Վերջերս ստիպուած եղայ «տուն» բառին իմաստը բառարաններու մէջ փնտռել, նախ հայերէն, ապա անգլերէն, արաբերէն, ֆրանսերէն բառարաններուն մէջ, որովհետեւ կորսնցուցեր էի զայն՝ տունին իմաստը, աւելի ճշգրիտ ըլլալու համար՝ տունին իսկական նշանակութիւնը եւ ուր ըլլալը:
Այլ խօսքով՝ կորսնցուցեր էի տունս: Անտուն էի: Եւ որպէս տուն չունեցող մէկը, «տուն» բառին նշանակութիւնը որպէս հարցադրում, ինքզինք ներկայացուցեր էր միտքիս:
Ի՞նչ է տուն մը: Ո՞ւր կ’ըլլայ ընդհանրապէս: Ի՞նչ կը նշանակէ մասնաւորապէս: Կը բաւէ՞ անոր ամբողջական իմաստը գիտնալ-հասկնալը, տուն ունենալու համար, թէ՞ պէտք է ապրիլ զայն, այդ իմաստը, կամ ապրիլ անոր իմաստին մէջ, կամ ապրիլ անոր ֆիզիքական գոյութեան մէջ, հասկնալու եւ ըմբռնելու համար զայն:
Ճիշդ սիրոյ պէս. գիտես, կարդացեր ես, այնքան շատ կարդացեր ու լսեր ես, որ կարծեր ես թէ ճանչցեր ես զայն, հասկցեր ես անոր էութիւնը եւ թէ անոր բացակայութիւնը ոչինչ կը նշանակէ զայն հասկնալու քու կարողութեանդ համար: Ու մանաւանդ՝ սիրեր ես: Եւ ասիկա ամենէն վտանգաւորն է:
Բայց երբ ապրեր ես զայն, յանկարծ, կարծես յայտնատեսութեամբ տեսեր ես ու հասկցեր, որ ապրածդ եւ իմացածդ բացարձակապէս կապ չունին իրարու հետ. աւելին՝ իրարու այնքան հակոտնեայ բաներ են անոնք:
Եւ ստիպուած եղեր ես հասուն մարդու ամբողջ կարողութիւնդ ի գործ դնել, ինքզինքիդ բացատրելու համար սէրը, որուն գոյութիւնը տարբեր է իր իմաստէն:
Եւ այսպէս՝ «տուն»ը: Ապրեր ես անոր մէջ, առանց իմաստը հասկնալու. ի՞նչ կարիք իմաստ փնտռել բանի մը մէջ, զոր ապրելով իմաստաւորեր ես: Եւ ուրեմն ապրեր ես առանց իմաստը, այլ խօսքով՝ արժէքը հասկնալու:
Եւ հիմա որ ա՛լ չկայ ան, հասկցեր ես որ ապրածդ եւ իմացածդ իրարու հետ կապ չեն ունեցած ի սկզբանէ: Հետեւաբար պարտաւոր ես մէկուն պակասը լրացնելու համար, միւսին վրայ դնելու ամբողջ իմաստութիւնդ:
Ստիպուեր ես «տուն» ըսուածը հասկնալու համար – եւ ոչ թէ ապրելու, ատիկա ըրեր ես արդէն վաղուց – բանալ անոր ծալքերը, փնտռել իմաստները, կարենալ ապրելու անոր բացակայութիւնը:
Տուն չունիս, գոնէ «տուն»ին իմաստը իմանաս:
Տուն. պատսպարան, ուր կ’ապրի մարդ արարածը երբ չ’աշխատիր, հոն ուր կը պատսպարուի ցուրտէն եւ տաքէն, շուրջի սառնութենէն եւ ատելութեան տապէն, ժխորի լռութենէն եւ առանձնութեան աղմուկէն:
Ուրի՞շ:
Հոն ուր մարդ կը սնուցանէ իր յոյսերն ու զաւակները, ուր կը կոփէ իր կամքն ու ընտանիքին պայքարի ոգին, իր լռութիւնն ու ընտանիքին ձայնը: Եւ հոն, ուր կը թաղէ ի՛ր ձայնը:
Ե՞ւ:
Ալ ի՞նչ եւ: Ահա՛ ասիկա «տուն» է:
Եթէ ասիկա «տուն» հասկացողութեան եզրն է, ձեւաբանումը, ուրեմն… վերջնականապէս անտուն եմ, որովհետեւ
Ո՛ւր որ ալ գացի բնակիլ, պատերը միշտ ալ ականջ ունեցան, իսկ տունը, որքան հասկցայ, գաղտնարան է, պէտք է ըլլայ.
