ԱՅՑԵԼՈՒԹԻՒՆ VILLEJUIF` ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ

Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տը դար­ձած է խորհր­դա­նի­շը հայ մշա­կոյ­թի ե­ղեռ­նե­ան նա­հա­տա­կու­թե­ան: Ան մնաց կեն­դա­նի մար­տի­րոս մը Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թե­ան ու հի­ւան­դա­գին վկան դար­ձաւ նաեւ ազ­գի մը մշա­կու­թային սպան­դին:­
     Ե­ղեռ­նե­ան գե­հէ­նէն յետս կո­չո­ւած, Կո­մի­տաս Պո­լիս կը հաս­նի 15 Մայիս 1915-ին: Բայց ար­դէն ի­սկ հո­գե­բա­րո­յա­պէս խե­ղո­ւած ու մտո­վի խա­թա­րո­ւած, ան զի­նա­դա­դա­րէն ե­տք, 1919-ի սկիզ­բը^[1]Ան ար­դէն Փա­րիզ հա­սած էր Ապ­րիլ 1919-ին:, կը փո­խադ­րո­ւի Փա­րիզ, ի­սկ 5 Օ­գոս­տոս 1922-ի­ն՝ Villejuif, բուժ­ման, թե­րեւս ալ մե­կու­սաց­ման հա­մար^[2]Serge Momjian, Komitas: The Artist and the Martyr, Cambridge England, Janus Publishing Co., [­տա­րին կը պակ­սի]էջ 143, 201. նաեւ՝ Rita Soulahian Kuyumjian, Archeology of … Continue reading:
     Քիչ չէ թի­ւը ա­նոնց, ո­րոնք հի­ւան­դա­նո­ցը այ­ցե­լած են Կո­մի­տա­սին: Այդ այ­ցե­լու­նե­րէն ո­մանք յու­շագ­րած են ի­րենց տե­սակ­ցու­թիւն(ներ)ը Կո­մի­տա­սի հետ: Ո­մանց՝ այդ վկա­յագ­րու­թիւ­նը ծա­ռա­յած է իբ­րեւ մի­ջոց՝ վարկ վաստ­կե­լու: Կան նաեւ ու­րիշ­ներ, ո­րոնք ազ­նիւ զգա­ցում­նե­րէ մղո­ւած՝ փա­փա­քած են այ­ցե­լել վար­դա­պե­տին: Ա­նոնց­մէ են Կո­մի­տա­սի սա­նե­րէն` Վա­հան Պէ­տէ­լե­ա­նը (1894-1990) եւ Բար­սեղ Կա­նա­չե­ա­նը (1885-1967):
     Այս­տեղ կը ներ­կա­յաց­նենք ա­ռայժմ ան­ծա­նօթ մնա­ցած^[3]Վս­տահ չենք, որ ստո­րեւ հրա­տա­րա­կո­ւող նա­մա­կա­գի­րը, կամ ա­նոր ըն­կե­րակ­ցող­նե­րը այ­լա­պէս … Continue reading այլ այ­ցե­լու­թե­ան մը ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը: Սա­կայն, նախ սկ­սինք Պէ­տէ­լե­ա­նէն:
     ­Պէ­տէ­լե­ան գրա­ւոր ար­ձա­նագ­րու­թիւն ձգած է իր կո­մի­տա­սե­ան այ­ցե­լու­թե­ան մա­սին: Ան 10 Յու­նիս 1927-ին Քոր­ֆո­ւի վրայով Կիպ­րո­սէն կ՚անց­նի Եւ­րո­պա՝ ե­րաժշ­տա­կան ան­ձնա­կան ու­սում­նա­ռու­թե­ան ծրա­գի­րի մը սեր­տո­ղու­թե­ան հա­մար: Այդ ծի­րէն ներս կա­տա­րած շր­ջապ­տոյ­տին ըն­թաց­քին, 26 Օ­գոս­տոս 1927-ին ե­րի­տա­սարդ Պէ­տէ­լե­ան կ՚այ­ցե­լէ Կո­մի­տաս վար­դա­պե­տին: Այդ մա­սին, ան իր գրա­ռում­նե­րուն մէջ կը նշէ. «­Գի­տէ­ի որ Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ Վիլ Ժո­ւի­ֆի բու­ժա­րա­նը կը գտ­նո­ւէր: Մ[ար­գա­րիտ] Բա­բայե­ա­նի^[4]Պէ­տէ­լե­ան այդ օ­րե­րուն Բա­բայե­ա­նի քով կը հե­տե­ւի օ­փե­րային մե­նա­կա­տա­րում­նե­րու, … Continue reading (որ Կո­մի­տա­սի հո­գա­տար յանձ­նա­խում­բի քար­տու­ղա­րու­հին էր), յանձ­նա­րա­րա­կա­նով, բժշ­կա­պե­տին մի­ջո­ցով այ­ցե­լու­թե­ան գա­ցի ի­րեն:
     Կո­մի­տա­սի նո­ւի­րո­ւած ոս­կե­մա­տե­ա­նին^[5]Այս ոս­կե­մա­տե­ա­նին մա­սին կ՚ան­գի­տա­նայ Ե­րե­ւա­նի Չա­րեն­ցի անո­ւան Գրա­կա­նու­թե­ան եւ Ա­րո­ւես­տի … Continue reading մէջ գրե­ցի, ա­պա եր­կու հուժ­կու պա­հակ­նե­րու հետ գա­ցի «­մոն­սի­է­օ Կո­մի­տաս»ի սե­նե­ա­կը: Խո­շոր սե­նե­ակ մըն էր, ի­սկ ի­նք՝ ան­կո­ղի­նին վրայ ըն­կող­մա­նած: Գա­ցի՝ ձեռ­քը պի­տի համ­բու­րեմ, մէ­կէն-մէկ ե­լաւ, բարձր ձայ­նով խօ­սե­ցաւ, բար­կա­ցաւ, դուր­սը՝ պար­տէզ գնաց: Հոն՝ կ’եր­թայ-կու գայ կը բար­կա­նայ: Խնդ­րե­ցի որ թուղթ մը տան, որ­պէս­զի ե­րկ­տող մը գրեմ, որ­պէս­զի կար­դայ եւ յե­տոյ ըն­դու­նի զիս: Ըն­դու­նա­րան ա­ռաջ­նոր­դե­ցին զիս: Թուղթ մը տո­ւին ո­ւր գրե­ցի՝ «­Հայր Սուրբ, Ձե­զի այ­ցե­լո­ղը ե­րա­ժիշտ մըն է Կիպ­րո­սէն ե­կած: Լսե­լով Ձեր հռ­չա­կա­ւոր ա­նու­նը կ՚ու­զեմ օգ­տո­ւիլ Ձեր փոր­ձա­ռու­թե­նէն: Ար­դե­օք կը հա­ճէ­ի՞ք ըն­դու­նիլ զիս, քա­նի որ այդ­քան հե­ռու տե­ղէն ե­կած եմ եւ վաղն ի­սկ կը մեկ­նիմ Գեր­մա­նի­ա: Կիպ­րո­սի մէջ ե­րաժշ­տա­կան վար­ժա­րան մը բա­ցո­ւե­ցաւ, կր­նայ ըլ­լալ որ Ձեր ե­րաժշ­տա­կան փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րը եւ թե­լադ­րու­թիւն­նե­րը մե­ծա­պէս ազ­դեն: Ձե­զի հի­ա­ցող՝ Վ.Յ. Պէ­տէ­լե­ան, Փա­րիս 26 Օ­գոս­տոս 1927:
     ­Թուղ­թը ի­րեն սե­ղա­նին վրայ դրինք: Կէ­սօ­րո­ւան հա­մար կե­րա­կու­րի զան­գակ զար­նո­ւե­ցաւ: Պար­տէ­զէն ե­կաւ, եւ նըր­սը որ ճա­շը կը բե­րէր, թուղ­թը սե­ղա­նին վրայ դրաւ: Թուղ­թը տես­նե­լուն պէս զայն ճմռթ­կեց, մար­դուն գլ­խուն զար­կաւ: Ես, այն ա­տեն յու­սա­հա­տած, քիչ մըն ալ դի­տե­լէ ե­տք, թուղ­թը ա­ռի գր­պանս դրի, պա­հե­ցի սր­տիս մօտ իբ­րեւ Կո­մի­տա­սե­ան ո­ւժ:…»^[6]Տա­գէ­սե­ան, Վա­հան Պէ­տէ­լե­ան, էջ 41-42::

     ­Կա­նա­չե­ա­նի այ­ցե­լու­թիւն­նե­րը Կո­մի­տա­սին ու­նին ան­հա­տա­կան եւ խմ­բային բնոյթ: Կա­նա­չե­ան չէ գրա­ռած ա­սոնք: Մենք ա­սոնց մա­սին գի­տենք միջ­նոր­դա­ւո­րո­ւած՝ Կա­նա­չե­ա­նի մա­սին գրա­ւոր վկա­յու­թիւն­նե­րէ: Կա­նա­չե­ան ա­նոնց մա­սին պատ­մած է եւ ու­րիշ­ներ իբ­րեւ յուշ գրա­ռած կամ պատ­մած են թուղ­թին:­
     Այս­տեղ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան կար­գով կ՚անդ­րա­դառ­նանք Կա­նա­չե­ա­նի ա­ռան­ձինն, ա­պա եւ խմ­բային (Կո­մի­տա­սի միւս սա­նե­րուն հետ) կա­տա­րո­ւած յետ-ե­ղեռ­նե­ան պոլ­սա­կան այ­ցե­լու­թիւն­նե­րուն:
     ­Սե­դա Կա­նա­չե­ան իր յու­շե­րուն մէջ կը պատ­մէ. «Երբ աք­սոր-բան­տէն վե­րա­դար­ձաւ Կո­մի­տա­սը հայրս ա­ռա­ջի­նը ե­ղած է զինք այ­ցե­լող: Կո­մի­տաս հօրս ը­սած է. «­Բար­սեխ, ե­րա­նի ին­ծի ա­զատ չար­ձա­կէ­ին. ըն­կեր­ներս ին­ծի ի­՞նչ պի­տի ը­սեն…. ‘ե՞ս ձեւ մը գտայ ա­զա­տե­լու, կամ` թուր­քե­րուն հե՞տ գործ ու­նե­ցած եմ’,- ու հայրս կ՚ա­ւելց­նէր՝- ա­սի­կա ի­րեն տեփ­րե­սի­ոն ը­րաւ»^[7]«Ե­րեք Հար­ցազ­րոյց Սե­դա Կա­նա­չե­ան-Թիւյ­սիւ­զե­ա­նի Հետ»՝ Բար­սեղ Կա­նա­չե­ան (1885-1967). Կե­ան­քի մը … Continue reading: Սե­դա Կա­նա­չե­ան կը շա­րու­նա­կէ. «­Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տին հան­դէպ շատ կը նե­ղո­ւէր [­հայրս] ե­րբ մէ­կը ը­սէր որ խեն­թա­նոց մտաւ: Միշտ կ՚ը­սէր. «­մար­դը մէ­կու մը ծե­ծե՞ց, փո­ղոց­նե­րը ին­կա՞ւ, պո­ռա՞ց, ի­՞նչ ը­րաւ իբ­րեւ խենթ. խեն­թա­նո­ցի ար­ժա­նի չէր: Տեփ­րե­սի­ոն ան­ցու­ցած է»^[8]Նոյն:­
     Ա­պա Սե­դա Կա­նա­չե­ան կը նկա­րագ­րէ այլ այ­ցե­լու­թիւն­ներ, այս ան­գամ՝ խմ­բային եւ դար­ձե­ալ Պոլ­սոյ մէջ. «…հայրս եւ Թու­մա­ճան օ­րե­րով կը պատ­մէ­ին, կը յի­շէ­ին բայց միշտ վեր­ջա­ւո­րու­թե­ան կը յի­շէ­ին Պոլ­սոյ վեր­ջին հան­դի­պում­նե­րը: Ե­րբ Կո­մի­տա­սի ա­շա­կերտ­նե­րը ի­մա­նա­լէ ե­տք ա­նոր ձեր­բա­կա­լու­մը, կ’ի­մանան նաեւ ա­նոր վե­րա­դար­ձը – հայրս ու Թու­մա­ճան մեծ յու­զու­մով պատ­մե­ցին այդ պա­հը.- Գա­ցինք դու­ռը զար­կինք, ա­ռա­ջին օ­րը բա­ցաւ, յա­ջորդ օ­րը ներ­սէն լսե­ցինք ձայ­նը՝ «մ­տէք»: Դու­ռը բա­ցինք՝ դէմ­քը պա­տին կե­ցած էր: «­Բա­րեւ, վար­դա­պետ»: Պա­տաս­խան չկայ: Ե­րկ­րորդ ան­գամ պա­տաս­խան չկայ: Կար­ծե­ցինք որ սո­վո­րա­կան կա­տակ­նե­րէն մէկն է: – Սո­վո­րա­բար ե­րբ «մ­տէ՛ք» ը­սէր՝ մտ­նէ­ինք՝ պա­հո­ւը­տած կ՚ըլ­լար կա՛մ պա­հա­րա­նին մէջ, կա՛մ սե­ղա­նին տակ, կա՛մ դռան ե­տեւ… – Ե­րբ դար­ձե­ալ, ա­ւե­լի բարձր ձայ­նով ի­րեն «­բա­րեւ» ը­սինք՝ դար­ձաւ եւ ու­ղիղ նայե­լով մե­զի, մի­ քա­նի խօսք ը­սաւ՝ «ես ալ պէտք է ի­րենց հետ մնայի … հի­մա ա­նոնք ի­՞նչ պի­տի մտա­ծեն իմ մա­սիս», եւ դար­ձե­ալ դար­ձաւ պա­տին ու ոչ մի խօսք: Յայտ­նի էր, որ ձե­ւով մը յան­ցա­ւոր կը զգար ա­զա­տո­ւած ըլ­լա­լուն եւ depressionի մէջ ին­կած էր^[9]Սե­դա Կա­նա­չե­ան, «Յու­շեր Հօրս՝ Բար­սեղ Կա­նա­չե­ա­նի Մա­սին»՝ Բար­սեղ Կա­նա­չե­ան (1885-1967), էջ 236: Այս … Continue reading: Սե­դա Կա­նա­չե­ան կը պատ­մէ նաեւ Կո­մի­տա­սե­ան Սա­նե­րու փա­րի­զե­ան այ­ցե­լու­թե­ան մա­սին. «…Ա­ւե­լի ո­ւշ, ե­րբ իր սա­նե­րը հի­ւան­դա­նոց ու­զած են այ­ցե­լել՝ Վար­դա­պե­տը չէ ըն­դու­նած ի­րենց: Մի­քա­նի ան­գամ փոր­ձած են: Վեր­ջին ան­գամ ը­սած է «­Բար­սե­ղը հե­տեր­նի՞դ է»: Ե­րբ ը­սեր են «այո», պա­տաս­խա­ներ է՝ «գ­նա՛, ը­սէ որ ես խենթ չեմ, չեմ ու­զեր զիս խեն­թա­նո­ցի մէջ տես­նեն»^[10]Նոյն:
     Ք­րիս­տի­նէ Կա­նա­չե­ան իր յու­շե­րուն մէջ քիչ մը տար­բեր կը կրկ­նէ փա­րի­զե­ան այս այ­ցե­լու­թե­ան պատ­մու­թիւ­նը. «­Կո­մի­տա­սի հինգ սա­նե­րը Փա­րիզ ե­ղած ա­տեն­նին կ՚այ­ցե­լեն շատ սի­րե­լի Վար­դա­պե­տին, հի­ւան­դա­նո­ց^[11]Այս այ­ցե­լու­թիւ­նը պէտք է տե­ղի ու­նե­ցած ըլ­լայ Նոյեմ­բեր 1920-Դեկ­տեմ­բեր 1921-ի մի­ջեւ, ո­րով­հե­տեւ … Continue reading: Սե­նե­ա­կին դու­ռը կը զար­նեն քա­նի մը ան­գամ՝ ձայն չկայ: Հի­ւան­դա­պա­հը կ՚ը­սէ որ հի­ւան­դը ներսն է: Ու­րեմն դու­ռը կը բա­նան ու ներս կը մտ­նեն: Կը տես­նեն որ բազ­կա­թո­ռի մէջ կծ­կո­ւած նս­տած է, ան­կող­նի ծած­կո­ցով մը բո­լո­րո­վին ծած­կո­ւած: Կը քա­շո­ւին մօ­տե­նա­լու: Յան­կարծ Կո­մի­տա­սը վրայէն կը նե­տէ ծած­կո­ցը, դուրս կ’ել­լէ եւ դի­մա­ցի պա­տին առ­ջեւ կը կե­նայ՝ դէմ­քը պա­տին դար­ձու­ցած: Հի­ւան­դա­պա­հին կը հարց­նեն թէ ին­չու՛ այս­պէս ը­րաւ: Կ՚ը­սէ՝ «կ­՚ե­րե­ւի չէր ու­զեր ձեզ տես­նել»: Բայց ի­րենք եր­կար մտա­ծե­լէ վերջ այն եզ­րա­կա­ցու­թե­ան կու գան որ ու­զած է ա­ռա­ջո­ւան պէս կա­տակ ը­նել հե­տեր­նին՝ մօ­տե­նային ի­րեն, ծած­կո­ցը վերց­նէ­ին ե­ւ՝ «ե­կանք Վար­դա­պետ» ը­սէ­ին: Վեր­ջը ե­րբ ու­րիշ­ներ կը հարց­նեն Կո­մի­տա­սին թէ ին­չու՛ այդ­պէս ը­րած է իր ա­շա­կերտ­նե­րուն, կ’ը­սէ. «­լաւ տպա­ւո­րու­թիւն չթո­ղու­ցին վրաս»… հէ՜ք Կո­մի­տաս…»^[12] Քրիս­տի­նէ Կա­նա­չե­ան, «Ան­մո­ռա­նա­լի Յու­շեր»՝ Բար­սեղ Կա­նա­չե­ան (1885-1967), էջ 258::
     ­Նոյ­նինքն, այս­տեղ հրա­տա­րա­կո­ւող նա­մա­կը կը վե­րա­հաս­տա­տէ փա­րի­զե­ան խմ­բային այ­ցե­լու­թե­ան ճշ­մար­տա­ցի­ու­թիւ­նը, ը­նդ­գծե­լով որ ա­նոր առ­թած «յու­զում»ին կրկ­նու­թե­նէն խու­սա­փե­լով Կո­մի­տա­սի հինգ սա­նե­րը այ­նու­հե­տեւ չեն այ­ցե­լած ի­րենց ու­սու­ցի­չին^[13]Սերժ Մոմ­ճե­ան իր վե­րոյի­շե­ալ գիր­քին մէջ կը նկա­րագ­րէ Ար­մե­նակ Շահ­մու­րա­տե­ա­նի հան­դի­պու­մը … Continue reading:
     Ս­տո­րեւ, սա­կայն, կը ներ­կա­յաց­նենք այլ վկա­յու­թիւն մը՝ Կո­մի­տա­սի կա­տա­րո­ւած այ­ցե­լու­թե­ան: Այս վկա­յու­թիւ­նը գրա­ւոր է եւ ար­ձա­նագ­րո­ւած թարմ տպա­ւո­րու­թե­ամբ՝ այ­ցե­լու­թե­նէն չորս օր ե­տք, ի տար­բե­րու­թիւն միւս եր­կու վկա­յու­թիւն­նե­րուն, ո­րոնց մե­զի հա­սած տար­բե­րակ­նե­րը տա­րի­ներ ե­տք վե­րա­ծո­ւած են գրա­ւոր խօս­քի կամ բա­նա­ւոր յու­շի:­
     Այս վկա­յու­թիւ­նը 27 Յու­լիս 1926 թո­ւա­կիր նա­մակ մըն է, յ­ղո­ւած Կո­մի­տա­սի հինգ սա­նե­րէն՝ Միհ­րան  Թու­մա­ճա­նին: Զայն գտանք Ե­րե­ւա­նի Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի Ա­նո­ւան Գրա­կա­նու­թե­ան եւ Ա­րո­ւես­տի Թան­գա­րա­նի Թու­մա­ճա­նի ար­խի­ւէն (գործ թիւ 4102): Նա­մա­կա­գի­րը կը մնայ ան­ծա­նօթ. հա­կա­ռակ ա­նոր որ ան նա­մա­կին Յետ Գրու­թե­ան հա­տո­ւա­ծին տակ դրած է «­նոյն»՝ սա­կայն բուն ստո­րագ­րու­թիւ­նը ա­ւե­լի վե­րեւ դրո­ւած չէ, թե­րեւս նաեւ Կո­մի­տա­սի իր այ­ցե­լու­թե­ան նա­մա­կային այս վե­րա­շա­րադ­րան­քին այ­ցե­լո­ւին առ­թած յու­զու­մին ազ­դե­ցու­թե­ամբ: Հա­ւա­նա­բար, ան Կո­մի­տա­սի հինգ ա­շա­կերտ­նե­րուն շատ մտե­րիմ ան­ձ մըն է, կամ թե­րեւս կո­մի­տա­սե­ան հն­գե­ա­կին նո­ւա­զա­գոյն ծա­նօ­թը՝ Հայկ Սե­մեր­ճե­ա­նը:

Բա­րիզ, 27 Յու­լիս 926

­     Սի­րե­լի
     Միհ­րան,­
     Ե­րէկ ստա­ցայ նա­մակդ: Վաղն ալ մեր Նու­պա­րը կը մեկ­նի դէ­պի Ա­մե­րի­կա եւ իր հետ կը բե­րէ սոյն նա­մակս: Ա­նակն­կալ հան­դի­պում մը ե­ղաւ նաեւ առ­ջի օր Վար­դա­նին^[14]Նկա­տի ու­նի Վար­դան Սարգ­սե­ա­նը (Պո­լիս 1892-Մար­սէյլ 1978): Կո­մի­տա­սի հինգ ա­շա­կերտ­նե­րէն Սարգ­սե­ան այդ … Continue reading Բա­րիզ գա­լը: Այս ի­րի­կուն Նու­պա­րին վեր­ջին ճա­շը պի­տի ըլ­լայ մեզ հետ, հան­դերձ պի­րայով, գի­նի­ով եւ շամ­բա­նյաով: Վար­դա­նին խել­քը գլու­խը պի­տի բե­րեմ քա­նի մը ժա­մէն, կե­նացդ պար­պե­լով մի գա­ւաթ շամ­բա­նյա (ա­կան­ջը խօ­սի Բար­սե­ղին):
     Տի­կին Նահ­րի­կը ա­ռող­ջա­ցած է եւ իր նախ­կին վի­ճա­կը գտ­նե­լու վրայ, այն­պէս որ Վար­դա­նին սիր­տը հանգս­տա­ցած է ը­ստ բա­ւա­կա­նին, ի­սկ ղր­կած հինգ տո­լարդ ստա­ցած է: Ե­ղի­ային մի­ջո­ցաւ ղր­կած տա­սը տո­լարդ ալ ար­դէն ժա­մա­նա­կին յանձ­նած է­ի Տի­ո­նին (՞):
     ­Միհ­րան, այս ի­րի­կուն մեզ մօտ պէտք է ըլ­լայիր որ կոն­ծա­բա­նու­թե­ան քե­ֆը հա­նէ­ինք. ի­նչ որ ին­ծի յոյս եւ համ­բե­րու­թիւն կը ներշն­չէ եր­կու տա­րի վեր­ջը բան­տիդ դուռ­նե­րը խոր­տա­կել եւ ի­նք­զինքդ այս կողմ նե­տե­լու խոս­տումդ է: Եր­կու տա­րի վերջ Նու­պա­րը կր­կին պի­տի գայ, հի­մա­կո­ւը­նէ կր­նանք ո­րո­շո­ւած նկա­տել թէ մի­ա­սին պի­տի գաք:
     Քե­զի հե­տաքրք­րող տե­ղե­կու­թիւն մը որ ու­նիմ տա­լիք ան ալ չորս օր ա­ռաջ Կո­մի­տա­սին տո­ւած այ­ցե­լու­թիւնս է: Այս այ­ցե­լու­թիւ­նը չպի­տի փա­փա­քէ­ի ի­նք­նա­բե­րա­բար տալ, հինգ ու կէս տա­րի ա­ռա­ջո­ւան մեր են­թար­կո­ւած յու­զու­մին կր­կին չեն­թար­կո­ւե­լու հա­մար, ե­թէ յանձ­նա­խում­բը ին­ծի պաշ­տօն չյանձ­նէր Վրդ.ի ներ­կայ վի­ճա­կի մա­սին հի­ւան­դա­նո­ցէն տե­ղե­կու­թիւն քա­ղել: Ո­րո­շե­ցին որ ին­ծի ըն­կե­րա­նար նաեւ ժա­մա­նա­կին Մա­նա­սի^[15]Նկա­տի ու­նի ե­րա­ժիշտ եւ յօ­րի­նող Էտ­կար Մա­նա­սը (Պո­լիս 1875-Պո­լիս 1964): ա­շա­կերտ ի­սկ այժմ քօն­սէռ­վա­թո­ւառ harmonie եւ Compositionի հե­տե­ւող Պար­թե­ւե­ա­նը^[16]Ա­րա Պար­թե­ւե­ան (Պո­լիս, 1903-Փա­րիզ, 1896), ֆրան­սա­հայ ե­րա­ժիշտ, յօ­րի­նող:: Զահ­րէ­ճե­ա­նը ե­րբ տե­ղե­կա­ցաւ Կո­մի­տա­սի տա­լիք այ­ցե­լու­թե­անս փա­փա­քե­ցաւ մի­ա­սին գալ եւ ե­րեք հո­գի գա­ցինք Villejuif-ի յի­մա­րա­նո­ցը: Բժիշ­կին հետ եր­կար տես­նո­ւե­ցանք Վրդ.ի վի­ճա­կի մա­սին զորս քեզ կը գրեմ ու­րիշ ա­ռի­թով: Յե­տոյ գա­ցինք Կո­մի­տա­սը տես­նե­լու: Ե­րբ դրան վրայ գտ­նո­ւած պա­տու­հան­նե­րէն գաղ­տա­գո­ղի ներս նայե­ցանք մի­զա­մա­նին մէջ մի­զե­լով զբա­ղո­ւած [էր] եւ կռ­նա­կը դար­ձու­ցած դրան: Մի­զե­լէ վերջ մօ­տե­ցաւ ան­կող­նին եւ ան­կող­նին վրայէն փո­շի հե­ռաց­նե­լու պէս շար­ժում­ներ մը ը­րաւ եւ յե­տոյ սկ­սաւ ա­րագ ա­րագ քա­լել սե­նե­ա­կին մէջ: Կր­նաս ե­րե­ւա­կայել թէ հո­գե­կան ի­նչ վի­ճա­կի են­թար­կո­ւե­ցայ [ա­նընթ. բառ] այդ վայր­կե­ա­նին ե­րբ տե­սայ որ խեղճ մար­դը քիչ մը կքած է, մա­զե­րը եւ մօ­րու­քը գրե­թէ ճեփ ճեր­մակ ե­ղած են եւ բա­ւա­կան մը նի­հար­ցած է: Կ՚են­թադ­րեմ որ նշ­մա­րեց թէ դուր­սէն զին­քը դի­տող­ներ կան եւ սե­նե­ա­կին միւս դու­ռը, որ պար­տէզ կ՚ա­ռաջ­նոր­դէ, բա­ցաւ եւ ե­լաւ պար­տէզ: Պար­տէ­զին մէջ զին­քը դի­տե­լու հա­մար պար­տա­ւոր է­ինք ոե­ւէ յի­մա­րի մը սե­նե­ա­կէն ան­ցնիլ, ո­րով յի­մա­րա­պա­հը բա­ցաւ Վրդ.ի սե­նե­ա­կին դու­ռը եւ մտանք ներս: Վրդ.ը կե­ցած էր ան­շարժ պար­տէ­զի մէջ­տե­ղը աչ­քե­րը յա­ռած կէ­տի մը վրայ: Զահ­րէ­ճե­ա­նը ու­զեց պար­տէզ ել­լել եւ ե­րբ պար­տէ­զը կը ճեղ­քէր դի­մա­ցի նս­տա­րա­նը ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լով, Վրդ.ը զն­նող ակ­նար­կով մը, ո­րուն մէջ կ’ե­րե­ւար ան­վս­տա­հու­թիւն եւ զայ­րոյթ, հե­տե­ւե­ցաւ ա­նոր: Ե­րբ Զահ­րէ­ճե­ա­նը նս­տաւ նս­տա­րա­նին վրայ Վրդ.ը գնաց պար­տէ­զին պա­տին ա­ռաջ­քը կե­ցաւ: Այդ տե­ղը սե­նե­ա­կէն ան­տե­սա­նե­լի ըլ­լա­լուն, ես ա­ւե­լի մօ­տե­ցայ պար­տէ­զին դրան որ­պէս­զի զինքն տես­նեմ եւ Կո­մի­տա­սին հետ դէմ դի­մաց ե­ղայ, ո­րով­հե­տեւ յան­կարծ սե­նե­ակ մտաւ: Պա­թե­ւե­ա­նը որ ե­տեւս կե­ցած էր կր­ցաւ ան­մի­ջա­պէս հե­ռա­նալ սե­նե­ա­կէն, բայց ին­ծի հա­մար նա­հանջ ան­կա­րե­լի էր:
     Պա­ղա­րիւ­նու­թիւնս պա­հե­լով քայլ մը ա­ւե­լի մօ­տե­ցայ ի­րեն եւ «­Բա­րեւ Վար­դա­պետ» ը­սի: Այս վայր­կե­ա­նին կէս մը կռ­նա­կը դար­ձու­ցած էր ին­ծի եւ զբա­ղո­ւած դու­ռը գո­ցե­լու: Ա­ռանց ե­րեսս նայե­լու – «գ­նա, ին­չու՞ ե­կար» ը­սաւ, ցած ձայ­նով եւ խորհր­դա­ւոր շեշտ մը դնե­լով իր խօս­քե­րուն վրայ: -Վրդ. տա­սը տա­րի է որ քեզ չեմ տե­սած, փա­փա­քե­ցայ քեզ տես­նել ո­րով­հե­տեւ եր­կու օ­րէն Բա­րի­զէն պի­տի մեկ­նիմ, ը­սի: -Այ­սօր ի­սկ մեկ­նէ, ը­սաւ հրա­մա­յա­կան շեշ­տով մը, եւ շա­րու­նա­կե­լով խօս­քը «այն մար­դը լաւ մարդ չէ, պաշ­տօ­նա­կան մարդ է» ը­սաւ: Հասկ­ցայ թէ Զահ­րէ­ճե­ա­նը կ՚ակ­նար­կէր: -Վրդ., ան ալ ձեր ա­շա­կեր­տը ե­ղած է, ձեր խում­բին մէ­ջը եր­գած է Պո­լիս, ը­սի: Այս խօս­քիս վրայ գնաց ան­կող­նին վրայ ե­րկն­ցաւ մռլ­տա­լով – Բոզ է այն մար­դը որ ձեր խօս­քե­րուն կը հա­ւա­տայ: Մին­չեւ հոս իր հան­դար­տու­թիւ­նը պա­հած էր ե­րբ պար­տէ­զին դու­ռը բա­ցո­ւե­ցաւ եւ յի­մա­րա­պահ մը Զահ­րէ­ճե­ա­նը Վրդ.ին սե­նե­ա­կէն ան­ցնե­լով couloir ա­ռաջ­նոր­դեց: Վրդ.ը ու­շադ­րու­թիւն չդար­ձուց Զահ­րէ­ճե­ա­նին բայց խօս­քը ին­ծի ո­ւղ­ղեց, խիստ թօ­նով մը եւ ը­սաւ. -ել գնա, կ’ել­լեմ հի­մայ քեզ կը ծե­ծեմ: Վրդ. ես ի­նք­զինքս ձեր սի­րե­լի մէկ ա­շա­կեր­տը կը նկա­տէ­ի եւ չէ­ի սպա­սեր որ ին­ծի այս­պի­սի ըն­դու­նե­լու­թիւն մը ը­նէք պա­տաս­խա­նե­ցի: Քի­թին տա­կէն բա­ներ մը մռլ­տա­լէ վերջ, ձայ­նը մէ­կէն բարձ­րաց­նե­լով, -ել գնա, ե­թէ ոչ քեզ կը ծե­ծեմ ը­սաւ: Ա­սոր վրայ այ­լեւս հասկ­ցայ թէ ան­կա­րե­լի պի­տի ըլ­լար ի­րեն հետ խօ­սիլ, խեն­թին հետ ես ալ խենթ ե­ղայ եւ Փա­նոս Թեր­լե­մե­զե­ա­նին^[17]Թեր­լե­մե­զե­ա­նի հետ Կո­մի­տա­սի ծա­նօ­թու­թիւ­նը կը սկ­սի առ­նո­ւազն 1910էն, ե­րբ ա­նոնք սե­նե­կա­կից­ներ … Continue reading Վրդ.ին ը­սած մէկ խօս­քը միտքս ե­կաւ: -Վրդ. չէ­ի կար­ծեր որ ին­ծի այս­պի­սի կո­պիտ վե­րա­բե­րում ցոյց պի­տի տայիք ը­սի: Այս բա­ռե­րը ա­ռանց մտա­ծե­լու բեր­նէս փա­խան: Ան­մի­ջա­պէս ան­դրա­դար­ձայ թէ պէտք չէր զին­քը նե­ղաց­նէ­ի ո­րով­հե­տեւ մէ­կէն ա­ւե­լի բոր­բո­քե­ցաւ, բայց ա­ռանց պառ­կած տե­ղէն վեր ել­լե­լու. – Սրի­կայ կոր­սո­ւէ, է­տէպ­սիզ, տէֆ ե­ղիր, պո­ռաց: Ա­սոր վրայ սե­նե­ա­կէն դուրս ե­լայ, թէ­եւ ան կը շա­րու­նա­կէր դեռ բա­ներ մը մռմ­ռալ: Իմ դուրս ել­լե­լէս վերջ Վրդ.ին ճա­շը բե­րին: Ե­րբ կե­րա­կուր­նե­րը սե­ղա­նին վրայ դրին, ան­մի­ջա­պէս ցատ­կեց ան­կող­նին վրայէն եւ եր­կու վայր­կե­ա­նէն լրա­ցուց իր ճա­շը եւ ան­մի­ջա­պէս պար­տէզ ե­լաւ: Ի­նձ այն­պէս ե­կաւ որ ե­թէ Զահ­րէ­ճե­ա­նի մա­սին պաշ­տօ­նա­կան մար­դու կաս­կած­նե­րը չու­նե­նար ի­նձ հետ քիչ մը ա­ւե­լի մեղ­մօ­րէն պի­տի խօ­սակ­ցէր: Սխալ ը­րի ա­ռան­ձին չեր­թա­լով:

     28 Յու­լիս, ա­ռա­ւօտ­
     Ե­րէկ ի­րի­կուն Վար­դա­նին լե­զուն մե­քե­նայի պէս կը գոր­ծէր: Չմոռ­ցանք կե­նացդ ճն­կել: Քա­նի մը ժա­մէն Նու­պա­րը եր­կա­թու­ղին կը դնենք: Ի­րեն հետ մէկ քա­նի ջն­ջին բա­ներ կը ղր­կեմ, քի­չը շատ նկա­տէ: Ե­թէ գր­պա­նի պզ­տիկ թաշ­կի­նա­կէն գոհ մնա­ցած ես կր­նամ նա­մա­կի մէջ դնե­լով ու­րիշ ալ ղր­կել. բայց պէտք է պատ­րաս­տել տամ:
     Կը յու­սամ Վա­ղար­շը^[18]Նկա­տի ու­նի Վա­ղար­շակ Սրո­ւանձ­տե­ան­ցը (1891-1958)՝ Կո­մի­տա­սի հինգ սա­նե­րէն մին: մօտ օ­րէն Բա­րիզ կ’ըլ­լայ: Իր տո­ւած եր­կու հա­մերգ­նե­րու մա­սին Ա­ղեք­սանդ­րի­ոյ թեր­թե­րը լաւ ար­տա­յայ­տո­ւած է­ին:
     Վար­դանն ու ես կ՚ու­ղար­կենք քեզ ան­հա­մար համ­բոյր­ներ:

Կա­րօ­տով
 Հայկ

ԾԷ. ՏԱՐԻ, 2018 ԹԻՒ 1