Դրացիները քահանայ մը բերին, դագաղ մը վարձեցին եւ Մարիամիկը տարին թաղեցին ամուսինին քով, որուն ոսկորները դեռ չէին չորցեր։
Պառաւը ամբողջ ընթացքին գետինը նստած մնաց, «Աստուած հոգին լուսաւորէ»ներն ու «հողը թեթեւ գայ»երը չլսեց կարծես։
Երբ դրացիները քաշուեցան, պաղ մը ինկաւ սենեակին մէջ, պատուհանին կոտրած ապակիէն ներս նայող հովը ծաղրանք թուեցաւ կնոջ. ջարդ ու սէֆէրպէլլիկ տեսած Խաթուն քոյրիկին համար այս մահերը ոչինչ էին եւ ամէն ինչ էին միաժամանակ։
Միւս անկիւնէն, լաթերու կոյտի մը մէջէն լսուեցաւ երեխայի մը ճիչը։ Խաթուն քոյրիկը մոռցեր էր անոր գոյութիւնը.
– Դուն չէի՞ր մօրդ մահուան պատճառը. դո՛ւն երթայիր, ինքը մնար …
Երեխան, հազիւ երեք օրուան, քանի մը ժամ է անօթի էր ու չէր լռեր։ Խաթուն քոյրիկը ցաւէն եւ անզօրութենէն պիտի խենթանար։ Ի՞նչ ընէր, ուրկէ՞ կաթ բերէր. կաթին համար դրամ պէտք էր, իսկ դրամին համար՝ աշխատիլ։ Իրմէ զատ ո՞վ մնացեր էր աշխատող։ Ինք աշխատէր, ո՞վ պահէր երեխան։
Երեխային ճիչերը սկսան անտանելի դառնալ։
Խաթուն քոյրիկը մօտեցաւ, վերցուց խանձարուրուած աղջիկը, «գոնէ տղայ ըլլար» մտածեց եւ դուրս ելաւ սենեակէն։
Զէյթուն խանի վարի յարկին ամենէն հեռու եւ մութ սենեակն էր իրը. Հոն ապրեր էր, զաւակ հասցուցեր, ամուսնացուցեր, թոռներ տեսեր, եւ պահ մը, շա՜տ կարճ պահ մը խորհեր էր, որ վերջացեր էին իր կեանքին ցաւերը. ա՛լ կրնար ամբողջ թոքերով շնչել, կրնար նստիլ իրիկնամուտերուն դրացիներուն հետ եւ «չէնէ զարնել»։ Բայց սխալեր էր, մեծապէս սխալեր էր, դեռ տեսնելիք ունէր եղեր։
Դուրսը կիները նստած կը խօսէին, եւ քիչ մը անդին տղաք աղմուկով կը խաղային. երբ տեսան Խաթուն քոյրիկը, բոլորը զարմացած լռեցին։ Խաղցող տղոցմէ մէկը վազելով մօտեցաւ.
– Նէնէ, ո՞ւր կ՚երթաս։
– Երթամ սա չոճուխին կաթ տուող մը գտնեմ։
Կիները գլուխնին շարժեցին. գոնէ շուրջերնին տղացկան մը ըլլար, իր զաւկին հետ այս որբուկն ալ կը դիեցնէր. բայց չկար։
Թոռը ետ իր խաղին գնաց։
– Միւսները կը մեծնան. խնդիրը նորածինն է։
Խաթուն քոյրիկին երկու թոռները արդէն տասնմէկ եւ ինը տարեկան էին. մեծը աշկերտ էր թաղին սափրիչին քով, միւսն ալ գալ տարի կ՚երթայ աշկերտութեան. ո՞ւր. ուր ըլլայ. միայն շաբաթական իր հացին փարան տուն բերէ։
Կինը կտրեց Զէյթուն խանը Կիւլպէնկեան մայրանոցին կապող թաղը, ծանր քայլերով բարձրացաւ մուտքի աստիճանները եւ մտաւ մեծ սրահը։
– Ի՞նչ կ՚ուզես, մայրիկ, – մօտեցաւ ներս Աստղիկը։
– Դայէկը։
– Ինչո՞ւ, ի՞նչ կայ։
– Բան ունիմ ըսելու։
Դայեակը գրասենեակէն դուրս ելաւ.
– Այո.- գործնական, խիստ։
Խաթուն քոյրիկը պահ մը ըսելիքը մոռցաւ. լսեր էր, որ շատ բարի կին է դայեակը, օգնող-հասնող, բայց խիստ։
Ծեր կինը լռեց, նայեցաւ հիւանդապահուհիին, որ կեցած հետաքրքրութեամբ կը սպասէր։ Դայեակը ինք ալ նայեցաւ եւ աչքով հասկցուց՝ հեռացիր։
– Եկուր, մայրիկ, հոս գրասենեակ մտիր։
Կինը մտաւ, առանց խօսելու խանձարուրը սեղանին դրաւ, եւ «օ՜ֆ օֆ, մայրը մեռաւ» ըսելով դուրս ելաւ։
Դայեակը նախ շատ զարմացաւ իրեն տրուած քուրջերու այդ կոյտին համար։ Բայց երբ տեսաւ անոնցմէ հազիւ երեւցող նորածինին դէմքը, րոպէապէս հասկցաւ եղածը։
– Սա երեխան կա՛մ մեռնելիք է, կամ ալ արդէն մեռեր է,- մտածեց եւ բացաւ խանձարուրը։
Երեխան մեռած չէր, բայց լացէն եւ անօթութենէն յոգնած կարծես մարեր էր։
Դայեակը գլուխը վերցուց, տեսաւ նըրս Աստղիկը, որ զարմացած զինք կը դիտէր։
– Շիշ մը կաթ շինէ, մաքուր լաթեր բեր եւ սենեակս եկուր։
Կէս ժամ վերջ նորածինին դէմքին քիչ մը գոյն եկեր էր. մաքուր լաթերու մէջ փաթթուած նոյնիսկ քաղցր, սիրուն դէմք մը ունէր սա աղջիկը, որ որո՞ւ զաւակն էր արդեօք …
– Աստղի՛կ, հոս նայէ՛, այս եղածին համար ոչ մէկ խօսք ոչ մէկուն, հասկցա՞ր։ Կէս ժամէն կու գամ։
***
Սէպիլը տակաւին Թօփճեան եղբայրներուն էր, ինչպէս եւ ջուրի հողմաղացը, ինչպէս գիշերային լամբերը քաղաքին, ինչպէս մեքենաներու ներածումը։ Բազմաթիւ եղբայրներ էին, մեծ ընտանիք։ Տօն օրերը բոլորը միասին կ՚անցընէին Սէպիլի պարտէզներուն մէջ, որոնց պահակին կինը՝ «Սէպիլի Մարին» ընտանիքի անդամ դարձեր էր արդէն։
Տարիներէ ի վեր ամուսնացած, Մարին անզաւակ էր տակաւին.
– Արուսեակ, ղուրպան, ճար մը ըրէ,- կ՚ըսէր յաճախ Թօփճեաններուն կրտսեր աղջկան, որ Պէյրութի ֆրանսական համալսարանի մանկաբարձականը աւարտելէն անմիջապէս ետք, Կիւլպէնկեան մայրանոց սկսեր էր աշխատիլ, արդէն քանի մը տարիէ ի վեր։
– Մարի, բժիշկի պէտք է երթաս։
– Գացի գացի։
– Ի՞նչ ըսաւ։
– Ըսաւ չըլլար։
– Ուրեմն չըլլար, Մարի։
– Դուն ճար մը ըրէ, մայրանոցն ես։
Երբ Խաթուն քոյրիկը երեխան դրեր եւ առանց խօսքի հեռացեր էր, դայեակին աչքին երեւացեր էր Սէպիլի Մարին եւ անոր աղաչանքը՝ ճար մը ըրէ։
Հիմա ամուր գրկած կուշտ ու մաքուր երեխան, տիկ. Արուսեակը ինքնաշարժ մը կեցուց ու մէջը նետուեցաւ։ Նոր Գիւղը, ուր մայրանոցն էր, բաւական հեռու էր Սէպիլէն, ինքն ալ խոստացեր էր կէս ժամէն ետ գալ։
* * *
Երբ երեխան գիրկը դայեակը Սէպիլ կը շտապէր, երբեք չէր մտածած իր արարքին կանոնական բաժնին մասին. երկրի մը մէջ, ուր որդեգրելը թէ՛ պետականօրէն, թէ կրօնականօրէն արգիլուած է եւ մեղք կը համարուի, ինք պիտի կարենա՞ր իր արարքին հետեւանքները կրել։ Մտքին ետեւ երկու մտածումներ կային միայն՝ երեխան ստոյգ մահէ փրկել եւ Սէպիլի Մարին ուրախացնել։ Երկու այնպիսի գօրաւոր մղումներ էին ասոնք, որ ո՛չ միայն ա՛յս արարքին, այլ դայեակ Արուսեակին ամբողջ կեանքին ետին կը կենային, իր արարքները կ՚որոշէին՝ օգնել եւ փրկել։
Մարին իր տնակի մուտքին, աստիճաններուն վրայ ամուսինին քաղած ազատքեղը կը մաքրէր. ոտնաձայներուն մօտենալուն հետ գլուխը վերցուց եւ «նորէն ի՞նչ կ՚ուզէ» մտածեց, կարծելով որ ամուսինն է։
– Արուսեա՞կ …
– Մարի, տես ի՛նչ բերի քեզի։
Մարին նայեցաւ խանձարուրին, նայեցաւ դայեակին, գոյն առաւ, գոյն տուաւ.
– Ամա՜ն, չոճուխ է … ուրկէ՞ է … Տէր Աստուած …
– Մայրը մեռեր է, երեխան պահող չկայ։
– Ի՞նչ է։
– Աղջիկ։
Սէպիլի Մարին, որ մեծ համարում ունէր Արուսեակին վրայ, ձեռքերը գոգնոցին սրբեց եւ առաւ խանձարուրը.
– Ի՞նչ կերցնեմ։
– Կաթ։ Նայէ, մայրանոցը ձգեր եկեր եմ, պէտք է երթամ։
Ու գնաց։
* * *
Օրր իրիկուն եղաւ, գիշեր, եւ կրկին լոյս։
Լոյսին բացուելուն հետ սկսան գոցուիլ դայեակին աչքերր. գործը առատ եղեր էր գիշերը. երեխաներ լոյս աշխարհ կու գային, ու թէեւ աղքատ, բայց սիրող, գուրգուրացող բազուկներու կու գային այդ երեխաները։
Երէկուան ըրածին գոհունակութիւնը կը յամենար թէեւ, բայց երեխային պատմութիւնը մոռցուեր էր արդէն։
– Տիկ. Արուսեակ, կին մը եկեր է քեզ կ՚ուզէ, հետն ալ նորածին մը կայ։
– Մարի՞ … ի՞նչ կայ,- դայեակը շատ զարմացաւ։
– Ա՛ռ, ետ առ աղջիկը,- ըսաւ Մարին հեկեկալով։
– Ինչո՞ւ, ի՞նչ եղաւ որ։
– Գիշերը ամբողջ լացաւ, էրիկս հազար քիւֆիւր քաշեց. եղեր ասքան ատեն է զաւակ չունինք, թող հիմա ալ չունենանք. առտուն ելայ Նուպարին տարի։
– Եղբօ՞րս …
– Հա՛. ուրկէ՞ գտար սա հիւանդ երեխան հարցուց, ես ալ ըսի՝ քոյրդ տուաւ. աւելի առողջը չկա՞ր … առ, Արուսեակ, էրիկս ալ չուզէր կոր, ես ի՞նչ ընեմ։
Եւ հազիւ արցունքները զսպելով, դրաւ երեխան դայեակին գիրկը եւ ինք վազելով դուրս ելաւ մայրանոցէն։ Արուսեակը ամբողջովին շուարած մնաց. չէր գիտեր, թէ ուրկէ՞ է, որո՞ւ է այս երեխան, չէր ճանչնար նոյնիսկ զայն բերող կինը։
– Տար կաթ մը տուր,- դարձաւ սպասող նըրսին,- յետոյ աղջիկները ժողովի կանչէ։
Վայրկենապէս ցնդեր էր գոհունակութեան մնացորդացը եւ տեղը ծանր մտահոգութիւն մը կը լեցուէր հիմա։
Հինգ հիւանդապահուհիները իրար հրելով գրասենեակ մտան. գլխաւոր դայեակին «ժողովները» միշտ կը մտահոգէին զիրենք, անոնց ծայրր միշտ յանդիմանութիւն մը կ՚ըլլար։
– Սա նորածինը երէկ կին մը բերաւ, մայրը մեռեր է ըսաւ, ձգեց գնաց։ Ես ալ ծանօթի մը տարի. այսօր ետ բերաւ, ամուսինը չ՚ուզեր եղեր։ Հիմա սա չոճուխը ետ տէրերուն տանելու ենք։
Գիտէ՞ք որուն է, ուրկէ է։
Նելլին, որ հազիւ աշխատանքի մտած արդէն նշանուեր էր, կամացուկ մը ամչնալով ըսաւ.
– Նշանածս կիւրինցիներուն քէմփէն է, ըսաւ որ Զէյթուն խանէն …
– Հետս եկո՛ւր։ Նախ նշանածին խանութը գացին, յետոյ գացին գտան պառաւը, որ անկիւնի տաշտին առջեւ լուացք կ՚ընէր. մութ սենեակը խոնաւութիւն կը հոտէր. դայեակին սիրտը կծկուեցաւ՝ հոս ինչպէ՞ս պիտի մեծնար այս երեխան։
– Մայրիկ …
Կինը գլուխը վերցուց, նայեցաւ դայեակին ու նորածինին, հասկցաւ ամբողջ պատմութիւնը.
– Հոն դիր. կամ կ՚ապրի, կամ կը մեռնի. արդէն եթէ բախտ ունենար, մայրը չէր մեռներ ..
* * *
– Տիկ. Արուսեակ, երէկուան կինը նորէն երկեր է։
– Մարի՞՞՞՞՞
Դայեակը պահ մը կորսնցուց ժամանակի գգացողութիւնը. ինչո՞ւ դէպքերը կը կրկնուէին. երա՞զ է արդեօք եղածը։
– Նայէ, Արուսեակ, եկայ ատ երեխան ետ առնելու. խիղճս հանգիստ չտուաւ. պիտ՚ մեռնի, թող քովս մեռնի, տաք ու կուշտ մեռնի։
Այս անգամ երեքը միասին՝ դայեակը, Մարին եւ Նելլին գացին «պաշտօնապէս» երեխան ետ առնելու։ Պառաւը ոչ նայեցաւ, ոչ ալ բան ըսաւ. ոսկորներուն ցաւը եւ միւս երկու թոռներուն հոգը սպառեր էին գինք։
–Նշանածդ գիտէ՞ այս ընտանիքը ինչեան է։
– Կը հարցնեմ,- խոստացաւ Նելլին, որուն կուրծքերը կը կոտտային այս երեխային դժբախտութեան ի տես։
* * *
Քաղաքը մեծցաւ, պետութիւնը ձեռք առաւ ջուրն ու ելեկտրականութիւնը, Սէպիլի կապալառութեան շրջանը աւարտեցաւ։ Թօփճեաններուն ոսկեդարը անցեր էր, եօթը եղբայրներէն մնացեր էր միայն դաշնակցական Արմէնը, չեղեալ տեռորէն կոյր ու թեւատ։ Սէպիլի Մարին ամուսինին եւ աղջկան հետ ելեր տուն մը առեր էր Նոր Գիւղէն։ Կիւլպէնկեան մայրանոցը կը շարունակէր մնալ քաղաքին միակ մայրանոցը, բայց տիկ. Արուսեակը ա՛լ գլխաւոր դայեակը չէր. հանգստեան կոչուեր էր։
Օր մը տան դուռր զարնուեցաւ. երիտասարդ ու անծանօթ աղջիկ մըն էր.
– Տիկ. Արուսեակ, մայրանոց գացի, ըսին որ ելեր ես եղեր, ա՛լ չես աշխատիր։
Խօսքին եզակին խորթ չէր Տիկ. Արուսեակին ականջներուն եւ անմիջապէս Նոր Գիւղ յիշեցուց իրեն։
– Տունը չեմ աշխատիր,- ըսաւ՝ կարծելով, թէ չբեր նորահարս մըն է։
– Ես Սէպիլի Մարիին աղջիկն եմ,- արագ պատասխանեց երիտասարդուհին, անպայման տեսակցութիւնը յաջողցնելու վճռակամութեամբ։
– Սէպիլի Մարիին աղջի՞կը … օ՜ … մտիր։
– Մարին ինչպէ՞ս է,- հարցուց յիշատակներուն քաղցրութեամբ։
– Կեանքը քեզի եղաւ. արդէն ատոր համար քովդ եկայ։
– Թաղումը ե՞րբ է։
– Չէ չէ, արդէն երկու ամիս կ՛ընէ։
– Վա՜խ, ինչո՞ւ լուր չըրիր, գոնէ թաղումի գայի։
Աղջիկը նայեցաւ կնոջ եւ զարմացաւ լեցուած աչքերր տեսնելով՝ իրեն րսեր էին, որ շատ խիստ կին է աս դայեակը։
– Կարծեմ դո՛ւն ինծի տուեր ես մամայիս, չէ՞ մը։
– Այո՛։
– Գիտե՞ս բուն ծնողքս ո՞վ են։
– Անուն մականուն չեմ յիշեր։
– Բայց գիտե՛ս ով են, տեսեր ես։
– Անշուշտ տեսեր եմ։
– Հայ են, չէ՞։
Այս հարցումին չէր սպասեր Տիկ. Արուսեակը. ինչո՞ւ էր ազգութեան այս ճշդումը, ի՞նչ կասկածներու որդը կը կրծէր սա երիտասարդ աղջկան հոգին։
Զէյթուն խանի մութ ու խոնաւ սենեակը, գետինը կկզած լուացք ընող պառաւն ու լացող երեխային պատկերը խուժեցին ու տակնուվրայ ըրին դայեակին սիրտը։
– Հապա ի՞նչ պիտի ըլլային, իսլա՞մ։
Տիկ. Արուսեակին խիստ ձայնէն երիտասարդ աղջիկը վախցած լռեց. Ինչպէ՞ս շարունակէր։
– Բայց ինչո՞ւ կը հարցնես։
– Քեռիներս ըսին … քանի դուն իսլամ ես … տունը …
– Կեցիր, կեցիր, ինչի՞ մասին կը խօսիս, ո՞վ է իսլամը։
– Քեռիներս րսին եղեր ես իսլամի զաւակ եմ, ուրեմն տունը, որ մամայիս անունով է, այսինքն Սէպիլի Մարիին անունով է, ուրեմն իրենց կ՛րլլայ, ինծի բաժին չ՚էլլար եղեր …
– Անձնաթուղթդ հո՛ս տուր նայիմ …
Բարկութենէն ու ցաւէն դայեակին ձայնը իրապէ՛ս խիստ հնչեց։ Աղջիկը դողալով հանեց անձնաթուղթը։
– Կարդա՛ նայիմ ի՞նչ գրուեր է։ Կարդալ գիտես չէ՞։
– Հա գիտեմ. գրուեր է Մարիա պընթ Կարապետ։
– Մօր անուն։
– Մարի …
– Հիմա հասկցա՞ր։
– Ի՞նչ։
– Որ քեռիներդ քեզ վախցնել ուզեր են, դուն Կարապետին եւ Մարիին, Սէպիլի Մարիին աղջիկն ես։
– Տունս չե՞ն կրնար առնել. ապրելիք ուրիշ տեղ չունիմ. պապաս ալ արդէն մեռեր է։
– Տունդ որո՞ւ անունով է։
– Մամաս վրաս դարձուց անցեալ տարի։
– Վերջացաւ գնաց։
Երբ աղջիկը դուրս կ՚ելլէր տունէն, դարձաւ եւ ամուր մը փաթթուեցաւ դայեակին.
– Մամայիս ըսածին չափ կաս եղեր,- ըսաւ,- շատ շնորհակալ եմ։
– Հայու զաւակ ես, աղջիկս, առաքելական հայու զաւակ, ջարդ ու գաղթ տեսած, բարի եւ ազնիւ մարդոց զաւակ ես, չկասկածի՛ս …
