ալ թարգմանութիւններու միջոցաւ: Գրականութիւն կարդալու չափ սպաներէնի ծանօթանալէս յետոյ այդ բոլորը եւ շատ աւելի, իրականութեան մէջ ամբողջ աշխարհ մը յայտնաբերեցի շատ տարբեր ու հարազատ զգայնութեամբ: Յիշած երեք հեղինակներուս կողքին շատեր կրնամ նշել, բայց այդ մէկը հարցումին պատասխանը կրնայ շեղել: Բայց չեմ կրնար չնշել ուրուկուայցի Խուան Գարլոս Օնեթթին (Juan Carlos Onetti), որ կարծեմ ամենէն աւելի կազմաւորած է գրական ներաշխարհս: Այն իմաստով որ երբ քերթուածի համար քանի մը տող կ՚արձանագրեմ կամ յետոյ վրան կ՚աշխատիմ, Onetti, որ ի դէպ բանաստեղծութիւն չէ գրած, նոյնքան ներկայ է, որքան Սարաֆեան, Baudelaire կամ Bukowski, նշելու համար քանի մը բանաստեղծ, որոնց գործերով է որ բանաստեղծութիւնը կեանքը ընկալելու եւ ապրելու ձեւի վերածուած է: Onettiի 1987ին լոյս տեսած Cuando entonces (սպաներէն դարձուածք մը, որուն բառացի թարգմանութիւնը «երբ ուրեմն» է բայց հայերէնով նոյն իմաստը չի տար) վիպակը եղաւ առաջին սպանագիր գործը որ կարդացի ծայրէ ծայր: Աւելին, վիպակը ամէն տարի վերընթերցուող գիրքերու շարքին է, ընդհանրապէս սեպտեմբերին որ հարաւային կիսագունդին համար գարնանամուտ է եւ վիպակը կը սկսի գարնանամուտին յատուկ փոթորիկով մը, որ Սանթա Ռոզա կը կոչուի: Եթէ Մարքէզ էպիքական Մաքոնտոն ստեղծած է որպէս լատինամերիկեան գրականութեան, ի մասնաւորի այն ժանրին որ ծանօթ է որպէս Կախարդական Իրապաշտութիւն, վայրը, Օնեթթիի պարագային Սանթա Մարիա քաղաքն է, որուն ընդմէջէն կարելի է գրականօրէն ընկալել/ապրիլ Լա Փլաթա գետի ափերուն քաղաքները, ի մասնաւորի Պուէնոս Այրէս եւ Մոնթէվիտէօ: Այդ ընկալումը թոյլ տուած է պատերազմեան Պէյրութէն կամ իտէալական Փարիզէ մը անդին քերթուածացնել այն, ինչ նախորդ պատասխանին մէջ բանաձեւեցի որպէս քաղաքային առօրեայ:
Քերթուածներդ կարդալով կը նկատեմ, թէ օտարամուտ բառեր կը գործածես յաճախ: Ի՞նչ է կեցուածքդ արեւմտահայերէնին հանդէպ՝ սրբակրօն մօտեցո՞ւմ, թէ՞ աւելի թոյլատու մօտեցում օտարամուտ տարրերու. ինչպէ՞ս կը բացատրես այդ կեցուածքը:
Սփիւռքեան գոյավիճակի պայմաններուն մէջ արեւմտահայերէնի հանդէպ սրբակրօն մօտեցում մը կրնայ յանգիլ գրական ստեղծագործութիւններու, որոնք իրենց լեզուական բիւրեղութեան պատճառով քաշողական չըլլան արդէն ոչ այնքան զանգուածային ընթերցողներու շրջանակի մը եւ մինչեւ իսկ կրնայ խորթացնել, օտարել հաւանական ընթերցողները: Այս չի նշանակեր, որ անհրաժեշտ չէ ճիգ ընել գրական կտորի մը տարրերու առաւելագոյն արեւմտահայացման: Ընդհակառակը, այդ ձեւով է որ արեւմտահայերէնը պիտի զարգանայ: Եւ եթէ սփիւռքեան Վայրին մէջ գրական ստեղծագործութիւնը կենդանի պիտի ըլլայ, ապա եւ ան հարազատ պիտի ըլլայ այդ Վայրին, ուր ոչ-հայկական (կը նախընտրեմ «օտարամուտ»էն) տարրերու ներկայութիւնը իրողութիւն եւ առօրեայ է: Հետեւաբար, եթէ սփիւռքահայ գրականութեան մէջ արեւմտահայերէնը պիտի զարգանայ եւ ոչ-հայկական տարրերու օգտագործումը անխուսափելի է, ապա եւ բնաւ հարց պիտի չըլլայ: Գրիգոր Պըլտեանի Կրկնագիր մարդը (2015) գործին մէջ կը յիշուի որ 1960ական թուականներուն Վահէ Օշական յղացած է մեծ ծրագիր մը՝ քէմփերը երթալ եւ հոն փնտռել կենդանի լեզուն, որով եւ գրականութիւն կերտել: Այդ հրաշալի ծրագիրը չէ իրականացած: Բայց, գերագոյն օրինակ մը տալու համար, Պըլտեանի արձակը կենդանի վկան է թէ ինչպէս սփիւռքահայ գրականութեան մէջ արեւմտահայերէնը կը զարգանայ առանց իր միջաՎայրի հարազատութիւնը կորսնցնելու, ի խնդիր լեզուի բիւրեղութեան պահպանման սրբակրօն մօտեցումին: Գրականութենէն անդին, Վահէ Պէրպէրեանի երեւոյթը այլ փաստ մըն է արեւմտահայերէնի կենդանութեան, ստեղծագործ կարողականութեան եւ զարգացման սփիւռքեան գոյավիճակի պայմաններուն մէջ: Բանաստեղծութիւններուս մէջ կը փորձեմ սփիւռքեան գոյավիճակի միջաՎայրին հարազատութիւնը պահել, թէկուզ եւ յաճախակի դիմելով ոչ-հայկական տարրերու: Յուսամ որ ան նաեւ արեւմտահայերէնի զարգացման նպաստէ:
Երբ արեւմտահայերէնը դադրած է Սփիւռքի կարեւոր գաղութներուն մէջ՝ ԱՄՆ, Հարաւային Ամերիկա, Ֆրանսա … առօրեայի եւ աշխատանքի լեզուն ըլլալէ, եւ նկատի առնելով թէ լեզուն որքան բան կը կրէ իր վրայ՝ աւանդութիւն, կենսահայեացք, բարքեր եւ այլն, ո՞ւր պէտք է փնտռէ կամ տեսնէ սփիւռքահայը իր ինքնութիւնը, լեզուէն անդին:
Կը պատասխանեմ այլ մանրապատմուածքով մը.
Արեւմտահայերէն
Այն ինչ պիտի փորձեմ պատմել իրական չէ: Ըսել կ՚ուզեմ գրականութիւն չէ: Ես ինքս գրող չեմ եղած երբեք: Ոչ ալ կը հասկնամ այն լեզուն որով կ՚արտայայտուիմ: Օր մը, անկարելի է ճիշդ թուականը յիշել, մտայ Second Life համացանցային կայքէջը, ուր խաղի համար, որոշեցի գրողի կերպար մը ստեղծել: Առիթը տրուեցաւ լեզու մը ընտրելու եւ պատահաբար ընտրեցի այս մէկը: Չէի գիտեր անշուշտ թէ յետոյ ինչ պիտի ընէի, բայց որոշեցի հետեւիլ իրադարձութիւններու տրամաբանութեան առանց շատ հասկնալ փորձելու: Ի վերջոյ անծանօթ լեզուով գրող մը ըլլալը խաղ էր միայն: Չեմ գիտեր ինչպէս բայց այս երկրորդ կեանքս վերապրեցաւ համաշխարհային պատերազմին, որ համաձայն ինծի հասած տեղեկութիւններուն, մարդուն տեսակը բնաջնջեց երկրագունդի երեսէն բայց պահեց իրերը: Վստահ եմ որ ես ինքս ալ չեմ վերապրած: Իրենք իրենց մասին նոյն կարծիքին են բոլոր անոնք որոնց կը հանդիպիմ, կը ծանօթանամ եւ կը մոռնամ մինչ կը շարունակեմ գրել: Ուրիշ բան չեմ կրնար ընել արդէն: Դատապարտուած եմ յաւերժօրէն գրելու: Չեմ գիտեր թէ ուշադրութիւն կ՚ընէք երբ ինծի կը նայիք գրած ժամանակս: Կը տեսնէ՞ք դէմքիս վրայի քմծիծաղը որ, պարզ է, յաւերժացած է որովհետեւ գրեթէ բնազդաբար գծագրուեցաւ երբ որոշեցի այս լեզուով գրել: Յիշելու կարողութիւն չունիմ անշուշտ յաւերժութեան մէջ, բայց քմծիծաղիս պատճառը գիտեմ. այս լեզուն ընտրեցի, որովհետեւ այն լեզուներուն շարքին էր որոնք դատապարտուած էին կորսուելու:
