ԻՆՉՈ՞Վ կը բնորոշուի մտաւորական աշխարհը, եթէ ոչ մեծ մտքերու ներկայութեամբ։ Որոշ մտքեր կան որոնք ունին ծնիչ ուժ, որոնք կ՚արձակեն գաղափարներու անկաշկանդ հոսանքներ, որոնց վերարտադրիչ ուժով կ՚ոռոգուին նոր մտքեր, կը ստեղծուի նոր տրամասութիւն եւ կը վերահաստատուի շարունակականութեան գոյութիւնը։
Մտաւորական կազմաւորմանս տարիներուն, Մարկ Նշանեանը եղաւ այդ մեծ մտքերէն մէկը։ Նշանեանի գրութիւններուն մէջ, ես կրցայ համադրել թէ՛ հայկական, թէ՛ գիտական եւ թէ՛ գրական մտորումներս։ Մէկ խօսքով՝ ամբողջական եսիս փնտռտուքն էր որ Նշանեանի գրութիւններուն մէջ կը դառնար հասանելի։
Այս ուղղութեամբ՝ յաճախ մտածած եմ թէ ի՞նչն է, որ մեզ կը գրաւէ դէպի որոշ քննադատական կամ տեսական գրութիւններ։ Այսինքն՝ ո՞ւր է քննադատական գրութեան մը հմայքը։ Մտքերու կարգաւորո՞ւմը, գաղափարներու շաղկա՞պը, լեզուի ո՞ճը, թէ՞ մեր արդէն իսկ գիտցած բանի մը նոր եւ գեղեցիկ հոլովոյթը։
Հոս՝ քննադատական գրութիւններու ընթերցումը կը տարբերի գրական արժէք ունեցող text մը ընթերցելէ։ Գրականութիւն ընթերցելու ընթացքը կ՚ընդգրկէ զգացական յղում դէպի գեղեցիկը եւ յաճախ կը պարտադրէ որ հետեւինք պատումի մը յաջորդականութեան օրէնքին։ Իսկ քննադատական գրութիւն ընթերցելու արդիւնքը՝ ընդհանուր պատկերի մը, շրջարկի մը կամ մօտեցումի մը յայտնութիւնն է։ Նշանեան, որ անշուշտ փիլիսոփայ է նախապատրաստութեամբ, չի համակրիր այս զանազանումին։ Իր քննադատական գրութիւնները կարդալով՝ «վերջաւորութեան ի՞նչ պիտի պարզուի» հարցումով չէ որ կ՚ուղղուինք։ Այլ կարդալու ընթացքին, շարունակաբար կը հարցնենք «յետոյ ի՞նչ պիտի ըլլայ»։ Այսինքն՝ իրենց հզօրութեամբ, Նշանեանի բանաձեւումները կը ներկայանան իբրեւ պատահարներ։ «Յետոյ»ներու ընդմէջէն որոշ գրական գործի, գրողի, կամ գաղափարի մասին մտածելու կարելիութեան սահմանները կ՚ընդլայնին ու կը ներառեն միաժամանակ անհատականը, ազգայինն ու աշխարհիկը։ Այս ոլորտներու միջահատումը, մանաւանդ արեւմտահայերէն լեզուի տարածքէն ներս, կու գայ արեւմտահայ ընթերցողին տալու մտորումներու վայր՝ ինքն իր մասին մտածելու եւ համապարփակ հասկացողութիւն կերտելու ենթահող։
ԸՄԲՈՍՏԸ I
Իբր վերապրող մշակոյթի մասնիկ, քսաներորդ դարու արեւմտահայ գրականութիւնը ունեցած է ընդունուած մեկնաբանութեան կերպաւորումներ, որոնք յաճախ կը ձգտին զետեղել գրական գործի մը արժէքը աւանդոյթի մը շարունակականութեան մէջ։ Այս վաւերական աշխատանքը յաճախ կը սահմանէ գրական գործի մը ընթեռնելիութիւնը, ընթերցող խաւին զարգացումը, եւ ժամանակի ընթացքին՝ նոյնիսկ գրողին ստեղծագործական ազատութիւնը։ Այս ընդհանուր պատկերին մէջ, Մարկ Նշանեան երեւան կու գայ իբր ըմբոստ գրագէտ՝ հաստատուած գրականագիտական մօտեցումներ քանդելու եւ վերանորոգելու յանդգնութիւնը ունեցած ըլլալուն համար։
