Պոլսոյ ձկնորսները՝ Սիտեաճը Սերքօն, Քարիտեզճի Սիրիկը, Կումիկը եւ միւսները, զորս Երուխանով կը ճանչնանք, դեռ կը տեւէին Ի. դարակէսին ալ, գնդուած Գումգաբուի մէջ, թաղի Ս. Յարութիւն եկեղեցւոյ շուրջ։ Ձկնորսներու եկեղեցին կայ դեռ՝ անոնց երկ-երկու լումայ նուէրներով պճնուած, բայց ձկնորսները ոչ եւս են։
Տաճատ ռէյիս, Յուսիկ ռէյիս, Գրիգոր ռէյիս, Հայկ ուստա, Գէորգ ռէյիս… Անուններ, որոնք 1950-ականներուն ծովափնեայ Գումգաբուէն կը սկսէին Մարմարա ծովն ակօսել՝ մինչեւ Իշխանաց կղզիներ, թերեւս աւելի հեռուները… Թերեւս մոռցուէին այդ անուններն ալ, եթէ չըլլար լուսանկարիչ Արա Կիւլէրի 1952-ին «ժամանակ» օրաթերթին մէջ տպաւորիչ լուսանկարներով հրատարակած հարցազրոյցի շարքը, զոր առանձին հատորով մը 2010-ին տպագրած էր «Արաս» հրատարակչատունը։
«Ձկնավաճառներ՝ Ղալաթիոյ կամուրջին մօտ»,
© «Արաս» հրատարակչատուն
Գումգաբուի հայ ձկնորսները կերպաւորած է նաեւ անուանի արձակագիր Սայիտ Ֆայիք Ապասըյանըք (1906-1954)։ Ան ծնած է Ատափազար, ուր ալ ստացած է իր սկզբնական կրթութիւնը։ Ապա Պոլսոյ ու Պուրսայի մէջ շարունակած է ուսումը՝ ընդունուելով Պոլսոյ համալսարանի թրքական բանասիրութեան ճիւղը։ Շրջան մը, 1930-ականներուն, հետեւած է Կրընոպլի համալսարանի դասընթացքներուն, սակայն շուտով վերադարձած է Պոլիս։ 1935-1936 թուականներուն կարճ ժամանակ մը թրքերէն կը դասաւանդէ Հալըճըօղլուի Գալֆայեան որբանոցին մէջ։ Կենսագրութեան մէջ կը նշուի, թէ «աշակերտներուն վրայ հեղինակութիւն մը բանեցնել չկարենալուն հետեւանքով վէճ մը կը ծագի, ու պաշտօնէն կը հեռանայ»։ 1938-ին Պուրկազ կղզիի վրայ Ապասըյանըք ընտանիքը կը գնէ շքեղ ապարանք մը, որ այսօր արձակագրին տուն-թանգարանն է։ 1945-ին կը հիւանդանայ. ախտաճանաչումը՝ լերդակարծրութիւն։ Իր օրերուն մեծագոյն մասը այլեւս կ՛անցնի Պուրկազ կղզի։ Բուժման նպատակով արտասահման ալ կ՚ուղեւորուի՝ մէկ կողմէ շարունակելով նաեւ ստեղծագործել։ Կը մահանայ 1954-ին։
Սայիտ Ֆայիք ծանօթ է իր պատմուածքներով, սակայն հրատարակած է նաեւ բանաստեղծութիւններու ժողովածոյ մը, երկու վէպ, ժորժ Սիմենոնէն թարգմանութիւն մը եւ հարցազրոյցներու շարք մը։ Հետեւեալ պատմուածքը, որուն վերնագիրն է Ermeni Balýkcý ile Topal Martý, տեղ գտած է «Թաղին սրճարանը» ժողովածոյին մէջ (առաջին հրատ.՝ 1950)։ Թարգմանութիւնը կատարած եմ Մարտ 2011-ին «Եափը 0րետի» հրատարակչութեան տպագրած հատորէն (էջ 98-101)։ Շեղագրով դրուած են այն բառերը, զորս հեղինակը բնագրին մէջ գործածած է հայերէնով։ Իսկ լուսանկարները քաղուած են Արա Կիւլէրի «Գումգաբուի հայ ձկնորսներդ 1952» հատորէն («Արաս», Պոլիս, 2010)։
* * *
«Յուսիկ ռէյիս կը վերադառնայ Գումգաբու»,
© «Արաս» հրատարակչատուն
Նոյնիսկ տեսնուած է, որ կաղ ճայն ու ձկնորսը խօսին իրարու հետ։ Կ’ապահովեցնեմ, որ նախ ճայը խօսք ըսած է, պիտի ըսեմ։ Անհնար է, որ նախ ձկնորսը խօսք ըսէ ճային։ Անոնք, որոնք կը փոխանցեն այս զրոյցը, ըստ հետեւեալի կը պատմեն երկխօսութիւնը.
Ճայը.
– …
Ձկնորսը.
– Պիտի լռե՞ս, կաղ, առտու կանուխ…
Ճայը.
– …
Ձկնորսը.
– Համբերէ … Տակաւին չհասանք նշանին։
Ճայը.
– …
Ձկնորսը. – Աչքդ սիրեմ, կաղ, լռէ՛… Լռէ, որ ժամ առաջ հասնինք սա նշանին։
Ճայը.
– …
Ձկնորսը. – Ծօ, ասքան շատախօսելուդ նայինք նէ՝ բաւական անօթի ըլլալու ես։
Ճայը.
– …
Ձկնորսը.
– Ուրեմն, կեցիր, ստաւրիտ մը կտրեմ։
Ճայը.
– …
Ձկնորսը.
– Շատ գլուխ պայթեցուցիր…
Ստաւրիտի գլուխ մը եւ միսերէ մաքրուած, պոչը դողացող ոսկրեայ կմախք մը նետեց ճային կողմը։ Սկսաւ թիավարել։ Քիչ վերջ մեր առջեւն էին մշուշի մէջ աճած ամայի կղզիները։ ճայը լռած էր։ Ալ չէր խօսեր։ Ուստի ձկնորսը ինծի դարձաւ.
– Ձուկի ելլամ նէ նաւակը իսկոյն կը ճանչնայ, կը հետեւի ինծի։ Նաեւ բախտաբեր թռչուն մըն է…
– Ինչո՞ւ կաղ կը կոչես, վարպե՛տ։
– Որովհետեւ կաղ է։
– Ի՞նչ եղեր է ոտքին։
Չպատասխանեց։ Լռեցինք։ Հովը ցամաքի հոտ մը բերաւ քիթիս։ Մեզ շրջապատեց փտող ձմերուկի մը հոտը։ Ձկնորսը կը լռէր, կարծես նեղուած էր այսքան մը խօսած ըլլալուն։ Ձկնորս ըսածդ մէկն է, որ իր մէջ կը խօսի, պիտի ըսեմ, սակայն սխալ է։ Ձկնորսը նոյնիսկ ինքն իրեն համար շատախօս չէ։ Չեմ հանդիպած շատախօս ձկնորսի մը։ Մարդը, որ շատախօս է, ձկնորս չէ։ Եթէ ձկնորս է՝ շատախօս չէ։
Կարծես հետեւեալ երկխօսութիւնը կատարեցինք, երբ կը դիտէր իր շուրջը.
