Ուրիշ ճար չկայ, ողջ մնալու համար պէտք է յաջողիլ անդնդախոր ձորերուն գլխուն բարակիկ զառիվերներէն՝ հարիւր անգամ Մարիամ Աստուածածինի միջնորդութիւնը խնդրելով քշել։ Եւ եթէ Սուրբ Կոյս Մարիամը գթայ քեզի, քառասուն վայրկեան ետք կը հասնիս փոքրիկ գիւղ մը որ ունի գեղեցկագոյն բնութեան բոլո՜ր տեսարանները եւ երկար անուն մը՝ Մազրաա Քֆըրզըպյէն։
Գիւղը՝ երեք յարկ էր – հող ու տնակներ, սրճարաններ ու եկեղեցի։ Բլուրներ, անտառներ ու պտղատու այգիներ։
Երկինք եւ պսպղուն աստղեր։
Ամէն ամառ կը հասնէինք եւ բլուրներու սրտի զարկը կը լսէինք։ Երեք ամիս, ամէն օր արեւը կ՚արթննար մեզի աչք կ՚ընէր, կը ցատկէինք անկողինէն եւ մրցումի մէջ էինք թէ մեր երկուքէն ո՛վ պիտի աւելի բաներ ընէր այդ օրը։ Երբ արեւը ճերմակ էր, ամառնային եղանակներով կը վազվզէինք։ Երբ ցեխի կամ թրիքի վրայ կոխէինք, աղբիւրին տակ զով-զով կը լուացուէինք։
Բայց նախ՝ առտու կանուխ, ժամը եօթը չեղած՝ չորս քառակուսի մեթր խորութեամբ ու տարածութեամբ աւազանին սառի պէս ջուրին մէջ կը նետուէինք, հոգ չէ թէ մէջի քանի մը գորտերը կռկռային։ Յետոյ կը դեգերէինք պարտէզին ութ յարկերէն քանի մը հատին վրայ, այստեղէն կը փրցնէինք եւ թաց անձեռոցով սրբելէ ետք տեղւոյն վրայ կ՚ուտէինք խնձոր, քիչ մը կեռաս, կլոր սալոր (հաւկթաձեւերը կովերուն համար էին), տանձ ու դեղձ։ Ո՛վ որ մեր գիւղի դեղձէն կերած չէ, դեղձին իսկական համը չի գիտեր։ Կար նաեւ պզտիկ աւազան մը անկողինի չափ, ան ալ քովի բանջարեղէններուն համար էր։ Կը քաղէինք լուբիա, լոլիկ, վարունգ, պիպեռ եւ ընկոյզ։ Հիմա պիտի հարցնէք որ՝ ճերմակ թութն ալ որ այնքան համով կ՚ըլլայ՝ ուրկէ՞ կը ճարէինք։ Մեր տունէն մինչեւ հրապարակ հասնող ճամբու կէսին աւերակ տուն մը կար, անոր պարտէզին մէջ, ճիշդ ճամբուն եզերքը հարսի պէս կայնած էր թութի ծառը։ Կարճահասակ հարսի պէս, ճմռթկուած էր հագուստը բայց։ Մեզի ափ ափ հասուն թութ կը հրամցնէր։ Քաղցրահամ, փափուկ, զուսպ ժպիտներով սպիտակ թութեր։ Ես ազատած եմ այդ աւերակէն, ես հո՛ս եմ, կ՚ըսէր։
Ճերմակ ու սեւ թուզն ու կարմիր ու ոսկի գիրուկ խաղողները Մատամ Թէրէզային քովէն կը գնէինք։ Բոպիկ, նիհարկուկ, նեփնեղ աչքեր, մինինիկ քիթ, բարակ շրթունք։ Ամէն բանով բարակ, քչախօս կին որ հուրի փերիի պէս կը մտնէր կ՚ելլէր բլրան գագաթը թառած՝ քար քարի վրայ հպարտօրէն շարուած, յաւիտենութեան դէմ մրցող իր բնակարանէն։ Ընդարձակ եւ պարապ, հիւրասենեակը երեք խսիրէ աթոռ միայն, գետինը՝ բաց կաթնագոյն սալիկները փըրըլ-փըրըլ. պարահանդէսի համար հոյակապ սրահ, Հոլիվուտի ֆիլմերը յիշեցնող։ Տան երեք կողմերը լայն թանձր պատշգամ, հոն ալ աթոռ չկար, բայց կար յաւիտենական բնակիչ մը՝ Մարիամ Աստուածածինի խորանիկը, անշուշտ կապտազգեստ։ Լանաշունչ պատուհաններ ու բարձրահասակ առաստաղ։ Ամբողջ մթնոլորտին մէջ բան մը կար որ կը կոչուէր մաքրամաքուր դատարկութիւն։ Պտուղները՝ պարաններով հիւսուած լայն ամաններով կը բերէր խոհանոցէն, ուր կարծես բան մը եփած չէ։ Մաքրութիւնը կ՚ունենայ տեսք, կ՚ունենայ բոյր, բայց լսողութիւն չունենար։ Մենք մաքրութիւնը կը լսէինք անգամ։ Այնքան բծախնդիր էր որ թերեւս կշիռքին նժարներն իսկ կը լուար։
Եթէ տակաւին կայ այդ տունը, կը հաւատամ թէ հազուագիւտ վայրն է աշխարհի մէջ ուր Քորոնան գոյութիւն չի կրնար ունենալ, չի կրնար մօտենալ, հեռուներն ալ չի կրնար պահուըտիլ։ Օդին սրսկած մաքրութիւնը իր թոյնն է, մէկ երկվայրկեանէն կը սմքեցնէ։ Բնակավայր մը՝ այնքան լուսաւոր էր եւ օդասուն, գիւղական ճանճ մը իսկ չկար։
Մեր տունն ալ ճանճ, մժեղ, մեղու չկար. քանի որ երեք շաբաթը անգամ մը պարտէզը Ռըշ կ՚ըլլար, կը հականեխուէր։ Դուռ պատուհանները ամուր կը փակէինք այդ քիթ ծակող հոտով, բարակ սուրերու պէս արձակուող առատ սրսկումին դէմ։ Յետոյ մէկ օր պէտք չէ այդ ծառերուն քով երթայինք, երկու օր պտուղները պէտք չէ ուտէինք՝ թոյներուն էն զօրաւորն է կ՚ըսէին. ամէն տարի գիւղի անզօր նորահարսերէն մէկը այդ թոյնը կը խմէր որ մեռնի։ Ալլա եըրհամու, Աստուած հոգին լուսաւորէ կ՚ըսէին կը կնքէին հարցը։
Եթէ կնոջ իրաւունքի եւ անիրաւութեան անմահկանացու հարցէն շեղիլ ուզեմ, պիտի հասնիմ հոն ուր մեր պատանութեան՝ ամէն օր զգլխիչ պահ մը կ՚ունենայինք։ Հէյրա՜ն մնացած մտիկ կ՚ընէինք մօրս մօրեղբօր, Պոլիսէն տարի մը առաջ հասած եօթանասուն տարեկան, գեղադէմ դերասանի արտաքինով, եռանդուն Ստեփան Տայիին։
Զարմիկներս կու գային, մեր խաղընկերները կու գային գիւղին միւս ծայրէն, ծալապատիկ կը նստէինք հսկայ կեռասի ծառին տակ, ատալիաներուն եւ աղբիւրին քովը։ Տային կը նստէր քանըփայի եւ բազկաթոռի միջեւ հասակ ունեցող մաշած ծածկոցով խորը ինկող բազկաթոռին մէջ։ Նախ կը դառնար Մատամներուն. էն առաջ անուշապուրի հարցը պէտք է լուծուէր։ Կ՚ակնկալէր որ անուշապուր պատրաստեն Մատամները (մայր մօրաքոյր մեծմայր), որ իր պատմութեան աւարտելուն՝ ուտէինք անուշապուրը։ Կաթնապուր չըլլա՞ր։ «Սաղ կեանքիս մէջ կերեր եմ կաթնապուր, անուշապուրը ի՛նչ է որ նազ տուզ կ՚ընէք կոր։ Մարդ սրտին կէօրէ պիտի ապրի»։