Կարելի չէ Նշանեանի անունը ի մտի բերել առանց «աղէտ» յղացքի մասին մտածելու։ 2002ին լոյս տեսած Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Century անգլերէն հատորին ներածականը կ՚աւարտի հարցումներու շարանով մը։ Հոն Նշանեան կը մղէ ընթերցողը մտածել «ցեղասպանութիւն» եզրէն անդին ու մատնանշել աղէտալին՝ 1915ի դէպքին նկատմամբ։
Ինչո՞ւ զայն «աղէտ» կոչել, կը հարցնէ ան ու կը գրէ՝ «Աղէտ է, քանի որ պատմութեան չի՞ պատկանիր։ Ուրեմն աղէտ կը կոչուի որովհետեւ յատկապէս կարելի չի կրնար ըլլալ, որ դահիճը անոր տրամաբանութի՞ւնը ըմբռնէ, որ դէպքը նշանակութի՞ւն ունենայ։ (…) Կամ որովհետեւ յաւիտեանս անկարելի՞ կը մնայ երկխօսութիւնը՝ պատմական հասկացողութեամբ»[1]Marc Nichanian, Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Century, vol. 1: The National Revolution, London and Princeton, Gomidas Institute, 2002, p. 15.։ Ըսելով, թէ 1915ը յիշողութենէ, պատմութենէ եւ տրամաբանութենէ զուրկ պատահար մըն է, Նշանեան կ՚առաջարկէ, որ զայն պէտք է հասկնանք իբր աղէտալի դէպք եւ ո՛չ թէ պատմական տուեալ։ Այսինքն՝ իբրեւ դէպք մը որ կը ներկայացնէ սգալու իսկ արգելանքը կամ անկարելիութիւնը, 1915ը չի կրնար բացատրողական պատումի ենթարկուիլ։
Մարկ Նշանեան երեւան կու գայ իբր ըմբոստ գրագէտ՝ հաստատուած գրականագիտական մօտեցումներ քանդելու եւ վերանորոգելու յանդգնութիւնը ունեցած ըլլալուն համար։
Այդ ներածականին վերջաւորութիւնը նախագիծը կ՚ըլլայ իր դրոյթին, զոր յաջորդող տարիներուն կը մշակէ La Perversion historiographique գիրքին մէջ։ Նկատի ունենալով արխիւի կործանումը կամ չգոյութիւնը իբրեւ 1915ի աղէտին յատկանիշ, Նշանեան կը քննադատէ ցեղասպանութեան քաղաքական, պատմական եւ իրաւաբանական հասկացողութիւնը, որ վերապրողը կը ստիպէ որ ինքն իր կործանումը շարունակաբար փաստէ, ի զուր։ Քսաներորդ դարու արեւմտահայ մշակոյթի բնորոշիչ յետագիծերէն մէկը ցեղասպանութեան արխիւ ստեղծելը եղած է։ Ըսելով, թէ այս միտումը ո՛չ միայն անհեթեթ է այլ աղէտին դիտումնաւոր շարունակութիւնը, Նշանեան մեզ մտածել կու տայ վերաքննելու ցեղասպանութեան դերը ազգ-պատում միջահատման միջեւ եւ անկէ մղուած Սփիւռքի քաղաքական, գրական եւ մշակութային ծրագիրները։
ԱՇԽԱՐՀԻԿԸ
Էտուարտ Սայիտ թելադրած է, որ գրելու աշխատանքը կամ գրութեան մը ստեղծագործումը, թէ՛ գրական եւ թէ՛ քննադատական textերու պարագային, տեղի կ՚ունենայ աշխարհիկ պայմաններէ եւ ո՛չ միայն գրողի մը նախապաշարումներէ մղուած[2]Edward Said, The World, the Text, and the Critic, Cambridge, Harvard University Press, 1983.։
Աշխարհիկ ըսելով ան նկատի կ՚առնէ գրական աշխատանքը իբր քաղաքական նախաձեռնութիւն, ընկերային հաստատութիւններու կողմէ ձեւակերպուած։ Ըստ Սայիտի, այսօրուան քննադատը պէտք է մերժէ մասնագիտութեան մը մէջ մեկուսացած ուսումնասիրութիւնները։ Այսինքն՝ քննադատը պարտականութիւն ունի իր վերլուծական մօտեցումը ազատագրելու մտաւորական ասպարէզի աւանդական բաժանմունքներէն, որովհետեւ անոնք ժամանակի ընթացքին կը կաշկանդեն քննադատի մը ազատ մեկնաբանութեան կարելիութիւնը։ Երբ խօսքը կը վերաբերի պետական համակարգէ դուրս գործող արեւմտահայ գրականութեան, նման պարտադրանք ի՞նչ կը պահանջէ քննադատէն։