Տունը նաեւ թռիչքի վայր է, տեղ մը ուրկէ ձագերը թռիչք կ’առնեն. իսկ ուր որ հիմա կ’ապրիմ, թռչողներ ա՛լ չկան:
Ինչ որ կոփեցի, միայն առանձնութիւնս էր, արդէն այնքա՜ն անպիտան…
Երդիքէս ծուխը հազիւ ուժ ունի բարձրանալու, որովհետեւ մէկ պնակ պէտք է լեցնել. իսկ կաթսաներս այնքան մեծ են, որ ճաշը կ’այրի կրակին վրայ…
Յիշատակներն ալ, որոնք գրպաններս թխմեր էի, ստիպուեցայ ճամբուս վրայ ցանցնել, վերադարձի յոյսը փայփայելով:
Ճամբաներս գեղեցիկ էին. բայց անտուն մարդը կրնա՞յ վայելել ճամբաներուն գեղեցկութիւնը: Շատ շատ՝ կը զգայ չորութիւնը նստարանին, որուն վրայ կը փորձէ քնանալ:
Կը մնար եոկի ըլլալ, կամ սուֆի:
Ըլլալ եւ անոնցմով իմանալ տարբեր աշխարհներու մէջ լողալու իմաստութիւնը, օրինակ «տուն» գաղափարին, տունի երազին եւ տուն իրականութեան միջեւ:
Յետոյ արթննալ սովամահ:
Տունս գիրքերս էին. բայց անոնք շատ ծանր էին կրելու համար:
Տունս նկարներն էին, որոնք այնքա՜ն մեծ էին եւ այնքա՜ն գեղեցիկ, որ կրնային բռնաբարուիլ ճամբուն վրայ:
Տունս ճաշերուս հոտն էր, պատերուն փակած հոտը: Պատե՞րը տանէի, ի՞նչ ընէի:
Եւ տունս բարեկամներուս հետ անցուցած ժամերն էր: Հիմա անոնք ալ չկան, ամէն մէկը՝ մէկ անկիւն, ուրկէ՞ գտնեմ-բերեմ որ «տուն»ը տուն ըլլայ:
«Կը ճամբորդենք, պէ՛տք է ճամբորդենք, որովհետեւ միջոցին եւ տարբերութեան մէջ է ստեղծագործութեան գաղտնիքը: Երբ տուն կը վերադառնանք, տունը տակաւին նոյնն է: Բայց բան մը փոխուեր է մեր միտքին մէջ եւ ատիկա ամէն բան կը փոխէ մեր շուրջ»:
Տակաւին վերադարձած չեմ եւ նիրվանայի հասնիլ ցանկացողի նման ամէն գիշեր կը խաղամ վերադարձի գաղափարին հետ, տարբերակներ կը փորձեմ, անոնցմէ լաւագոյնը ընտրելով: Առաւօտուն սակայն ոչինչ կը մնայ չոր իրականութենէն անդին՝ տակաւին վերադարձած չեմ:
Վերադարձի կարելիութիւնը տարօրինակ վախերու կը կապուի, էութենական վախեր ասոնք, որոնք կը ջլատեն. կարծես ստիպուած, շունչս ետ իր տեղը բերելու համար, մոռացութեան կու տամ «տուն»ը եւ կը լծուիմ անոր իմաստներուն փնտռտուքին:
Կը գտնե՞մ:
Ինչո՞ւ համար ամերիկացիք այնքան դիւրութեամբ տուն կը փոխեն. եթէ գործը փոխեց, տունն ալ կը փոխէ եւ կ’երթայ գործին մօտիկ տեղ մը բնակիլ: Ինչո՞ւ այնքան ալ չեն կապուիր իրենց իրերուն եւ յաճախ-յաճախ garage sale-երով կը ձերբազատուին անոնցմէ: Մե՞նք է միայն, որ իմաստ կը գտնենք մեր իրերուն մէջ, իմաստ+յիշատակներ+թերեւս- պէտք-եղաւներ… կը գտնե՞նք, թէ հոն են անոնք սկիզբէն, մեզմէ անոնց գացած ու ծուարած, ինչպէս մենք ծուարեր ենք խրճիթներու մէջ ու յետոյ հասեր ենք դղեակներու, աստիճանին իւրաքանչիւր ոտքը մէկիկ-մէկիկ կոխելով, արիւնելով, բզկտուելով… եւ վերջը, ամենէն վերջը հրուեր ենք պարապի մը մէջ, ուր ո՛չ ծփալ սորվեր էինք, ո՛չ լողալ…
***
Այս այն տունն է…
Ո՞ր «այն» տունը, այն որ շիներ էր վարպետ Անտո՞նը, այն որ մնաց դպրոցի առաջին յուշերուս մէջ տեղ մը առանց իմաստի. ո՛չ Անտոնը ծանօթ էր, ոչ ալ տուն շինելու գաղափարը. տուները կային, կ’ըլլային, միայն բնակիչ պէտք էր անոնց:
Թէ՞ միւսը, քո՛ւ առաջին տունդ, ուր մեծ-մայրիկիդ հէքիաթները ձեղունին մէջ պահուըտեցան եւ չուզեցին վար գալ, հակառակ որ շա՜տ կանչեցիր զիրենք. մեծ մայրիկդ ալ չկար, բայց հէքեաթները ո՞վ հաներ էր ձեղունը պահելու, չհասկցար:
Դեռ միւսը, այն որ մութ անկիւն մը ունէր անցքին մէջ եւ ուր վայելեցիր առաջին համբոյրիդ շփոթը ու մտածեցիր՝ ա՞յս է համբոյրը, ա՞յս է եղեր…
Եւ տուներու յուշերուն մէջ կորսուեցան մնացեալ յուշերը, մնաց կարօտ մը անհասկնալի եւ մնաց վարպետ Անտոնին անիմաստ տունը:
Հիմա ճամբաները ինկած տուն կը փնտռեմ:
***
Կրիայի պէս կամ խխունջի, տունս մէջս է. վեց հազար գիրքերս, իրենց տեղերով, կողքերով, մէջի նշումներով, գեղանկարներս, որոնցմէ մէկ քանիին ապակինեը փշրուեր են, լուսանկարները, որոնք կը սպասեն շունչի, թոռներու զարմացական եւ հիացական կանչերուն, խոհանոցս իր մանր իրերով եւ ջահերս, բոլոր ջահերս, որոնք այնքա՜ն հեռուներէն եկած, կը կարծէին նոյնքան հեռուները երթալ…
Ինչպէ՞ս տեղ գտայ մէջս այս բոլորը կրելու…
***
Տունը հոն է, ուր կը վերադառնանք մեր վէրքերը լիզելու, մեր ուրախութիւնը պատերուն կախելու թանկարժէք նկարներու պէս, յետոյ փոխելու, երբ անոնց «նորոյթը» անցնի, կը վերադառնանք տեսնելու թէ ճիշդ ուրկէ՛ է որ կը վերադառնանք եւ ի վերջոյ՝ հաւասարումի բերելու կեանքը իմաստութեան հետ, եւ ընդունելու, քիթը գետին քսելով ընդունելու, թէ կեանք ըսուածը խաղի բերեր է մեզ:
Ու յետոյ քաղցր քունի մը վրայ փակելու մեր աչքերը, ժպիտը դէմքին:
