ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑԻ ԻՏԱԼԱԿԱՆ ՕՐԵՐՈՒՆ ՇՈՒՐՋ ՀԻՒՍՈՒԱԾ ԱՌԱՍՊԵԼՆԵՐ

Կե­ան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րուն, գրա­կա­նա­գէտ Ալ­մաստ Զա­քա­րե­ա­նը (1923-2013) հրա­տա­րա­կած էր ծո­վա­ծա­ւալ (1900 էջ) Ե­ղի­շէ Չա­րենց. կե­ան­քը, գոր­ծը, ժա­մա­նա­կը աշ­խա­տու­թե­ան ե­րեք հա­տոր (1997, 2003, 2008)։ Ը­ստ մա­հագ­րու­թե­ան մը, «Ա. Զա­քա­րե­անն աշ­խա­տեց այս կո­թո­ղային մե­նագ­րու­թե­ան յաջորդ հա­տոր­նե­րի վրայ, բա­ռիս բուն ի­մաս­տով, մին­չեւ իր կե­ան­քի վեր­ջը: Ա­ւաղ, տա­ղան­դա­ւոր եւ կրքոտ գրչով գրո­ւած այդ մե­նագ­րու­թիւ­նը նա չհասց­րեց իր ա­ւար­տին»^[1]«Ալ­մաստ Զա­քա­րե­ան», «Գ­րա­կան թերթ», 28 Յու­լիս 2013 (ՀՀ ԳԱԱ Հա­յա­գի­տու­թե­ան եւ հա­սա­րա­կա­կան … Continue reading։­
     Ան­շուշտ, 1960-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն Չա­րեն­ցի եր­կե­րու վեց­հա­տո­րե­ա­կը ծա­նօ­թագ­րե­լու եւ այ­նու­հե­տեւ բա­զում յօ­դո­ւած­նե­րու եւ հրա­պա­րա­կում­ներու վաս­տա­կով յայտ­նի գրա­կա­նա­գէ­տը, որ «­մե­զա­նում լա­ւա­գոյն չա­րեն­ցա­գէտն էր, Չա­րեն­ցի ճշ­մա­րիտ նո­ւի­րե­ա­լը»^[2]Ա­նդ։, նման մե­նագ­րու­թիւն ար­տադ­րե­լու ա­մէն ի­րա­ւունք ու­նէր։ Ա­ռա­ջին գիր­քին մա­սին, հա­տոր­նե­րուն խմ­բա­գի­րը՝ ա­կա­դե­մի­կոս Սեր­գէյ Սա­րի­նե­ա­նը (1924-2017), գրած էր. «­Պէտք է դի­տել մի­այն, թէ գրա­կա­նա­գէ­տի տի­րա­պե­տող գրիչն ի­նչ­պի­սի հմ­տու­թե­ամբ է շա­րադ­րում փաս­տե­րը եւ ի­մպ­րո­վի­զա­ցի­ա­նե­րի ա­զատ տո­ղան­ցում­նե­րով հիւ­սում պատ­մու­թե­ան ա­ւան­դա­վէ­պը, ո­րի յու­շիկ­նե­րից ծնունդ են առ­նում Չա­րեն­ցի բա­ռը, տո­ղը, բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը՝ հայոց ճա­կա­տագ­րի տա­ռա­պան­քի ու մա­քառ­ման տի­ե­զե­րա­կան ար­ձա­գանգ­նե­րը»^[3]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց. կե­ան­քը, գոր­ծը, ժա­մա­նա­կը, գիրք 2, Ե­րե­ւան, 2003, էջ 5 (ը­նդգ­ծու­մը մերն է)։ … Continue reading։ Սա­կայն, Սա­րի­նե­ա­նի կող­մէ ոչ-հաշտ աչ­քով դի­տո­ւած այն «­կաս­կա­ծա­միտ­ներ»էն ըլ­լա­լով, ո­րոնք «­տո­ղեր կ՚ընդգ­ծեն ու հար­ցա­կան­ներ կը դնեն գր­քի լու­սանցք­նե­րում»^[4]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 5։ ե­րբ փաստ ու ի­րա­կա­նու­թիւն  ի­րա­րու չեն հա­մա­պա­տաս­խա­ներ, տա­րի­ներ ա­ռաջ ցոյց տո­ւած է­ինք, որ «իմպ­րո­վի­զա­ցի­ա­նե­րի ա­զատ տո­ղան­ցում­ներ»ը Ա. Զա­քա­րե­ա­նի այս գոր­ծին գի­տա­կա­նու­թիւ­նը լի­ո­վին խախ­տող ե­րե­ւոյթ­նե­րէն մէ­կը կը հան­դի­սա­նային^[5]Վար­դան Մատ­թէ­ո­սե­ան, «­Սա­րոյե­ան եւ Չա­րենց (նո­րահ­նար ա­ռաս­պե­լի մը ա­ռի­թով», «­Բա­գին», Մարտ 2005, էջ … Continue reading։ Վե­րոյի­շե­ալ մա­հագ­րու­թե­ան յա­ւուր պատ­շա­ճի թո­ւա­ցող այն հաս­տա­տու­մը, թէ «ե­ղածն էլ հիմք է ծա­ռա­յում մեզ ա­սե­լու, որ Ա. Զա­քա­րե­ա­նը գրել է հայ մեծ բա­նաս­տեղ­ծի, թե­րեւս, լա­ւա­գոյն կեն­սագ­րու­թիւ­նը»^[6]«Ալ­մաստ Զա­քա­րե­ան»։, լրիւ ան­տե­սած է շուրջ եր­կու հա­զար է­ջե­րու եր­կայն­քին տի­րող չա­փա­զան­ցո­ւած կր­քո­տու­թիւ­նը, ժա­մա­նա­կավ­րէպ զգա­ցա­կա­նու­թիւ­նը^[7]«Այս տո­ղե­րը [­Չա­րեն­ցի «­Պոե­զո­զուռ­նա»-յէն. Վ.Մ.] քա­ղե­լիս յօ­շո­տող սրտ­նե­ղու­թիւն ի­ջաւ հո­գուս. … Continue reading, ազ­գային-քա­ղա­քա­կան քա­րոզ­նե­րը^[8]«Ինչ վե­րա­բեր­ւում է մեր ժո­ղովր­դի զա­ւակ­նե­րին, ա­պա նոյն պատ­մու­թիւ­նը, գու­ցէ թէ, ի­րօք, … Continue reading, ի­նչ­պէս եւ գի­տու­թե­ան հետ ա­ղերս չու­նե­ցող ան­հար­կի շե­ղում­նե­րը^[9]«­Տա­րի­ներ ա­ռաջ մի յօ­դո­ւա­ծում Գ. Ա­բո­վը հաս­տա­տում էր, թէ Պ. Սե­ւա­կը հո­տա­ռու­թիւն չու­նի։ Ի­րօք, … Continue reading, հիմ­նա­զուրկ վար­կած­նե­րը^[10]Չա­րեն­ցի Օ­գոս­տոս 1920-ի նա­մա­կին հաս­ցէ­ա­տէր ան­ծա­նօթ բժիշ­կը Զա­քա­րե­ա­նի կող­մէ նոյ­նա­ցո­ւած է ՀՀ … Continue reading, են­թա­կա­յա­կան մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րը^[11]«­Կի­նո­բե­մադ­րի­չի լե­զո­ւով շա­րադ­րո­ւած այս տո­ղե­րը (…) նշա­նա­կում են նաեւ, որ այդ օ­րը … Continue reading, ան­տե­ղի գո­վեստ­նե­րը կամ հա­շո­ւե­յար­դար­նե­րը^[12]«Ն. Յով­հան­նի­սե­ա­նի մա­սին հե­տաքրք­րո­ւել եմ վար­ժա­րա­նի [­Մել­գո­նե­ան կրթ. հաս­տա­տու­թե­ան. Վ.Մ.] … Continue reading, դա­ւադ­րա­կան տե­սու­թիւն­նե­րը, եւ այլն։ Գի­տու­թե­ան դէմ ան­հա­շիւ մե­ղան­չում­նե­րը փաս­տա­կան ա­մէն հիմ­քէ կը զր­կեն այն ամ­պա­գոռ­գոռ պն­դու­մը, թէ «ն­րա չա­րեն­ցա­կա­նը կը լի­նի յա­ւերժ ու­ղե­կի­ցը մեր մեծ ազ­գային բա­նաս­տեղ­ծի կե­ան­քի պա­տու­մով հե­տաքրք­րո­ւող իւ­րա­քան­չիւր հայ մար­դու համար»^[13]«Ալ­մաստ Զա­քա­րե­ան»։։­
     Եր­րորդ հա­տո­րին սկիզ­բը Սա­րի­նե­ան գրած էր. «Եւ պէտք է դի­տել մի­այն, թէ ի­նչ­պի­սի հմ­տու­թե­ամբ է գրա­կա­նա­գէ­տը ներ­հիւ­սում ժա­մա­նա­կագ­րու­թե­ան է­ջե­րը, բա­ցա­յայ­տում, մեկ­նա­բա­նում ի­րե­րի բնոյ­թը, ու հա­մոզ­ւում ես, որ նա, մի­այն նա կա­րող էր կա­տա­րել այդ գոր­ծը, քան­զի ար­տօ­նո­ւած էր ա­նանձ­նա­կան նո­ւի­րու­մով, նաեւ հա­րուստ կեն­սա­փոր­ձով, նաեւ մտա­ւոր զար­գաց­մամբ եւ ան­հա­տա­պէս գի­տակ­ցո­ւած աշ­խար­հայե­աց­քով»^[14]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 6։։ Սա­կայն, ներ­հիւ­սու­մը, բա­ցա­յայ­տումն ու մեկ­նա­բա­նու­թիւ­նը նման ե­զա­կի­ու­թե­ան հա­մո­զու­մի տեղ չեն ձգեր,  ի­նչ­պէս փաս­տէ  Չա­րեն­ցի ի­տա­լա­կան ու­ղե­ւո­րու­թե­ան նո­ւի­րո­ւած ա­ւե­լի քան 140 է­ջե­րուն^[15]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 383-425. Նոյն, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 11-110։ քն­նու­թիւ­նը կը փաս­տէ։
     Զա­քա­րե­ա­նի կող­մէ հրա­տա­րա­կո­ւած Նոյեմ­բեր 17, 1924 թո­ւա­կիր ֆրան­սե­րէն փաս­տա­թուղ­թը (որ նաեւ տրո­ւած է ռու­սե­րէ­նով) lettre de courier («­սուր­հան­դա­կի գիր») մըն էր, հա­մա­պա­տաս­խան՝ ճամ­բոր­դա­կան լի­ա­զօ­րագ­րի մը։ Ան կը հաս­տա­տէր, որ Չա­րենց Թուր­քի­ա ու Ի­տա­լի­ա կ՚եր­թար իբ­րեւ «­դի­ւա­նա­գի­տա­կան սուր­հան­դակ» (courier diplomatique)՝ «­դի­ւա­նա­գի­տա­կան թղ­թա­տա­րու­թե­ան եր­կու ծրար­ներ» տա­նե­լով Պոլ­սոյ խորհր­դային ը­նդ­հա­նուր հիւ­պա­տո­սա­րա­նին եւ Հռո­մի խորհր­դային լի­ա­զօր ներ­կա­յա­ցուց­չու­թե­ան^[16]Տե՛ս Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 283, ո­ւր խորհր­դային Ար­տա­քին Գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թե­ան … Continue reading։ Պո­լի­սէն մեկ­նե­լու նա­խօ­րե­ա­կին՝ Յու­նո­ւար 8, 1925-ին, Չա­րենց կը հա­ղոր­դէր Ա­լեք­սանդր Մի­աս­նի­կե­ա­նին, թէ «Ա­մե­րի­կա գնա­լու վի­զա ստա­նա­լու հա­մար» ա­ւե­լի քան ա­միս մը սպա­սե­լէ ե­տք, ո­րո­շած էր «­խաչ քա­շել Ա­մե­րի­կա գնա­լու գա­ղա­փա­րի վրայ եւ շր­ջել Եւ­րո­պա­յում, տես­նել Եւ­րո­պան»։ Հե­տե­ւա­բար, կ՚ա­ւելց­նէր, «այս­տե­ղից վա­ղը ես մեկ­նում եմ Ա­թէնք, ա­պա կը գնամ Հռոմ, կը շր­ջեմ ի­տա­լա­կան զա­նա­զան քա­ղաք­նե­րում, յե­տոյ Փա­րիզ-Լոն­դոն-Բեռ­լին-Վի­են­նա-Մոս­կո­ւա. ա­հա իմ ծրա­գի­րը»^[17]«Ե. Չա­րեն­ցի նա­մա­կը Ալ. Մի­աս­նի­կե­ա­նին», «Գ­րա­կան թերթ», 22 Սեպ­տեմ­բեր 1954, էջ 3։ Հմմտ. Ե­ղի­շէ Չա­րենց, … Continue reading։
     Յու­նո­ւար 9-ին մեկ­նե­լով, Չա­րենց շատ կարճ կե­ցու­թիւն մը պի­տի ու­նե­նար Ա­թէնք, որ յի­շո­ւած չէ ի­սկ Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճե­ա­նին ո­ւղ­ղո­ւած Մայիս 7-ի նա­մա­կին մէջ. «Ես շատ հա­ւա­նե­ցի Վե­նե­տի­կը, Պո­լի­սը եւ Փա­րի­զը. Հռո­մը եւ Բեռ­լի­նը ա­ռան­ձին տպա­ւո­րու­թիւն չա­րին վրաս»^[18]Չա­րենց, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, 6, էջ 419։։ Վի­գէն Ի­սա­հա­կե­ա­նի վկա­յու­թե­ամբ, 1935-ին Չա­րենց ը­սած է. «Ախր, ես Եւ­րո­պան տե­սայ, ի­նչ­պէս ա­սում են, «քա­ռասմ­բակ վազ­քով» – Պո­լիս, Հռոմ, Վե­նե­տիկ, Փա­րիզ, Բեռ­լին»^[19]Վի­գէն Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, Ե­րե­ւան, 2000, էջ 490։ 1936-ին, Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նի հետ խօ­սակ­ցու­թե­ան … Continue reading։ Ա­սա­տուր Ա­սատ­րե­ա­նի նշու­մը, թէ Ա­թէն­քի մա­սին «­մի­այն մի յի­շա­տա­կու­թե­ան ե­նք հան­դի­պել»^[20]Աս. Ա­սատ­րե­ան, «Ե. Չա­րեն­ցի ար­տա­սահ­մա­նե­ան ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նը», «Գ­րա­կան թերթ», 18 Օ­գոս­տոս 1957, էջ … Continue reading, հա­ւա­նա­բար կ՚ակ­նար­կէր Յու­լիս 1925-ի վեր­ջե­րուն կա­տա­րո­ւած «­Մար­տա­կոչ»-ի հար­ցազ­րոյ­ցին, ո­ւր Չա­րենց իր եր­թու­ղի­ին մա­սին յայտ­նած էր. «­Ճա­նա­պար­հոր­դու­թե­ան ժա­մա­նակ ես ա­ռիթ ու­նե­ցայ ան­ցնե­լու Պո­լիս, Ա­թէնք, Նէ­ա­պոլ, Հռոմ, Վե­նե­տիկ, Պա­րիզ, Բեր­լին եւ այլ տե­ղեր»^[21]Մ. Ս., «Զ­րոյց ը­նկ. Ե. Չա­րեն­ցի հետ», «­Մար­տա­կոչ», 1 Օ­գոս­տոս 1925, էջ 1։ Հմմտ. Չա­րենց, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, … Continue reading։

 

­ՆԱ­ՓՈ­ԼԻ ԵՒ ՀՌՈՄ

     Յի­շե­ալ նա­խա­դա­սու­թիւ­նը հիմ­նա­կան հանգ­րո­ւան­նե­րը ճիշդ ներ­կա­յա­ցու­ցած է­ր։ Պո­լիս-Ա­թէնք եւ Հռոմ-Վե­նե­տիկ-Փա­րիզ-Պեր­լին հա­տո­ւած­նե­րուն հիմ­նա­ւոր յա­ջոր­դա­կա­նու­թիւ­նը տրա­մա­բա­նա­կան կը դարձ­նէ, որ Չա­րենց Ի­տա­լի­ա մտած ըլ­լար Հռո­մի  դու­ռը հան­դի­սա­ցող Նա­փո­լի­ի (Նէ­ա­պոլ) նա­ւա­հան­գիս­տէն։ Ը­ստ Վ. Ի­սա­հա­կե­ա­նի, «­Չա­րեն­ցը պատ­մեց, որ [­Վե­նե­տիկ] ե­կել է Նէ­ա­պո­լից՝ Ստամ­բու­լից ժա­մա­նած մի նա­ւով (…)»^[22]Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, էջ 214։ Սա­կայն, Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ան վկա­յած էր. «Ինձ մօտ ե­կաւ նա Հռո­մից։ (…) Մնաց … Continue reading։ Ար­դա­րեւ, բա­նաս­տեղ­ծը ո­՛չ մի­այն դի­ւա­նա­գի­տա­կան թղ­թա­տա­րու­թիւ­նը պէտք է յանձ­նէր Հռո­մի մէջ, այ­լեւ Ար­շակ Չօ­պա­նե­ա­նի մի­ջամ­տու­թե­ամբ ստա­նա­լիք ֆրան­սա­կան մուտ­քի ար­տօ­նագ­րին սպա­սէր^[23]Ա­հա­րոն Խա­չա­տու­րե­ան, «24 օր Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ Հռո­մի մէջ (1925ին)», «Ս­փիւռք», 11 Օ­գոս­տոս 1966, էջ 7։ … Continue reading. ա­միս­ներ ա­ռաջ, ֆրան­սա­հայ գրա­գէ­տը նոյն­պէս Հա­յաս­տա­նէն մեկ­նած Կոս­տան Զա­րե­ա­նին ար­տօ­նա­գիր ա­պա­հո­ված է­ր^[24]Տե՛ս Զա­րե­ա­նի Սեպ­տեմ­բեր 2, 1924-ի Չօ­պա­նե­ա­նին գրած նա­մա­կը Վե­նե­տի­կէն (Վար­դան Մատ­թէ­ո­սե­ան, … Continue reading։
     Չա­րենց  Դե­միր­ճե­ա­նին պի­տի գրէր Նա­փո­լի­ի ու շր­ջա­կայ­քի տե­սար­ժան վայ­րե­րուն մա­սին. «Ս­քան­չե­լի էր Նա­պո­լին, Կապ­րի կղ­զին, Վե­զու­վը եւ Պոմ­պէ­ին։ Ա­նն­ման գե­ղեց­կու­թիւն­ներ են դրանք, հե­քի­ա­թային բա­ներ!»^[25]Չա­րենց, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, 6, էջ 420։։ Գափ­րի այ­ցե­լու­թե­ան յու­շը, ի մաս­նա­ւո­րի, պի­տի յայտ­նո­ւէր 1926-1929-ի «­Հա­տո­ւած­ներ չգ­րո­ւած պոէ­մից» գոր­ծին «­Լի­րի­քա­կան շե­ղում»-ին մէջ.

Յի­շում ե­մ՝ օ­րը լու­սա­ւոր էր,
Եր­կին­քը ջինջ ու ա­նյա­տակ,
­Ծո­վի պչ­րան­քը ու օ­րօ­րը,
Գար­նան թով­չան­քը խո­րը, խո­րը,­
Ինչ­պէս եր­կին­քը կա­պու­տակ…
­Ծո­վում ճախ­րում էր մի ջինջ ապ­րիլ,
Թն­դա­ցող գար­նան ան­հուն հա­ւատ,­
Եւ, նս­տած մի պարզ, փոք­րիկ նա­ւակ՝
­Մենք գնում է­ինք դէ­պի Կապ­րի՛…^[26]Ե­ղի­շէ Չա­րենց, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, չոր­րորդ հա­տոր, Ե­րե­ւան, 1968, էջ 65 (ը­նդգ­ծում­նե­րը մերն են)։ 

     Ան­շուշտ, այ­ցե­լու­թիւ­նը Ապ­րի­լին ե­ղած չէ, քա­նի որ Ապ­րիլ 4-ին «Ա­պա­գայ» շա­բա­թա­թեր­թը կը հա­ղոր­դէր, թէ «­բա­նաս­տեղծ Ե­ղի­շէ Չա­րենց Բա­րիզ հա­սած է»^[27]«­Ժա­մա­նում», «Ա­պա­գայ», 4 Ապ­րիլ 1925։։ Հնա­րա­ւոր է, որ Յու­նո­ւա­րի վեր­ջե­րուն ձմե­ռը մեղ­մա­ցած ըլ­լար՝ գար­նա­նային ե­ղա­նա­կի նմա­նե­լով, ի­նչ­պէս պա­տա­հած էր Վե­նե­տի­կի մէջ^[28]«­Հա­կա­ռակ ձմ­րան սո­վո­րե­ալ խս­տու­թե­ան՝ ցուրտ բայց հի­ա­նա­լի օ­րե­րու եր­կար շարք մ՚ու­նինք այս … Continue reading։ Ապ­րի­լի յի­շա­տա­կու­մը Վլա­տի­միր Լե­նի­նի Ապ­րիլ 1908-ին կղ­զին կա­տա­րած այ­ցե­լու­թե­ան ար­ձա­գանգ մը կա­րե­լի է նկա­տել, ի­սկ գա­րու­նը՝ լա­ւա­տե­սու­թե­ան ու զար­թօն­քի խորհր­դա­նիշ, Լե­նի­նի փա­ռա­բա­նու­թե­ան սա­տա­րե­լու հա­մար։
     Յու­նո­ւար 22-ին ար­դէն Հռոմ գտ­նո­ւող Չա­րեն­ցը կը գրէր Թա­գու­հի Զա­րե­ա­նին, թէ «ան­տա­նե­լի դժո­ւար դրու­թե­ան մէջ» է­ր՝ ա­ռան­ձին ըլ­լա­լու ու լե­զու չի­մա­նա­լու պատ­ճա­ռով։ Հե­տե­ւա­բար, կը խնդ­րէր, որ ծա­նօթ­ներ ու­նե­նա­լու պա­րա­գային, «ինձ գրէք մի եր­կու­սի հաս­ցէն, ես կը հան­դի­պեմ նրանց՝ գու­ցէ բա­րի լի­նեն մի քիչ ա­ջակ­ցել քա­ղա­քը եւ շր­ջա­կայ­քը տես­նե­լու գոր­ծում։ Ես փոր­ձե­ցի այդ մե­նակ ա­նել, բայց եւ­րո­պա­կան ոչ մի լե­զու չի­մա­նա­լով՝ բան դուրս չե­կաւ»^[29]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 384։ Զա­քա­րե­ան պն­դած է, որ Չա­րենց սխալ­մամբ Յու­նո­ւար (I՝ հռո­մէ­ա­կան … Continue reading։ Ի վեր­ջոյ, Մխի­թա­րե­ան ըն­ծա­յա­րա­նի տե­սուչ Հ. Տի­մո­թէ­ոս վրդ. Տէր Կիւ­լե­ա­նի միջ­նոր­դու­թե­ամբ, բա­նաս­տեղ­ծը ծա­նօ­թա­ցած է Մու­րատ-Ռա­փայէ­լե­ան վար­ժա­րա­նէն եր­կու շր­ջա­նա­ւարտ­նե­րու, ո­րոնք յա­ջորդ շա­բաթ­նե­րուն ա­նոր ըն­կե­րա­ցած ե­ն։ Մէ­կը՝ նո­րա­ւարտ ճար­տա­րա­պետ Ար­ման Սա­րե­ա­նը, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թե­ան Ի­տա­լի­ոյ դես­պա­նա­տան քար­տու­ղարն էր, թէ­եւ «­Չա­րենց բո­լո­րո­վին կ՚ան­գի­տա­նար Սա­րե­ա­նի քար­տու­ղար ըլ­լա­լը [­Մի­քայէլ] Վա­րան­դե­ա­նին»^[30]Խա­չա­տու­րե­ան, 24 օր Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ, էջ 7։ Խա­չա­տու­րե­ա­նի «­հայ հան­րա­պե­տու­թե­ան Լե­կա­սի­ոն … Continue reading, ի­սկ միւ­սը՝ Ա­հա­րոն Խա­չա­տու­րե­ա­նը, տա­կա­ւին բժշ­կու­թե­ան ու­սա­նող է­ր։
     Մինչ այդ, «Յու­սա­բեր»-ի խմ­բա­գիր Վա­հան Նա­ւա­սար­դե­ա­նը մաս­նակ­ցած էր Փա­րիզ գու­մա­րո­ւած Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թե­ան Ժ. Ը­նդ­հա­նուր Ժո­ղո­վին, որ տե­ւած էր եր­կու ա­միս (Նոյեմ­բեր 17, 1924-Յու­նո­ւար 17, 1925)^[31]Hratch Dasnabedian, History of the Armenian Revolutionary Federation Dashnaktsutiun 1890/1924, translated by Bryan Fleming and Vahe Habeshian, Milan, 1990, p. 159.։ Չա­րեն­ցին նո­ւի­րո­ւած իր յետ­մա­հու հա­տո­րին մէջ, ան պի­տի վկայէր, որ «1924-ի վեր­ջե­րին Փա­րիզ է­ի։ Դար­ձիս դէ­պի Ե­գիպ­տոս՝ գոր­ծով մտայ Վե­նե­տիկ»^[32]Վա­հան Նա­ւա­սար­դե­ան, Չա­րենց (յու­շեր եւ խորհր­դա­ծու­թիւն­ներ), Գա­հի­րէ, 1957, էջ 7։։ Կ՚են­թադ­րենք, որ ան պէտք է հան­դի­պէր Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նին ու ՀՀ նախ­կին դես­պան Մի­քայէլ Վա­րան­դե­ա­նին, որ Փետ­րո­ւա­րի կի­սուն ար­դէն Հռո­մէն  մեկ­նած է­ր^[33]Խա­չա­տու­րե­ան, 24 օր Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ, էջ 8։։ Ար­դա­րեւ, Ապ­րիլ 26-ին, Վա­րան­դե­ան «­Հայ­րե­նիք»-ի խմ­բա­գիր Ռու­բէն Դար­բի­նե­ա­նին պի­տի գրէր Վե­նե­տի­կէն, թէ «ես էլ եր­կու ա­մի­սից ի վեր այս­տեղ եմ», ա­ւելց­նե­լով, որ «­մի­ան­գա­մայն “ա­զա­տագ­րո­ւած” եմ այ­լեւս պե­տա­կան եւ կու­սակ­ցա­կան ա­մէն գոր­ծից ու պաշ­տօ­նից»^[34]«­Մի­քայէլ Վա­րան­դե­ա­նի նա­մակ­նե­րը», «­Հայ­րե­նիք» ամ­սա­գիր, Յու­նիս, 1963, էջ 10։ Նոյն օ­րը, … Continue reading։
     Փետ­րո­ւար 12-ին, Ի­սա­հա­կե­ան կը հա­ղոր­դէր Դար­բի­նե­ա­նին, թէ նա­խորդ օ­րը Նա­ւա­սար­դե­ա­նը Ե­գիպ­տոս մեկ­նած է­ր^[35]Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նի նա­մակ­նե­րը, Գա­հի­րէ, 1959, էջ 14, էջ 62։ Նա­ւա­սար­դե­ա­նի Վե­նե­տի­կէն մեկ­նու­մը … Continue reading։ Ճա­նա­պար­հին, գրած է վեր­ջինս, «ան­ցայ Հռոմ, ո­ւր մնա­ցի մի քա­նի օ­ր։ Դի­պո­ւա­ծա­բար այդ օ­րե­րին Հռոմ ե­կաւ նաեւ Չա­րեն­ցը»^[36]Նա­ւա­սար­դե­ան, Չա­րենց, էջ 7։։ Ապ­րիլ 30-ին, ան Դար­բի­նե­ա­նին կը գրէր, թէ «Հ­ռո­մում պա­տա­հա­կան հան­դի­պում ու­նե­ցայ Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ։ Ճիշ­դը՝ գի­տէր որ թան­գա­րան պի­տի լի­նեմ, ե­կաւ ի­նձ տես­նե­լու»^[37]«­Վա­հան Նա­ւա­սար­դե­ա­նի նա­մակ­նե­րը», «­Հայ­րե­նիք» ամ­սա­գիր, Մայիս 1963, էջ 8։։ Սա­կայն, ը­ստ Խա­չա­տու­րե­ա­նի, Չա­րենց ա­նոր ներ­կա­յու­թե­նէն տե­ղե­ակ չէր։ Հան­դի­պու­մը տե­ղի ու­նե­ցած է Փետ­րո­ւար 15-ի­ն՝ Ազ­գային Թան­գա­րա­նին (Museo Nazionale Romano) մէջ, Ա. Սա­րե­ա­նի դա­սա­ւո­րու­մով, որ նոյն օ­րը Խա­չա­տու­րե­ա­նին կը յայտ­նէր, թէ «ե­րեք օր ա­ռաջ Փա­րի­զէն գա­լով՝ դէ­պի Ե­գիպ­տոս իր ճամ­բուն վրայ Հռոմ հան­դի­պե­ցաւ Նա­ւա­սար­դե­ա­նը. ա­նոր յայտ­նե­ցի Չա­րեն­ցի հոս գտ­նո­ւի­լը»^[38]Խա­չա­տու­րե­ան, «Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ»։։
     Հան­դի­պու­մէն խո­րա­պէս դժ­գոհ, յա­ջորդ օ­րն ի­սկ բա­նաս­տեղ­ծը կը գրէր «­Հան­գու­ցե­ալ պա­րո­նը կամ պա­րոն հան­գու­ցե­ա­լը» այ­լա­բա­նա­կան ակ­նար­կը, ո­րուն հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը կը յայ­տա­րա­րո­ւէր Ե­րե­ւա­նի մէջ ա­միս մը ե­տք^[39]«­Խորհր­դային Հա­յաս­տան», 21 Մարտ 1925, էջ 1, ո­ւր տպո­ւած յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը կ՚ը­սէր. «­Վա­ղո­ւայ … Continue reading, բայց լոյս կը տես­նէր Ապ­րի­լի սկիզ­բը^[40]Ե­ղի­շէ Չա­րենց, «­Հան­գու­ցե­ալ պա­րո­նը կամ պա­րոն հան­գու­ցե­ա­լը (ար­տա­սահ­մա­նե­ան պատ­մո­ւածք)», … Continue reading։ Ի­նչ­պէս յայտ­նի է, գրու­թիւ­նը Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը իբ­րեւ հան­գու­ցե­ալ կը նկա­րագ­րէր՝ Նա­ւա­սար­դե­ա­նի կեր­պա­րին տակ։ Միշտ «ըն­դյա­տա­կին հե­տա­մուտ»^[41]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 403։ Ա. Զա­քա­րե­ա­նը հեր­թա­կան դա­ւադ­րա­կան տե­սու­թիւ­նը հիւ­սած է՝ մեկ­նե­լով Նա­ւա­սար­դե­ա­նի այն հաս­տա­տու­մէն, որ Չա­րեն­ցը «ըն­դար­ձա­կօ­րէն տա­լիս է մի­այն մէկ մա­սը այն զրոյ­ցի, որ զա­նա­զան հար­ցե­րի շուրջ – գե­րա­զան­ցա­բար՝ քա­ղա­քա­կան – նա ու­նե­ցաւ ի­նձ հետ»^[42]Նա­ւա­սար­դե­ան, Չա­րենց, էջ 14։։ Այս­պէս, Ի­սա­հա­կե­անն ու Նա­ւա­սար­դե­ա­նը՝ Ը­նդ­հա­նուր Ժո­ղո­վի ար­դիւնք­նե­րէն իբ­րեւ թէ դժ­գոհ, ձեռք բե­րած են «­Չա­րեն­ցի ստանձ­նած ե­րկ­սայ­րի պա­տաս­խա­նը հա­մա­գու­մա­րին»^[43]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 20։ «­Հա­մա­գու­մար» բա­ռը կ՚ակ­նար­կէ Ը­նդ­հա­նուր Ժո­ղո­վին։, որ ար­տա­յայ­տո­ւած է վե­րոյի­շե­ալ քն­նա­դա­տա­կան գրու­թե­ամբ։ Բո­լո­րո­վին թէ­ա­կան է, ան­շուշտ, որ Չա­րեն­ցի կող­մէ չյի­շո­ւած մա­սե­րը «­դար­ձել են Յ. Քա­ջազ­նու­նու “Դաշ­նակ­ցու­թիւնն այ­լեւս ա­նե­լիք չու­նի” (1924) հար­ցադր­ման շուրջ», եւ ի­րա­կա­նու­թե­ան լրիւ հա­կա­ռակ է, որ «­հաս­տա­տա­պէս կա­րե­լի է ա­սել, որ Քա­ջազ­նու­նու կար­ծի­քին է ե­ղել եւ Վ. Նա­ւա­սար­դե­ա­նը»^[44]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 401, 410։, քա­նի որ Զա­քա­րե­ան ան­տե­ղե­ակ է, թէ վեր­ջինս ար­դէն «Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թե­ան ա­նե­լի­քը» հա­տո­րը (1924) գրած էր Քա­ջազ­նու­նի­ի դէմ, ի­սկ 1925-ին պի­տի գրէր «­Դաշ­նակ­ցու­թե­ան քա­ղա­քա­կան ու­ղին (10-րդ Ը­նդ­հա­նուր Ժո­ղո­վի ա­ռի­թով)» հա­տո­րը։ Միւս կող­մէ, Ար­ման Սա­րե­ա­նը՝ հան­դի­պու­մին մի­ակ ա­կա­նա­տե­սը, վկա­յած է, որ «­խօ­սակ­ցու­թիւ­նը եր­կու­քին մի­ջեւ ե­ղաւ կր­քոտ, թու­նա­ւոր եւ թշ­նա­մա­կան»^[45]Ար­ման Սա­րե­ան, «Իմ յու­շե­րը Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի մա­սին (իբ­րեւ լրա­ցու­ցիչ բժ. Ա. Խա­չա­տու­րե­ա­նի … Continue reading, ի­սկ Ա­հա­րոն Խա­չա­տու­րե­ա­նը, որ նա­խօ­րօք վե­րա­կեր­տած էր խօ­սակ­ցու­թե­ան մի­եւ­նոյն մթ­նո­լոր­տը՝ ը­ստ Սա­րե­ա­նի պատ­մա­ծին, մէջ­բե­րած է Չա­րեն­ցի ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րը Նա­ւա­սար­դե­ա­նի մա­սին՝ «ան­պի­տան», «­շուն»^[46]Խա­չա­տու­րե­ան, «24 օր Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ», էջ 7-8։ Զա­քա­րե­ան փոր­ձած է լա­րո­ւա­ծու­թիւ­նը … Continue reading։
     Բա­նաս­տեղ­ծին յա­ջորդ հանգ­րո­ւա­նը Վե­նե­տի­կը պի­տի ըլ­լար, ո­ւր պի­տի ծա­նօ­թա­նար Ի­սա­հա­կե­ա­նին։ Սա­կայն, նախ պէտք է ան­դրա­դառ­նալ ա­նոր Գափ­րի այ­ցե­լու­թե­նէն բխած Ա. Զա­քա­րե­ա­նի ե­րե­ւա­կա­յու­թե­ան հեր­թա­կան թռիչ­քին։ Ան պն­դած է, որ այդ այ­ցը «­մէ­կից մէկ վե­րա­բե­րում է Ի­սա­հա­կե­ա­նի ու Չա­րեն­ցի նա­խա­վե­նե­տի­կե­ան հան­դիպ­մա­նը Հռո­մում» եւ, ա­ւե­լի՛ն, որ «­կա­րող ե­նք հա­մա­րե­ա ան­խա­թար վե­րա­կանգ­նել պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թե­ան շղ­թան. նախ Ա­թէն­քից Վե­նե­տիկ, ա­պա՝ Վե­նե­տի­կից Հռոմ, կր­կին՝ Վե­նե­տիկ, յե­տոյ էլ մի­ա­տեղ հան­դի­պում Նէ­ա­պո­լում… այն­տե­ղից էլ ու­ղե­ւո­րու­թիւն Կապ­րի…»^[47]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 19-20։, ա­ռանց դոյզն փաս­տա­կան հիմք բե­րե­լու։

     «­Մենք գնում է­ինք դէ­պի Կապ­րի՛» տո­ղը Զա­քա­րե­ա­նի կող­մէ վե­րա­ծո­ւած է կար­ծե­ցե­ալ հիմ­քի, որ «­Կապ­րի մեկ­նե­լու վճի­ռը կա­յա­ցել էր Չա­րեն­ցի վե­նե­տի­կե­ան այ­ցե­լու­թե­ա­նը նա­խոր­դած օ­րե­րին. եւ ի­տա­լա­ցի թի­ա­վա­րի նա­ւա­կով գնա­ցող­նե­րը ե­ղել են Չա­րենցն ու Ի­սա­հա­կե­ա­նը, եր­րորդ ան­ձնա­ւո­րու­թե­ան հետ մի­ա­սին, ո­րը ե­ւ՝ դար­ձե­ալ վս­տա­հօ­րէն ա­սած, ե­ղել է Վ. Նա­ւա­սար­դե­ա­նը»^[48]Ա­նդ, էջ 19 (ը­նդգ­ծու­մը բնագ­րային է)։ Ան­շուշտ, Զա­քա­րե­ան ո­՛չ մի­այն «­բա­ցա­յայ­տած» է այ­լա­պէս … Continue reading։ Այս­քան ի­նք­նավս­տա­հու­թե­ան ամ­բողջ ու մի­ա՛կ հիմ­քը Խա­չա­տու­րե­ա­նի այն վկա­յու­թիւնն է, որ Նա­ւա­սար­դե­ան ,  Չա­րեն­ցին հան­դի­պե­լէ «­մէկ-եր­կու օր յե­տոյ Նա­փո­լի­էն շո­գե­նաւ պի­տի առ­նէր մեկ­նե­լու հա­մար Ե­գիպ­տոս, իր պաշ­տօ­նին…»^[49]Խա­չա­տու­րե­ան, «24 օր Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի հետ», էջ 8։։ Սա­կայն, Չա­րենց առ­նո­ւազն շա­բաթ մը ա­ւե­լի մնա­ցած է Հռոմ. իր ա­նունն ու թո­ւա­կա­նը ար­ձա­նագ­րած է Չարլզ Չափ­լի­նի մա­սին գնած ռու­սե­րէն մէկ հա­տո­րին՝ Փետ­րո­ւար 24-ի­ն^[50]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 383։, որ ան­պայ­ման կե­ցու­թե­ան վեր­ջին օ­րը չէր։ Իր զի­նո­ւոր ըն­կեր­նե­րուն ակ­նար­կե­լով «­Մենք ճամ­բայ ըն­կանք ա­ռա­ւօ­տե­ան ծէ­գին» գրող Չա­րեն­ցը («­Դան­թէ­ա­կան ա­ռաս­պել») ար­դե­օք չէ՞ր կր­նար ի­րեն հետ Գափ­րի կղ­զի գա­ցող զբօ­սաշր­ջիկ­նե­րու ակ­նար­կել «­Լի­րի­քա­կան շե­ղում»-ին մէջ։

 

ՎԵ­ՆԵ­ՏԻԿ

     ­Չա­րեն­ցի ու Ի­սա­հա­կե­ա­նի հան­դի­պու­մը թո­ւագ­րող վեր­ջի­նիս նա­մակ­նե­րուն լոյս ըն­ծա­յու­մը 1957-1958-ին փո­փո­խու­թե­ան են­թար­կած է սկզբ­նա­կան կար­ծի­քը, ը­ստ «Է­լե­գի­ա, գրո­ւած Վե­նե­տի­կում» վի­պեր­գի «1925, Յու­նո­ւար. Վե­նե­տիկ» թո­ւա­կա­նին, որ Չա­րեն­ցը նախ Վե­նե­տիկ ու ա­պա Հռոմ այ­ցե­լած է­ր^[51]Նա­ւա­սար­դե­ան, Չա­րենց, էջ 9. Ա­սատ­րե­ան, «Ե. Չա­րեն­ցի ար­տա­սահ­մա­նե­ան ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նը», էջ 3։ … Continue reading։ Այլ ա­պա­ցոյց­նե­րու չգո­յու­թիւ­նը պարզ կը դարձ­նէր, որ Յու­նո­ւար 1925 թո­ւա­կա­նը կեղծ է­ր։ 1957-ին, Չա­րեն­ցի մտե­րիմ Գուր­գէն Մա­հա­րին ար­դէն ակ­նար­կած էր «Է­լե­գի­ա»-ի Վե­նե­տիկ գրո­ւած չըլ­լա­լուն.
     «Երբ վե­րա­դար­ձար դու ար­տա­սահ­մա­նից, քո ա­մե­նա­սի­րե­լի խօ­սակ­ցու­թե­ան նիւ­թը Ի­սա­հա­կե­անն է­ր։
     Մեծ ո­գե­ւո­րու­թե­ամբ դու պատ­մում է­իր ձեր հան­դի­պում­նե­րի մա­սին, հի­աց­մուն­քով յի­շում է­իր նրա ա­սոյթ­նե­րը, պատ­մում է­իր հա­տո­ւած­ներ “Ուս­տա Կա­րոյից” եւ պն­դում է­իր ո­ր՝

    — Պայ­ծառ մարդ է Ա­ւոն, սր­տա­ռո՛ւչ, ի­մաս­տո՛ւն։­
     Եւ յան­կարծ գրե­ցիր քո “Է­լե­գի­ան”։­
     Ես մին­չեւ հի­մա էլ չգի­տեմ, թէ ին­չո՞ւ գրե­ցիր այն…»^[52]Գուր­գէն Մա­հա­րի, «­Չա­րեն­ցե­ան քան­դակ­ներ», «Գ­րա­կան թերթ», 28 Սեպ­տեմ­բեր 1957, էջ 3 (ը­նդգ­ծու­մը մերն … Continue reading։

     1964ին, «Է­լե­գի­ա»-ի ա­կա­դե­մա­կան հրա­տա­րա­կու­թե­ան ծա­նօ­թագ­րու­թե­ան մէջ, Ա. Զա­քա­րե­ան կը նշէր, թէ ան գրո­ւած էր Մարտ 1925-էն ե­տք, «­հա­ւա­նա­բար ար­տա­սահ­մա­նե­ան ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նից վե­րա­դառ­նա­լուց յե­տոյ եւ Ե­րե­ւա­նում»^[53]Ե­ղի­շէ Չա­րենց, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, հա­տոր 2, Ե­րե­ւան, 1962, էջ 391։։ Չա­րեն­ցի կա­տա­րած յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րը «­Մար­տա­կոչ»-ին այս տրա­մա­բա­նա­կան տե­սա­կէ­տը կը հիմ­նա­ւո­րեն. «Այս­պէս կո­չո­ւած նախ­կին վաս­տա­կա­ւոր գրող­նե­րից ես հան­դի­պե­ցի մի­այն բա­նաս­տեղծ Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նի հետ, ո­րի կա­րօ­տը «երկ­րի» շատ մեծ է։ (…) Նրա մէջ ար­դէն ո­րո­շա­կի նկա­տե­լի է գա­ղա­փա­րա­կան թե­քում դէ­պի Խորհր­դային Հա­յաս­տա­նի (ի­նչ­պէս գրա­կան, նոյն­պէս եւ քա­ղա­քա­կան) ի­դէ­ալ­նե­րը։ Մենք մի­ան­գա­մայն հա­մո­զո­ւած ե­նք, որ շատ մօտ ա­պա­գա­յում նա կը վե­րա­հաս­տա­տի իր սերտ կա­պե­րը Խորհր­դային Հա­յաս­տա­նի հետ»^[54]Մ. Ս. «Զ­րոյց», էջ 1։ Հմմտ. Չա­րենց, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, 6, էջ 420։։ 1939-ին Ի­սա­հա­կե­ան հաս­տա­տած էր, «Է­լե­գի­ա»-ին ակ­նար­կե­լով, որ «այն մտ­քե­րը, որ վե­րագ­րել է Չա­րեն­ցը ի­նձ, ի­նձ հա­մար ան­բա­ցատ­րե­լի է։ Վե­րած­նո­ւող Հա­յաս­տա­նի մա­սին Չա­րեն­ցի հա­ղոր­դած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը սր­տանց ու­րա­խաց­նում է­ին եւ նա զգում էր ու տես­նում իմ բերկ­րան­քը»։ Ի լրումն, ան հա­ւաս­տած էր, ը­ստ Յով­հան­նէս Ղա­նա­լա­նե­ա­նի, «որ այդ ա­մէ­նը ի­րա­կա­նու­թե­ա­նը չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում, ին­քը նման տրա­մադ­րու­թիւն­ներ չի ար­տա­յայ­տել ա­մե­նե­ւին եւ վեր­ջում էլ ա­ւե­լաց­րեց, որ Չա­րեն­ցը ի զուր է այդ մտ­քե­րը ի­րեն վե­րագ­րել»^[55]Յ. Ղա­նա­լա­նե­ան, Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ան (յու­շագ­րու­թիւն), Ե­րե­ւան, 1975, էջ 16-17։։ Բա­նաս­տեղ­ծին բո­լոր խնդ­րա­յա­րոյց քայ­լե­րը ար­դա­րաց­նող, Զա­քա­րե­ա­նը, սա­կայն, մա­նո­ւա­ծա­պատ են­թադ­րու­թիւն­ներ հիւ­սած է վի­պեր­գին շար­ժա­ռիթ­նե­րը բա­ցա­յայ­տե­լու հա­մար^[56]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 289-300։, ո­րոնք, Գրի­գոր Ա­ճէ­մե­ա­նի պատ­կե­րա­ւոր բնու­թագ­րու­մով, «յի­շեց­նում են մութ սե­նե­ա­կում սեւ կա­տո­ւի ո­րո­նում­նե­րը»^[57]Մա­հա­րի, Եր­կե­րի լի­ա­կա­տար ժո­ղո­վա­ծու, էջ 551։։ Վի­պեր­գը լոյս տե­սած է «­Նորք»-ի 1926-ի ա­ռա­ջին թի­ւին մէջ, որ այդ տա­րի Ե­րե­ւան տպո­ւած ե­րեք գիր­քե­րու գրա­խօ­սա­կան­ներ կը պա­րու­նա­կէր, ա­ռա­ւել՝ «Հա­յաս­տա­նի Կոչ­նակ»-ի 2 Յու­նո­ւար 1926-ի բա­ցա­ռի­կին ան­դրա­դարձ մը եւ Ա­շոտ Յով­հան­նի­սե­ա­նի 28 Յու­նո­ւար 1926 թո­ւա­կիր եր­կա­րա­շունչ յօ­դո­ւած մը։ Հե­տե­ւա­բար, ան­կա­րե­լի չէ պատ­կե­րաց­նել, որ ա­րո­ւես­տա­կան Յու­նո­ւար 1925-ը կը ծած­կէր բուն՝ Յու­նո­ւար 1926 թո­ւագ­րու­մը։
     Ապ­րիլ 22, 1925-ին, Ի­սա­հա­կե­ան կը գրէր Մար­տի­րոս Սա­րե­ա­նին, թէ «­մարտ ամ­սին այս­տեղ էր Ե. Չա­րեն­ցը։ Ա­մէն օր մի­ա­սին է­ինք»^[58]Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ան, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, հա­տոր 6, Ե­րե­ւան, 1979, էջ 206։ Տե՛ս նաեւ Չա­րեն­ցի Մայիս 7-ի … Continue reading։ Մարտ 3-ին Վե­նե­տիկ ժա­մա­նե­լով, Չա­րենց յա­ջորդ օ­րը կը հան­դի­պէր Փա­տո­վայէն վե­րա­դար­ձած Ի­սա­հա­կե­ա­նին^[59]Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, էջ 215, 269։ 1939-ին Աւ. Ի­սա­հա­կե­ան պատ­մած էր, թէ Փա­տո­վա գա­ցած էր, ո­րով­հե­տեւ … Continue reading։ Կա­րե­ւոր է շեշ­տել, որ վեր­ջինս Մարտ 6-ին Նա­ւա­սար­դե­ա­նին կը գրէր. «­Մի ե­րեք օր է այս­տեղ է Ե. Չա­րեն­ցը։ Ա­ռա­ջի^[60]Բնագ­րին մէջ ա­նըն­թեռ­նե­լի նկա­տո­ւած այս բա­ռին վե­րա­կանգ­նու­մը մերն է։ օ­րը ե­կել էր ի­նձ տես­նե­լու։ Շատ յար­գան­քով  ար­տա­յայ­տո­ւեց (ա­նըն­թեռն­լի) դէ­պի ի­նձ»^[61]Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նի նա­մակ­նե­րը, էջ 14։։ Վեր­ջին նա­խա­դա­սու­թիւ­նը ա­ռա­ջին ան­գամ մէ­կուն ծա­նօ­թա­ցո­ղի մը կող­մէ սպա­սե­լի տպա­ւո­րու­թիւնն է։ Ան կը ջրէ Զա­քա­րե­ա­նի ան­հիմն են­թադ­րու­թիւ­նը, թէ եր­կու բա­նաս­տեղծ­նե­րը հան­դի­պած է­ին Վե­նե­տի­կէն ա­ռաջ, եւ թե­րեւս Ի­սա­հա­կե­ան նոյ­նիսկ Նա­փո­լի գա­ցած էր Չա­րեն­ցը դի­մա­ւո­րե­լու՝ Ի­տա­լի­ա մտ­նե­լու պա­հուն^[62]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 21։։ Բնա­կա­նա­բար, Ի­սա­հա­կե­ան իր «­մեղ­սա­կից» Նա­ւա­սար­դե­ա­նէն պի­տի չթաքց­նէր նման հան­դի­պում­ներ, ե­թէ ի­րօք գո­յու­թիւն ու­նե­ցած ըլ­լային։

     ­Հիմ­նո­ւե­լով այն փաս­տին վրայ, որ Ի­սա­հա­կե­անն ու Մխի­թա­րե­ան յայտ­նի բա­նա­սէր ու թարգ­մա­նիչ Հ. Ար­սէն Ղա­զի­կե­ան բա­րե­կամ­ներ է­ին, Զա­քա­րե­ան պն­դած է, որ Չա­րեն­ցի մոս­կո­վե­ան ե­րկ­հա­տո­րե­ա­կը (1922) ա­նոնց զրոյ­ցի նիւթ ե­ղած է, յատ­կա­պէս Ղա­զի­կե­ա­նի կող­մէ գնա­հա­տո­ւած «Ես իմ ա­նոյշ Հա­յաս­տա­նի»ն^[63]Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, էջ 240։ եւ, են­թադ­րա­բար, «­Դան­թէ­ա­կան ա­ռաս­պել»ը, քա­նի որ Ի­սա­հա­կե­ա­նը եր­կու­քին ակ­նար­կած է ե­րե­սուն տա­րի ե­տք^[64]Ի­սա­հա­կե­ան, «­Չա­րեն­ցի հետ», էջ 2։ Հմմտ. Յի­շո­ղու­թիւն­ներ, էջ 19։։ Ան­շուշտ, Ի­սա­հա­կե­ա­նի Սեպ­տեմ­բեր 1923-ի բա­ցա­սա­կան կար­ծի­քը հա­շո­ւի առ­նո­ւած չէ. «­Բոլ­շե­ւիկ­նե­րը գրե­թէ գրա­կան մար­դիկ չու­նեն։ Մի Չա­րենց ու­նեն, մի գա­ճաճ, որ բոլ­շե­ւիզ­մի թե­ւով կը թռ­չի եւ նրա հետ էլ պի­տի յօդս ցն­դո­ւի»^[65]Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նի նա­մակ­նե­րը, էջ 43։։

     ­Միւս կող­մէ, Զա­քա­րե­ան են­թադ­րած է, որ ե­թէ Ս. Ղա­զար այ­ցե­լու­թիւն­նե­րու օ­րը Կի­րա­կի էր (փաստ բե­րե­լով Յու­նո­ւար 29, 1925 սխալ թո­ւագ­րու­թե­ամբ հն­դիկ նշա­նա­ւոր գրա­գէտ Ռա­պինտ­րա­նաթ Թա­կո­րի վանք այ­ցե­լու­թե­ան մա­սին թղ­թակ­ցու­թիւն մը Ա­թէն­քի «­Նոր օր»-ին մէջ)^[66]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 72։ Թո­ւա­կա­նը սխալ է թէ՛ իբ­րեւ տե­ղե­կու­թիւն եւ թէ՛ իբ­րեւ ա­պա­ցոյց … Continue reading, եւ Չա­րենց իր կե­ցու­թե­ան ա­ռա­ջին Կի­րա­կին այ­ցե­լած է կղ­զին^[67]Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, էջ 239-240, որ մի­այն յի­շած է այ­ցե­լու­թե­ան Կի­րա­կի օր մը տե­ղի ու­նե­ցած ըլ­լա­լը։ (այ­սինքն՝ Մարտ 8-ին), «այդ ե­թէ­նե­րի հան­րա­գու­մա­րով պէտք է որ նախ ճա­նա­չենք Ղա­զի­կե­ա­նի հե­ղի­նա­կու­թե­ան չա­փը, (…) եւ որ նոյն­քան կա­րե­ւոր է, պէտք է հա­մո­զո­ւած լի­նենք, որ Ի­սա­հա­կե­ա­նի հետ, թէ՛ մե­նակ, Չա­րեն­ցը Ս. Ղա­զար է այ­ցե­լել բազ­միցս»^[68]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 72-73։։ Այս «ե­թէ­նե­րի հան­րա­գու­մար»ը իբ­րեւ թէ կը հիմ­նա­ւո­րէ նա­խօ­րօք գրո­ւա­ծը, թէ «­դան­տէ­ա­պաշտ Չա­րեն­ցը շատ շու­տով Վե­նե­տի­կում ի­տա­լա­կան վե­րած­նու­թիւ­նից պա­տո­ւով քն­նու­թիւն պէտք է յանձ­նէր Հայր Ար­սէն Ղա­զի­կե­ա­նին»^[69]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 2, էջ 402։, ո­րուն հա­մար «­հա­մո­զո­ւած կա­րե­լի է ա­սել, որ քսա­նից առ­նո­ւազն տա­սը օր ու ան­գամ՝ Ի­սա­հա­կե­ա­նի հետ կամ մե­նակ, այ­ցե­լել է Ս. Ղա­զար»^[70]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 87։ Յայտ­նի է, որ Ղա­զի­կե­ան «21.3. 25 Վե­նե­տիկ Ս. Ղա­զար» թո­ւագ­րու­մով … Continue reading։ Հա­մո­զու­մը թե­րեւս կը մեկ­նի Աւ. Ի­սա­հա­կե­ա­նի  կե­ան­քի վեր­ջա­լոյ­սին գրա­ծէն, թէ «­թա­փա­ռում է­ինք հրա­շա­լի Վե­նե­տի­կում (…), յե­տոյ գնում է­ինք Մխի­թա­րե­ան­նե­րի վան­քը՝ Ս. Ղա­զար»^[71]Ի­սա­հա­կե­ան, «­Չա­րեն­ցի հետ», էջ 2։ Հմմտ. Յի­շո­ղու­թիւն­ներ, էջ 19։, բայց Չա­րեն­ցի այ­ցե­լու­թե­ան մօտ 70 էջ նո­ւի­րած ա­նոր որ­դին  Մու­րատ-Ռա­փայէ­լե­ան վար­ժա­րան եւ Ս. Ղա­զար ըն­դա­մէ­նը մէ­կա­կան այ­ցե­լու­թիւն նկա­րագ­րած է, ի­նչ­պէս եւ Ղա­զի­կե­ա­նի ա­նու­նը^[72]Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, էջ 229 եւ 240։, ա­ռանց դոյզն ակ­նար­կու­թե­ան Չա­րեն­ցի՝ վան­քի «գ­րա­դա­րա­նից օգ­տո­ւե­լու հա­նա­պա­զօ­րե­այ հա­ցից էլ ա­նյաղ­թա­հա­րե­լի պա­հանջ[ի]» կամ «­Ղա­զի­կե­ա­նի, ան­շուշտ, եւ Մխի­թա­րե­ան­նե­րից միւս­նե­րի հետ զրու­ցե­լու, բաղ­ձանք­ներ, խո­հեր փո­խա­նա­կե­լու, ա­մե­նա­տար­բեր հար­ցեր պար­զա­բա­նե­լու ցան­կու­թե­ա[ն]»^[73]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 87։։ Ա­ւե­լի՛ն. Վ. Ի­սա­հա­կե­ան եզ­րա­փա­կած է վանք այ­ցե­լու­թե­ան իր նկա­րագ­րու­թիւ­նը՝ յայտ­նե­լով, թէ «­Սուրբ Ղա­զար այ­ցե­լու­թիւ­նը մի յի­շար­ժան օր ե­ղաւ, ո­րը Չա­րեն­ցը Ե­րե­ւա­նում, 1935-1937 թթ., յա­ճախ, կա­րօ­տով յի­շում էր»^[74]Ի­սա­հա­կե­ան, Հայրս, էջ 242։։ Բնա­կա­նա­բար, բա­նաս­տեղ­ծը յի­շար­ժան այ­ցե­լու­թիւն մը կա­րօ­տով վկա­յա­կո­չե­լու պատ­ճառ պի­տի չու­նե­նար, ե­թէ իս­կա­պէս «ք­սա­նից առ­նո­ւազն տա­սը օր ու ան­գամ» վանք այ­ցե­լած ըլ­լար։ 

     Գու­շա­կու­թիւն­նե­րու իր յոր­ձան­քին մէջ, Զա­քա­րե­ան ա­զատ-հա­մար­ձակ  են­թադ­րած է, որ «­Դան­թէ­ի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թե­անն ու մեկ­նու­թիւն­նե­րին խո­րա­մուխ լի­նե­լու տե­ւա­կան ըն­թացք­նե­րով» բա­նաս­տեղ­ծը «ու­սում­նա­ռու­թե­ան ա­նու­րա­նա­լի դպ­րոց է ան­ցել ան­ձամբ Հայր Ար­սէն Ղա­զի­կե­ա­նի շնոր­հիւ ու օգ­նու­թե­ամբ»^[75]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 87։։ Չգո­հա­նա­լով նման մտա­մար­զանք­նե­րով, ան պն­դած է, թէ «­փաս­տա­կան նա­խադ­րե­ալ­նե­րով Հայր Ար­սէ­նը ան­մի­ջա­կան մաս­նա­կիցն է “Մա­հո­ւան տե­սիլ­”ի մտայ­ղաց­մա­նը. ա­սել է՝ Ի­սա­հա­կե­ա­նի հետ մի­ա­սին ան­բա­ժան է Չա­րեն­ցի ո­գե­ւոր ներ­քին կե­ան­քից, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան լից­քե­րից ու սլացք­նե­րից»^[76]Ա­նդ, էջ 98 (ը­նդգ­ծում­նե­րը բնագ­րային են)։, ի­նչ­պէս եւ, Ա­լի­շա­նի ու Տան­թէ­ի ներ­կա­յու­թե­նէն մեկ­նե­լով, թէ «“­Մա­հո­ւան տե­սիլ­”ը մի­ա­ժա­մա­նակ ե­րախ­տա­գի­տու­թե­ան իւ­րա­տե­սակ տուրք է Վե­նե­տի­կում ան­ցկաց­րած օ­րե­րի, վայե­լած հո­գե­հա­րա­զա­տու­թե­ան Աւ. Ի­սա­հա­կե­ա­նից ու Հայր Ղա­զի­կե­ա­նից եւ առ­հա­սա­րակ վսե­մա­ցած ու­ղերձ է Սուրբ Ղա­զա­րին ու դա­սա­կան Ի­տա­լի­ային»^[77]Ա­նդ, էջ 102 (ը­նդգ­ծում­նե­րը բնագ­րային են)։։ Մեր կող­մէ, նոյն­քան ա­զա­տու­թե­ամբ կր­նայինք ե­րե­ւա­կայել, որ ե­թէ, դի­ցուք, «­Մա­հո­ւան տե­սիլ»ի ու­ղե­ցոյ­ցը «Դ­րախտ կո­րու­սե­ալ»ի հե­ղի­նակ Ճոն Միլ­թո­նը ըլ­լար, վի­պեր­գը դա­սա­կան Ա­նգ­լի­ոյ «վ­սե­մա­ցած ու­ղերձ» պի­տի դառ­նար։

     Մարտ 22-ին Ա­լեք­սանդր Մի­աս­նի­կե­ա­նը օ­դա­նա­ւային վթա­րի զոհ կ՚եր­թար Թիֆ­լի­սի մօ­տե­րը։ Յա­ջորդ օ­րը «Ա­սո­շի­էյ­թէտ Փրէս»-ի Մոս­կո­ւայէն հա­ղոր­դած լու­րը Մարտ 24-ին լոյս կը տես­նէր մի­ջազ­գային մա­մու­լին մէջ^[78]Տե՛ս, օ­րի­նակ, “Accident mortel en aéroplane”, L’Humanité, 24 mars 1925, p. 3։ Հմմտ. «­Մե­աս­նի­կե­ան մե­ռած», «­Հայ­րե­նիք», 25 Մարտ … Continue reading։ Հա­ւա­նա­բար նոյն օ­րն ի­սկ, Չա­րենց Վե­նե­տի­կէն հե­ռագ­րով կ՚ար­ձա­գան­գէր^[79]«­Ցա­ւակ­ցա­կան հե­ռագ­րեր», «­Խորհր­դային Հա­յաս­տան», 27 Մարտ 1925, էջ 4։ Տրա­մա­բա­նա­կան հիմ­քէ զուրկ է այն … Continue reading։ Զա­քա­րե­ան գրած է, ը­ստ ե­րե­ւոյ­թին օգ­տա­գոր­ծե­լով Ղա­զի­կե­ա­նի «“30.3.1925” տա­րե­թո­ւով Չօ­պա­նե­ա­նին հաս­ցէ­ագ­րած այս տո­ղե­րը. “Վա­ղը Չա­րեն­ցը կը մեկ­նի դէ­պի Բա­րիզ (…)»^[80]Զա­քա­րե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, 3, էջ 102։, որ բա­նաս­տեղ­ծը «­Վե­նե­տի­կից ան­ցել էր Հռոմ, Հռո­մից՝ Մարտ 31-ին Փա­րիզ»^[81]Ա­նդ, էջ 34։, ա­ռանց բա­ցատ­րե­լու, թէ ին­չո՞ւ ան նախ պէտք է ո­ւղ­ղո­ւէր դէ­պի հա­րաւ՝ Հռոմ, ու ա­պա հիւ­սիս մեկ­նէր, մինչ այ­լուր յայտ­նած է, թէ «­գի­տենք, որ Վե­նե­տի­կում մնա­ցել է 1925-ի մար­տի 3-ից 28-ը»^[82]Ա­նդ, էջ 87։։ Ար­դա­րեւ, ը­ստ մեր ստու­գու­մին, Ղա­զի­կե­ա­նի վե­րոյի­շե­ալ բա­ցի­կը եր­կու դրոշ­մակ­նիք­ներ ու­նի։ Ա­ռա­ջի­նը՝ «29 III 1925 Venezia Ferrovia», Վե­նե­տի­կէն ա­ռա­քու­մին կը վե­րա­բե­րի, ի­սկ ե­րկ­րոր­դը՝ Փա­րիզ ստա­ցու­մին. կի­սով չափ ջն­ջո­ւած ֆրան­սե­րէն կնի­քը յս­տա­կօ­րէն ցոյց կու տայ «30 III 1925» թո­ւա­կա­նը։ Ա­սի­կա ար­դէն փաստ է, որ նա­մա­կը Մարտ 30-ին գրո­ւած չէր։ Մարտ 28 բուն թո­ւա­կա­նով, յա­ջորդ օ­րը թղ­թա­տա­րին յանձ­նո­ւած բա­ցի­կին եզ­րա­փա­կիչ նա­խա­դա­սու­թիւ­նը հե­տե­ւե­ա­լը կ՚ը­սէր. «­Վա­ղը Չա­րեն­ցը կը մեկ­նի դէպ ի Բա­րիզ, շատ շի­րին տղայ մըն է, լաւ խմոր կայ մէ­ջը, պօլ­շե­ւիկ է բայց մերն է, մի­այն ծռագ­րու­թե­ան^[83]«Ծ­ռագ­րու­թիւն» բա­ռը կ՚ակ­նար­կէ 1922-ի խորհր­դա­հայ ո­ւղ­ղագ­րու­թե­ան։ հար­ցով հե­ռի է մե­նէ»^[84]Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի Գրա­կա­նու­թե­ան եւ Ա­րո­ւես­տի Թան­գա­րան, Ար­շակ Չօ­պա­նե­ա­նի ֆոնտ, I բա­ժին, թ. 3831։  … Continue reading։

­     Ի դէպ, Ղա­զի­կե­ա­նի այս բա­ցի­կին թո­ւա­կա­նը կը հա­կա­սէ Մարտ 25-ին Ի­սա­հա­կե­ա­նի կող­մէ Նա­ւա­սար­դե­ա­նին գրո­ւած հե­տե­ւե­ալ տո­ղին. «Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցը այս­տեղ էր, գնաց»^[85]Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կե­ա­նի նա­մակ­նե­րը, էջ 15 (ը­նդգ­ծու­մը մերն է)։։ Մեկ­նու­մի Մարտ 29 թո­ւա­կա­նը՝ ը­ստ Ղա­զի­կե­ա­նի, ա­ւե­լի հա­ւա­նա­կան կը թո­ւի, քան Ի­սա­հա­կե­ա­նի Մարտ 25-ը, որ գու­ցէ ժա­մա­նա­կին սխալ կար­դա­ցո­ւած է «Յու­սա­բեր»-ի խմ­բագ­րու­թե­ան կող­մէ^[86]Ապ­րիլ եւ Յու­նիս 1925-ին Ա­թէն­քի «­Նոր օր» օ­րա­թեր­թը եր­կու շատ ան­նպաստ թղ­թակ­ցու­թիւն­ներ … Continue reading։

     ­Մարտ 30-ին, Չա­րենց Փա­րիզ կը ժա­մա­նէր։ Հինգ ա­միս ե­տք, Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նե­ա­նի դէմ ո­ւղ­ղո­ւած ա­նոր սուր քն­նա­դա­տա­կա­նը կը սկ­սէր հե­տե­ւե­ալ նա­խա­դա­սու­թե­ամբ. «… Փա­րիզ հաս­նե­լուս ե­րկ­րորդ օ­րն ի­նձ ա­սա­ցին, որ ե­րե­կոյե­ան ժա­մի 8-ին, ի­նչ որ դահ­լի­ճում ին­քը՝ նայի­րե­ան մե­ծահռ­չակ գրող, ա­նո­ւա­նի “յե­ղա­փո­խա­կան”, ի­նչ որ ան­հայ­րե­նիք կա­ռա­վա­րու­թե­ան ան­հայ­րե­նիք դե­լե­գա­ցի­այի նա­խա­գահ պ. Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նե­ա­նը կար­դում է մի դա­սա­խօ­սու­թիւն “Հե­թա­նո­սու­թիւ­նը հայ գրա­կա­նու­թե­ան մէջ” նիւ­թի մա­սին»^[87]Ե­ղի­շէ Չա­րենց, «­Սեւ­րի դաշ­նագ­րից մին­չեւ «­հայ կա­նանց ա­լե­ծուփ մա­զե­րը եւ հե­թա­նոս մար­մի­նը» կամ … Continue reading։ Չա­րենց ներ­կայ ե­ղած էր, թէ­կուզ մա­սամբ, Մարտ 31-ի Ա­հա­րո­նե­ա­նի «­Հե­թա­նոս լոյ­սը հայ բա­նաս­տեղ­ծու­թե­ան մէջ» դա­սա­խօ­սու­թե­ան, զոր կազ­մա­կեր­պած էր Փա­րի­զի Հայ Ու­սա­նո­ղա­կան Մի­ու­թիւ­նը^[88]«­Բա­րի­զա­հայ կե­անք», «Ա­պա­գայ», 28 Մարտ 1925։։

* * *

     1970-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն լոյս տե­սած իր ե­րկ­հա­տոր մե­նագ­րու­թե­ան վեր­ջա­բա­նին մէջ, Սու­րէն Ա­ղա­բա­բե­ա­նը (1922-1986) կը գրէր, թէ Չա­րեն­ցի գի­տա­կան կեն­սագ­րու­թե­ան եւ կե­ան­քի ու ստեղ­ծա­գոր­ծու­թե­ան տա­րեգ­րու­թե­ան ի­րա­կա­նա­ցու­մով «­թե­րեւս նոր լոյ­սի տակ կ՚ե­րե­ւան մեր ժա­մա­նա­կի ա­մե­նա­բարդ գրո­ղի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թե­ան “գաղտ­նիք­ներ”ն ու մեկ­նա­բա­նու­թիւն յա­րու­ցող “ա­ռեղ­ծո­ւած­ներ­”ը»^[89]Սու­րէն Ա­ղա­բա­բե­ան, Ե­ղի­շէ Չա­րենց, գիրք ե­րկ­րորդ, Ե­րե­ւան, 1977, էջ 393։։ Դժ­բախ­տա­բար, Չա­րեն­ցի ի­տա­լա­կան ճա­նա­պար­հոր­դու­թե­ան պա­րա­գան յա­ւե­լե­ալ փաստ մըն է, որ, ե­թէ իս­կա­պէս Ալ­մաստ Զա­քա­րե­ա­նի «­հան­րա­գի­տա­րա­նային ու հա­մա­պար­փակ այս աշ­խա­տան­քը (…) նա­խօ­րի­նա­կը չու­նե­ցող, խո­շոր ե­րե­ւոյթ»^[90]Ա­նու­շա­ւան Զա­քա­րե­ան, «­Վաս­տա­կա­շատ գրա­կա­նա­գէ­տը (Ալ­մաստ Զա­քա­րե­ա­նի ծնն­դե­ան 90-ա­մե­ա­կի … Continue reading մը ըլ­լար՝ է­ջե­րու պատ­կա­ռե­լի քա­նա­կէն ան­դին, ա­ւե­լի լոյս պի­տի սփ­ռէր ար­դէն գո­յու­թիւն ու­նե­ցող ա­ռեղ­ծո­ւած­նե­րու վրայ, փո­խա­նակ ա­րո­ւես­տա­կան ա­ռեղ­ծո­ւած­ներ, կամ, ի­նչ­պէս ը­սած ե­նք այլ ա­ռի­թով, ա­ռաս­պել­ներ^[91](91)Մատ­թէ­ո­սե­ան, Գրա­կան-բա­նա­սի­րա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ, էջ 149։ ստեղ­ծե­լու։

ԾԷ. ՏԱՐԻ, 2018 ԹԻՒ 2