Արեւմտահայ քննադատութեան աւանդութիւնը ընդհանրապէս զարգացած ըլլալով թերթերու էջերէն ներս, կը կրէ հայ մամուլի քաղաքականութեան հետքերը։ Այլ խօսքով՝ սփիւռքահայ կեանքի ազգայնական կողմնակցութիւնները յաճախ ձեւաւորած են գրականութեան արժեւորումը եւ որոշեալ գործերու քննադատութեան եղանակը։ Նշանեանի քննադատական մօտեցումը կը ներկայացնէ այս հոսանքին դէմ այլընտրանք մը, որ միեւնոյն ժամանակ քննադատութիւնը կը դարձնէ աշխարհիկ՝ սփիւռքեան անդրազգային պայմաններէ բխած եւ սփիւռքեան անդրազգային պայմաններու խօսող։
Հակառակ որ քսանմէկերորդ դարու քննադատութիւնը կը փորձէ հերքել մէկ աշխարհ, մէկ գրականութեան գաղափարը, անկարելի է մեր երկրագունդի մասին մտածել առանց սահմաններու գոյութեան եւ առանց պետական կառոյցներու ընդմէջէն հաստատուած գերիշխանութեան տարբեր հոլովոյթներու։ Մարկ Նշանեան, իբր գրագէտ, քննադատ, փիլիսոփայ, կը գերազանցէ ազգ-պետութիւն-լեզու կամ genre-տեսական մօտեցում-մասնագիտութիւն միջահատումներու բոլոր սահմանները։ Անոր գրութիւնները կը վերլուծեն, կը փիլիսոփայեն, կը քննադատեն եւ կը տեսաբանեն (երբեմն բոլորը միասին մէկ աշխատութեան մէջ)։ Ան կը գրէ ու կը դասախօսէ արեւմտահայերէն, ֆրանսերէն, անգլերէն ու գերմաներէն՝ վէպերու, վկայագրութիւններու, տեսութիւններու, բանաստեղծութիւններու, լեզուի, արուեստի եւ պատմութեան մասին։ Օրինակի համար, անոր ուսումնասիրութիւններուն եւ դասախօսութիւններուն նիւթ դարձած են արեւմտահայ նախաեղեռնեան սերունդէն Դանիէլ Վարուժանը, վերապրող սերունդէն Զապէլ Եսայեանն ու Յակոբ Օշականը, որբ սերունդէն Զարեհ Որբունին, ժամանակակից գրող՝ Գրիգոր Պըլտեանը, ամերիկացի գրագէտ Գրիգոր Պըլտեանը, իտալացի փիլիսոփայ Ջորջօ Ագամբէնը կամ ֆրանսացի փիլիսոփայ Միշէլ Ֆուքոն։ Տարբեր աւանդութիւններէ կամ մասնագիտական ճիւղերէ գործեր իրարու մօտեցնելով, Նշանեան կը զանցէ դասական բաժանումները, որոնցմով յաճախ կ՚առաջնորդուին ընթերցողներ, եւ այսպիսով արեւմտահայ գրականութեան ընթեռնելիութիւնը կ՚ընդլայնէ։ Հոս ուղղութեան հարց մը կը ծագի։ Նշանեանի ըրածը արեւմտեան տեսական ըմբռնումներ «դուրսէն ներս» բերելով, հայ գրականութեան նոր վերլուծական ընթերցումներ ներկայացնել չէ։ Փաստօրէն, հայ գրականութեան ու գրաքննադատութեան մասին գրելով, ան կ՚ապակեդրոնացնէ արեւմտեան քննադատութեան տրամասութիւնը։ Օրինակ՝ ինչպէս կ՚ընէ Mourning Philology գիրքին մէջ, ուր, առնելով հայ ազգայնական շարժումը եւ մանաւանդ Դանիէլ Վարուժանի գրութիւնները իբր մեկնակէտ, ան կը վերակառուցէ orientalism-ը, գաղութատիրութեան շրջարկէն անդին, իբրեւ բանասիրական յղացք։
Նշանեան կը քննադատէ ցեղասպանութեան քաղաքական, պատմական եւ իրաւաբանական հասկացողութիւնը, որ վերապրողը կը ստիպէ որ ինքն իր կործանումը շարունակաբար փաստէ, ի զուր։