«Կը տեսնե՞ս Գընալըի քիթը»։
«Կը տեսնեմ»։
«Վերը ճերմակ հող մը կայ։ Այդտեղն ալ կը տեսնե՞ս»։
«Ո՛չ…»։
Ձուկը անդորրը կը սիրէ։ Կը սիրէ մարդը, որ իրեն նման բերան ունի, սակայն լեզու՝ ոչ։
Դարձեալ գլխապտոյտ ունիմ։ Անգամ մը եւս ձուկի ելլե՞լ։ Ի՜նչ խոշոր, խուլ, խոր ձայն՝ ծովուն ձայնը։ Մարդ ի՜նչ փոքր է այս պզտիկ նաւակին մէջ։ Օ՜հ, ցամաքը։ Այնտեղ կան ձայներ, մարդիկ, աղմուկ։ Ծառեր կան։ Կան հովեր։ Ի՜նչ անուշ է դէպի բացերը նայիլ ոտքերուդ տակ ունենալով պինդ հողը։ Բայց խուլ ձայները, որոնք խոշոր բերնի մը շնչառութեան կը նմանին, լսել ծովուն մէջտեղը, նաւակի մը մէջ, երբ կաղ ճայ մը աչքի պոչով ձեզ կը կը լրտեսէ՝ վախ մը, սարսուռ մը կու տայ մարդուն։ Երանի վերադառնայի՛նք։ Երբ ոտքս ցամաք կոխեմ՝ զոհ պիտի մատուցեմ։ Զո՞հ։ Զոհը ի՜նչ սարսափելի, ի՜նչ բարբարոս բան մըն է, Աստուա՜ծ իմ։ Ինչպէ՞ս կրնան անասունները գլխատել մանուկներու, կիներու, աղջիկներու առջեւ։ Ի՜նչ նախնական աւանդութիւն։
– Ջուրերը շատ գէշ են։ Դուն ալ պիտի մարիս ուր որ է, վերադառնանք։
– Վերադառնանք… Երբ հասանք Գումգաբուի սրճարանը, արեան տաք հոսանք մը խուժեց դէմքս։ Օ՜հ, վերջապէ՛ս։ Ձկնորսը խստութեամբ երեսս նայեցաւ։
– Քեզի հետ դարձեա՞լ ձուկի ելլել, – ըսաւ– դուն ջղային մարդ ես, ծօ՛։
Օրեր շարունակ ինձմէ խռովածի երեւոյթ ունէր։ Արդէն որմէ՞ խռոված չէր որ… Թերեւս սուգի մէջ էր ու լամբակին սեւ բան մը դրած էր։ Իր բարեկամները՝
– Վարպետին ի՞նչը մեռաւ արդեօք։ Չես ալ կրնար հարցնել որ մարդուն… Կրա՛կ կը ժայթքէ.– կ՚ըսէին։
Խիստ կը փափաքէի դարձեալ ձուկի ելլել, այդ տարօրինակ վիճակը վերստին գտնել։ Միաժամանակ վախնալն ու երազելը սարսափելի հաճոյք մը կը պարգեւէր։ Անգամ մը եւս պէտք է ճաշակէի այդ հաճոյքը։
Տեսայ, երբ ծխախոտէ սաթի վերածուած եղունգներով կը փայլեցնէր կարթին լարերը։
– Ակոբ աղա, – ըսի, – ձուկի՞։
Չպատասխանեց։ Սրճեփին.
– Վարպետին սուրճ մը եփէ։
– Սուրճս խմած եմ, չեմ ուզեր։
– Ձուկի՞, վար պետ։
– Հա, ձուկի… Ի՞նչ կայ որ։
– Ինծի ալ ա՛ռ։
Վարպետն ալ երկրի վրայ առնելիք-տալիք, կարիքներ ունէր։ Չելեպիէ մը հինգ֊ տասը ոսկի առնել նուաստացում չի նկատուիր որ…
– Բայց, – ըսաւ,– նաւակին մէջ (եթէ) մեռնիս նէ՝ չեմ վերադառնար։
– Այդ օր անհանգիստ էի քիչ մը։
– Նորէն պիտի անհանգստանաս, ուշադրութիւն մ՚ը՛ներ։ Այս ջղայնութեամբ ցամաքին վրայ ալ հանգիստ չես կրնար ընել։ Բան մը չ՚ըլլար արդէն։ Մեռնիս նէ ի՞նչ կ՚ըլլայ որ։ Պահը երբ գայ՝ ցամաքն ու ծովը միեւնոյնն է։
– Կաղ ճայը ո՞ւր է։
– Մեռաւ։
– Ինչպէ՞ս։
– Չեմ գիտեր՝ ինչպէ՛ս։ Առտու մը նշանին հասայ, որ… ճիշդ նշանին վրայ դիակը կը լողար։
– Արդեօք դուն տեսնե՞ս ըսելով եկաւ ու նշանին հոն մեռաւ։
Չպատասխանեց։ Յանկարծ գլխուս մէջ ծագեցաւ այն միտքը, թէ լամբակին գտնուած սուգի լաթը ճային համար դրած էր։
– Այդ սեւը միթէ ճայի՞ն համար դրիր, վարպե՛տ։
Աչքերովը սեւեռեց աչքերս։
– Մաշալլահ, – ըսաւ, – ուղեղդ կ՚աշխատի ինչպէս ցամաքին վրայ։ Վախ չկայ, – ըսաւ։
ՍԱՅԻՏ ՖԱՅԻՔ ԱՊԱՍԸՅԱՆԸՔ