«Պատէմ շէքէր, հո՛ս դիմացս նստէ նայիմ, դուն փէք աղուոր հարցումներ կը հարցունես կոր»։ Պատէմ շաքարը ես էի, քոյրս՝ Չամիչ, եղբայրս Ֆընտըխ, միւս քոյրս Լէպլէպու, էն փոքրը Ֆըստըխ։ Զարմիկներս միայն ճաշերու անուններ ունէին՝ Թարխանա, Իմամ պայընտի, Քէօֆթէ, Սուճուխ։ Մեր միւս պատանի խաղընկերները՝ Պատուելի, Պոռոզան, Սրբուհի, Գեղանի, Քահանայ, Սուրաթ-սըզ, Նաթաշա, Րոմիօ։ Բայց թագաւորը անուշապուրն էր որ փառքով-զօրքով պիտի հասնէր երբ Տային էյլէմիշ ընէր իր եաւրուները։
Մեր Տային կը լարէր իր երեւակայութիւնը ու կը հիւսուէր մանուածապատ պատմութիւն մը հերոսներու, քաղաքներու տարօրինակ, չլսուած անուններով քաղաքներ՝ Ոսկեպար, Մարմրան, Տընկուշ, Չինչին, ուր միայն փիլաւ կ՚ուտէին։
(Ասիկա վաթսուն տարի առաջ էր, երբ Ճէյ Քէյ Րոուլինկին «Հերրի Փոթըր»ի աշխարհահռչակ գիրքերը չկային)։
Տղոց տարիքը պահուան համաձայն թիւ կը փոխէր։ Միայն անհնարին դէպքեր չէ որ կը յօրինէր Տային, իր դէմքին արտայայտութիւնը պատումը կը ցոլացնէր. յատկապէս աչքերով կը հասկցնէր պահուան առթած զգացումը։ Թենոր եւ պաս բացականչութիւններ, երբեմն եզրակացութիւնէն ետք բացատրութիւն։ Ի՛նքը կը հարցնէր, ինքը կը պատասխանէր։ Երբեմն մեզի ալ առիթ կու տար, ինչ որ պատասխանէինք՝ ճի՛շդ կը գտնէր։ Ամենէն աւելի Սուրաթսըզին առիթ կու տար պատասխանելու։ «Է եղա՞ւ մի, ատիկա ինտո՞ր կ՚ըլլայ կոր. ան վախըթները օթօ չիկար որ գործածէին, էշո՛վ կ՚երթային»։
Ինչո՛վ կ՚երթան թող երթան, միայն թէ Տային շարունակէ պատմութիւնը ուր հինգ վայրկեանը մէյ մը, մէկը միւսին հետ կապ չունեցող դէպք մը կը պատահի, տարօրինակ արարած մը կը յայտնուի։ Հարաւէն հրէշին կինը կը հասնէր, փորին մէջ նոր կլլուած կէտձուկ մը որ դեռ կը շարժէր։ Հրէշը գիտէ՞ք ինչ է. հուր՝ կրակ , էշ՝ գիտցած հայվանդ։ Խումբ խումբ կրակ կ՚ելլէ հրէշին կնկան ականջներէն։ Արեւմուտքէն Կէնճ Դրոն դուրս կը քաշէր Ճէնկիզ Խանին սուրը, կը հասնէր ո՜ր՝ հրէշին կինը բարձր լերան գագաթը հասեր է։ Կէնճ Դրոն հազիւ ոտքը լերան կը դնէր՝ մէյ մըն ալ լեռը քալել կը սկսէր, բայց մրջիւն մը տեսածին պէս՝ լեռը կը կենար։ Տային յատուկ սէր ունէր մրջիւններու նկատմամբ։ Անոնք պզտիկ արարածներ էին որ մեծ գործեր կը կատարէին։ Անօթի չէին մնար։
Գիշերը՝ երկու որսի շուներ պահակ կը կենան, որ քնանայ Կէնճ Դրոն։ Աղուէսը կու գար կ՚ուտէր Մաճպուրին բոլոր հաւերը, յետոյ գայլը կու գար կ՚ուտէր աղուէսը, խորամանկ արջը իբրեւ թէ աչքերը գոց է չի տեսներ կոր, հայտէ՜, մէկէն կը յարձակի բզիկ բզիկ կ՚ընէր գայլը։ Փիղը կու գար մէկ թաթով կը ճզմէր արջը։ Բայց լռիկ մնջիկ մրջիւնները խելացի էին, պզտիկ հալին մի նայիք, անոնք շատ խելացի են, կու գան փիղին յետոյքէն կը սկսին կրծել հազարներով, մեղուները կու գան, ճանճերը, ագռաւները։ Փիղը պզտիկ պոչիկով ինչպէ՞ս անոնց սատկեցնէ։ Կը մտնեն կը մտնեն կ՚ուտեն միսը։ Հնդիկ ալ չկար որ ազատէր փիղը։ Քանի որ լէշը այդքան կը հոտի, գիւղին մարդիկը մէկալ գիւղերը կ՚երթային։ Այդ գիւղին անունը ի՞նչ է եղեր՝ Պիլմէճէմ։
Յետոյ տասնըմէկ տարեկան Սմբիկը (կէս ժամ առաջ տասներեք տարեկան էր) Շաշ Տօնձին հետ գնդիկ խաղցած պահուն կարմիր խնձոր մը կ՚իյնայ ճիշդ Սմբիկին գլխուն, բայց գլուխը չ՚արիւնիր, ինչո՞ւ … լարուած կը սպասենք պատասխանին, եւ ճիշդ այդ պահուն ոտքի կ՚ելլէ. Է՛հ, մնացեալը վաղը։ Մնացեալը վա՞ղը։ Գլուխը մեծ է, խնձորը պզտիկ է, անոր համար չ՚արիւնիր։ «Վերերէն բան մը իյնայ նէ՝ քարի պէս է, կը ջարդէ»։ Տայի, ի՜նչ կ՚ըլլայ շարունակէ։ «Հատէ նայիմ, դո՛ւք մտածեցէք։ Վաղուան ալ պատմութիւն պէտք է։ Ես պոյայի քիւփ չե՜մ»։
Յաջորդ օրը քով քովի թխմուած ենք անհամբեր։ Շարունակած պատմութիւնը երբեք կապ չունի նախորդ օրուանին հետ։ Անմիջապէս կ՚ուզենք հասկնալ երէկուան պատմութեան շարունակութիւնը։ Մինչ այդ Տային մոռցած կ՚ըլլայ իր հնարածը, բայց մէջէն կ՚ելլէ։ Տարօրինակ պատահարները լուծում չէին գտներ, բայց մեր հետաքրքրութիւնը հարցումներու շարան մը կ՚ըլլար։
Չախչախ թագաւորը առա՞ւ Փրթունին ոսկիները։ «Ի՛նչ Չախչախ թագաւոր, անոնք մեռան, փայտոսցան»։
Գնդուլիկին գնդակը ո՞վ գողցեր է եղեր։ «Սա կեանքին մէջ ամէն ինչ ուզնուդ պէս չըլլար, եաւրուներս. Գնդուլիկը առանց գնդակի մնաց, իր ախմախութիւնն էր»։ Բայց Գնդուլիկը կաղ էր, հազի՜ւ կը քալէր, չէր կրնար վազել։ «Իր գնդակը կը սիրէ՛ր նէ՝ այն ատեն ամո՛ւր թող բռնէր ասդին-անդին թող չի նետեր»։ Բայց ան գնդակը պահա՜ծ էր։ Տային չէր յիշեր, բայց մենք կը յիշէինք որ Գնդուլիկը զգոյշ էր։ Անմիջապէս պիտանի դաս մը եւս կու տար։ «Պահել կայ՝ պահել կայ. անանկ տեղ մը պիտի պահես որ մէկուն խելքէն միտքէն չ՚անցնիր»։
«Յետոյ բացուեցա՞ւ ադ քարայրին դուռը։ Ազատեցա՞ւ Մէյմէյ գառնուկը». «Ի՞նչ քարայր» …Ուրեմն սարդերը կերա՜ն պզտիկ գառնուկը։ «Ոչ ոչ ոչ, երկրաշարժ եղաւ, անանկ երկրաշարժ մը եղաւ որ երկինքն ալ շարժեցաւ, փլաւ քարայրը։ Գառնուկին մաման կաղալով եկաւ, ազատեց ձագը»։ Բայց մայրը մեռած էր, յիշեցուցի Տայիին։ Գլուխը կախեց յետոյ շեշտակի նայեցաւ Նաթաշային, որ մայր չունէր. «Ես անանկ կ՚ըսեմ ամմա դուք պէտք չէ հաւատաք քի մայրը մեռած է»։
Այս «շարունակական» պատմութիւններէն ո՛չ մէկուն մէջ նախկին տիպարի մը կամ վայրի մը անունը չկրկնեց։ Կային՝ Թուրբերես, Ճիլվէնար, Ոսկիմատ, Ճըվըխ Սագօ, Միշմիշ, Հէյրան-Ճէյրան-Փայլան երեք քոյրեր — մէկը Եփեսոս հարս գնաց, մէկը Թեսաղոնիկէ, մէկն ալ իշտէ Պոլիսը մնաց։ Կային քաղաքներ՝ Էճապոն, Մարմրան, Տընկուշ, Չինչին (ուր միայն փիլաւ կ՚ուտէին)։
Բայց ոչ, միշտ ալ պառաւ մը կար որ ջրհորին մէջէն կամ փոսին մէջէն կամ գերեզմանին մէջէն դուրս կու գար, կամ ալ սեւ ծառերուն վրայէն վար կ՚իջնէր. անունը Թերսուրաթ։ Ետեւը պահած կ՚ըլլար ձեռքերը. մէկ ձեռքին՝ բարակ օձ, միւսին՝ կարմիր խնձոր։ Չսիրածին առջեւ օձը կը հրէր, հաւնածին՝ խնձորը կու տար բայց մէկ պատառէն ետ կ՚առնէր. օձն ալ քովը կու գար եալվար-եախար կ՚ըլլար որ իրեն ետ առնէ։ Այդ Թերսուրաթին անունը երիտասարդութեան Եւա է եղեր։ Պալատի մէջ կ՚ապրի եղեր, ամուսինին խնձոր տուեր թունաւորեր է. պալատէն դուրս դրեր է։ Հուրի փերի մը հասեր է, հոգ տարեր է որ չի մեռնի, մէյ մը որ աղէկցեր է մարդը՝ անիկա անհետացեր է։ Ամուսինն ալ փերուշան՝ աշխարհին մէկ ծայրէն միւսը կը թափառի։ Եթէ զաւալլը մարդ մը տեսնէք մէջտեղերը, իշտէ Թերսուրաթին ամուսինն է։ Բայց Սատանան ադ Եւային կատարեալ տգեղցուցեր է, հալած պէքմէզը տաքտաք դէմքին թափեր է։ Թերսուրաթին աչքը ապակի ըլլալուն «թամամ ադ պատուհանին ապակիէն» միշտ թուզի տերեւով աչքը կը ծածկէ եղեր։ Այնքան պիչիմսիզ է որ տեսնալուդ պէ՜ս ափալ թափալ հեռու գիւղերը կը փախիս։ Բայց ջրհոր չեղած տեղը չ՚երթար. Իիինչո՞ւ չ՚երթար հարցուցէք։ Ինտո՞ր պիտի լոգնայ։ Գիշերը երբ բուերը ճչան, ագռաւները կռնչան, գայլերը ոռնալ սկսին, ըսել է որ Թերսուրաթը կը լոգնայ կոր։
Օր մըն ալ պատմեց որ միլիոն առաւել վաթսուն անգամ միլիոն տարիներ առաջ կենդանի մը կար, որուն գլուխը եթէ հոս է ճիշդ սա սանդուխին ծայրը, մարմինը՝ ութը յարկ վար պարտէզն ալ կ՚անցնի մինչեւ ադ տոքթոր օլաճախին պալքոնը։ Պոչն ալ, սա վարի հաւուզը կա՞յ եա, ադ մեծ հաւուզին մէջ միայն պո՛չը կը բաւէ։ Անունը՝ Քշանքէօրիշ։
Ի՞նչ տեսակ ձայն ունէր, Տայի։ «Ես այն ատեն չիկայի որ ձայնը լսէի։ Ծառերը աստեղէն երկինք կը հասնէին. ծառերը իմացեր են որ Քշանքէօրիշը՝ արեւը պնակ մը կերակուրի պէս՝ լո՛փ պիտի ընէ ուտէ եղեր։ Ծառերը նամակ գրեր են արեւին, զեփիւռը տարեր տուեր է. արեւը աս կարդացածին պէս՝ էս քու խե՛րդ կ՚անիծեմ ըսեր է։ Լուսինն ալ խեղճը ինքզինքը ազատէ ըսելով՝ արեւին ֆիթ տուեր է հա տուեր է։ Արեւը իր բոլոր պիւթակազները բացեր է, հարիւրհազար հատ եւ Քշանքէօրիշը ճըզըր-ճըզըր այրեր է։ Ամմա եօթուկէս ժամ տեւեր է մինչեւ որ այրի վերջանայ։ Ադ հայվանին մոխիրը բլուր դարձեր է։ Միւս օրը առտուն արեւը կը տեսնէ որ տարչինի գոյն երկար թեւերով թռչուններ կան մոխիրներուն վրայ։ Աղուորնե՜րս, ձեր տեղը հոս չէ կ՚ըսէ, ամէնքը մէկ Հայաստան կը ճամբէ։ Ան թռչունները կախարդական հիւնէր ունին, ուր որ երթան գիւղ կը շինեն, քաղաք կը շինեն, լեցուն ընտանիքներ կը շինեն։ Բայց աս ալ գիտցէք՝ աս թռչունները միւսներուն պէս չեն, ասոնք ձայն չունին, բայց միշտ կ՚աշխատին։ Պզտիկ աչքեր ունին կը կարծես, բայց ադ աչքերուն տակը կրա՛կ կայ։ Դուն մի ըսե՜ր որ՝ ադ մոխիրին մէջ քիչիչիկ մը կրակ մնացեր է ան ալ աչքերուն տակ պահեր են որ իրենց լոյս տայ, քանի որ միայն գիշերները կը թռին որ որսորդները իրենց չի տեսնեն։ Անանկ դիմացկուն թեւեր ունի՜ն, աշխարհի չորս կողմը կը թռին կայծակի արագութեամբ։ Աս ալ ասանկ էֆէնտիմ։
Անբախտ ժողովուրդ մը կայ եղեր։ Գիշեր-ցերեկ կ՚աշխատին, արիւն քրտինք կը մտնեն. եփերկար սեփսեւ մարդիկ կու գան ամէն ինչ կը փախցնեն կը տանին, օրօրոցին մէջի պէպէքներն ալ կը տանին։ Ան պէպէքներէն մէկուն անունը Արաքսի է եղեր։ Ասիկա միտքերնիդ պահեցէք, յետոյ կը գիտնաք ինչու կ՚ըսեմ կոր։ Ադ սեւ վահշիները կ՚աւրեն կը ձգեն, պիւթիւն մէմլէքէթը խարապ կ՚ընեն։ «Մեմլէքէթ»ը ի՞նչ է Տայի։ «Մարի, մէմլէքէթին հայերէնը ինտո՞ր կ՚ըլլայ կոր»։ Հայրենի՛ք։ Մէյ մը կէս մը փլած պատին տակէն չէօքմիւշ եղած անկողինէն Յարութիկը աչուկները կը բանայ կը տեսնէ որ ամէն բան գետին ինկե՜ր է, տունը մէկը չիկայ. պիտի լայ բայց ոյժ չունի, շա՜տ անօթի է. կամացուկ մը վախվխելով կը քալէ, տակը չիշ ըրեր է բայց չի գիտեր ուր են իր վարտիքները, պտըտիկ-պտըտիկ կը քալէ, իրենց պարտէզին մէջը կը տեսնէ կարմիր լոլիկ մը կայ կարմրու՜կ հասո՜ւն, փրցնելը խածնելը մէկ կ՚ըլլայ։ Մէյ մըն ալ թուո՜ւհ, հոտած, տասը քիլօ խաշուած փաթաթէսի չափ փորով մարդ մը կու գայ, ուռած մատներով բարակ չորցած ճիւղը բռնած վրան կը յարձակի, վայ կեաւո՛ւր կ՚ըսէ, անանկ տէբբիկ մը կը զարնէ, Յարութիկը գետին կ՚իյնայ. մարդուն աչքերը կաս կարմիր են, ձեռքով ոտքով անանկ կը ծեծէ Յարութիկին ան…անկ …կը ծե….ծէ՜…. Ստեփան Տայիին աչքերէն խոշոր կաթիլներ սկսան իջնել, մեզի նայեցաւ ամենագորովագութ նայուածքով։ «Ինչու կը ծեծէ»։ Է՛, հայվան է կը ծեծէ հա կը ծե … աչքիս մէջ փոշի մտաւ մէ վարկեան էրթամ լուամ։ Վերադարձին՝ ցուցամատը վեր բարձրացուց Տային, բարձրացուց նաեւ ձայնը. – բայց Յարութիկը քա՛ջ տղայ էր, քաջ տղաները միշտ պահապան հրեշտակ կ՚ունենան։ Էկուր նայէ որ իրեն մամային դրացին, դեղին մազերով կինը դուրսը լուացք կը փռէ կոր եղեր, տեսեր է, փախցուցեր է ադ ճանավարին ձեռքէն։ Յարութիկը քովը պահեց։ Ճերմակ սաւաններուն մէջը փափուկ-փափուկ պառկեցուց։ Հաւու ոսկորի ջուրով մածունով չորպա եփեց։ Ամէն շաբաթ օր անուշապուր եփեց Յարութիկին համար։ Անհամբեր Շաբաթ ըլլալը կը սպասէր. այդ օրը երկո՛ւ պնակ անուշապուր կ՚ուտէր Յարութիկը։ Շատ պզտիկ էր բայց խելացի էր, կարծես քի մեծերուն չափ բաներ գիտէր։ Իրեն մաման անտառին մէջ կորսուեր է կ՚ըսէին։ Հոն վայրի կենդանիներ կան, անոր համար ելեր երկինք գացեր է։
Ադ աղուոր դրացին ուրում էր, Յարութիկին ձեռքը կը բռնէր որ ամէն գիշեր խաչ հաներ։ Մի վախնար, մամադ արդէն երկինքէն միշտ կը նայի կոր քեզի.- ամա՜ն տեսէք, կ՚ըսէ կոր մամադ հիրիշտակներուն, Յարութիկս ի՛նչ աղուոր կը մեծնայ կոր։
Արաքսին, պէպէք Արաքսին ի՞նչ եղաւ։ «Արաքսին ալ իր քո՛յրն է էղեր. Հա՛, իր քոյրիկն էր»։ Ինչպէ՞ս գտաւ աղբարիկին։ Կայնեցաւ Տային, կեռասի հաստ ճիւղին յենեցաւ. առաջին անգամ ըլլալով պատասխան չտուաւ։ Եաւրուներս ըսաւ. կոկորդս կը ցաւի կոր. հոս պիտի կենանք։ Վաղը կը շարունակեմ։
Այդ վաղըն չհասաւ։ Այսինքն վաղըն եկաւ բայց շարունակութիւնը չեկաւ։ Բայց ո՞վ կը հաւատայ որ չշարունակուեցաւ։
Անկէ ետք կը խուսափէր Տային մասալներու պահերէն։
Արդէն երկու շաբաթ ետք, Հոկտեմբերը սկսելուն պէս տան մէջ պատրաստութիւնը կը սկսէր ներգաղթի։ Ետ քաղաք պիտի երթայինք ամէն մէկս իր տան մէջ իր ծնողքին հետ։ Մէկ դասարան բարձր. գրեթէ նոյն դասընկերներով։ Կը տխրէինք որ յաջորդ ամառը շատ շատ ուշ կը պիտի հասնի։
Տայիին հին նկարներու տուփին մէջէն, տարիներ ետք լուսանկար մը գտայ՝ գեղադէմ Տայիին քով նոյնքան բարձրահասակ, բայց քիթը բերանը ծռմռած, մէկ աչքը վեր մէկը վար, առանց յօնքի, ճաղատ երիտասարդ մը։ Ետեւը գրուած է՝ Արաքսիին մէկ հատիկ տղան Ինկարը։
Տայիին աչքերուն մէջ անցեալը, ներկան եւ ապագան կար։
Իր խոշոր աչքերէն կայծակներ եւ կայլակներ կ՚իջնէին, որովհետեւ վճիտ կապոյտ էին աչքերը։ Պսպղուն էին նայուածքն ու պատմութիւնները, որովհետեւ միշտ գրկեր էին տաքուկ արեւի տարբեր մէկ տեսակը։
Իր կոկորդի ցաւը անցեալէն, մանկութենէն ի վեր քրոնիկ դարձած՝ միշտ պատճառ մը ունէր ցաւելու։ Ինք ալ ձեւը գտած էր, գէթ երեւութապէս, ցաւը հեռացնելու։
Իսկ պատմութիւնը ապագային համար է։ Հմայիչ է յուզիչ է, կախարդական է գերիրական է. ինչ որ է՝ մաքրազտում է. տիտանմողէզներուն՝ տայնոզորներուն վրայ կայնած փիւնիկ է։
Նիւ Ճըրզի, ԱՄՆ