Արեւմտահայ քննադատութեան տարողութիւնը ընդլայնելէ զատ (ինչպէս վերի անուններու ցանկը կը պարզէ), Նշանեանի գրութիւնները, եւ մանաւանդ թարգմանական աշխատանքները, նաեւ կ՚ընդարձակեն արեւմտահայ լեզուի հասողութիւնը։ Ան արեւմտահայերէնի թարգմանած է Մորիս Բլանշոյի, Ժան Լիւք Նանսիի, Անտուան Բեռմանի եւ Վալթեր Բենիամինի նման փիլիսոփաներու գործերը։ Հայ շրջանակներէ ներս, թարգմանելու կոչը ընդհանրապէս կ՚ըլլայ դէպի անգլերէն կամ այլ լեզուներ։ Նշանեանի «դէպի արեւմտահայերէն» թարգմանական նախաձեռնութիւնները շատերուն հարցնել կու տան, թէ վասն ինչի՞ կամ աւելի յաճախ՝ վասն որո՞ւ։ Ենթադրութիւնը այն է, որ արեւմտահայերէն ընթերցողներուն թիւը քիչ ըլլալուն պատճառով, թարգմանութեան աշխատանքը պէտք է յատկացնել արեւմտահայ գրականութիւնը տեսանելի դարձնելու՝ այլ լեզուներու թարգմանելով։
Մարկ Նշանեան, իբր գրագէտ, քննադատ, փիլիսոփայ, կը գերազանցէ ազգ-պետութիւն-լեզու կամ genre-տեսական մօտեցում-մասնագիտութիւն միջահատումներու բոլոր սահմանները։
2000 թուականին, Մարուշ Երամեանի հետ ունեցած հարցազրոյցին, Նշանեան կը խօսէր ժամանակը իւրացնելու մասին ու կ՚ըսէր.
Գրելը մեզի համար ասպարէզ մը չէ, կ՚ուզեմ ըսել՝ յառաջուց որոշադրուած, որուն տուեալները սպասէին մեզի կազմ ու պատրաստ, յաւիտեանս յաւիտենից: Այլ ի՞նչ: Այլ ստիպողութիւն մը, ճամբայ բանալ մը, չխեղդուիլ մը, կրկին ու կրկին՝ փնտռել մը: Մենք զմեզ: Ստեղծել ժամանակ մը, այսինքն՝ «երէկ» մը ու «այսօր» մը, որ ըլլայ մերը, քանի որ մենք չէինք նախատեսուած: Մենք մեր ստեղծումն ենք: «Ժամանակ» մը ստեղծել պէտք էր: Եւ այդ՝ կ՚ըլլայ միայն գրելով: Մենք չէինք նախատեսուած, ի հեճուկս ամենայնի: Եւ այդ պատճառով է, որ ես կը գրեմ: Մեզի սպասող չկար: Տունը պարապ էր, երբ ժամանեցինք այս աշխարհը: Ամէն մարդ՝ մեկնած: Բանալին՝ փասփասին տակը: Ուրեմն նաեւ՝ ո՛չ մէկ արժեչափ: Ամէն ինչ՝ գողօնի հանգամանքով: Կ՚առնենք ինչ որ անհրաժեշտ է, վերապրելու համար, հո՛ն ուր կը գտնենք զայն: Մեզի չէր տրուած, հետեւաբար՝ կը գողնանք[3]Մարկ Նշանեան, «Ստեղծել ժամանակ մը, որ ըլլայ մերը», Ինքնագիր գրական հանդէս, դեկտեմբեր 6, 2017։։
Այս խօսքերը կրնանք ընդհանրացնել, ըսելու համար թէ Նշանեան կ՚ակնարկէ մարդ արարածի գոյութենական տագնապին, բայց անշուշտ շատ աւելի յուզիչ եւ ազդեցիկ իմաստ ունին, երբ նկատի կ՚ունենանք քսաներորդ դարու արեւմտահայ վերապրող սերունդներու գրող-մտաւորականին տագնապը։ Արեւտմահայերէն թարգմանութիւնը կը նպաստէ ժամանակ ստեղծելու ա՛յս աշխատանքին։ Թարգմանութիւնը լեզուի մը մէջ կը ստեղծէ ընդունելութեան կարողականութիւնը այլ ժամանակներու, այլ պատումներու, այլ պատմութիւններու, նոր ծաւալ տալով այդ լեզուին ճկունութեան եւ անոր արտայայտիչ ուժին։ Նաեւ, թարգմանութեան ընդմէջէն օտար լեզուով գրուած եւ հրատարակուած գրութիւններու յաւիտեան հանգչելու վայր տալով՝ արեւմտահայերէնը կը վերանորոգէ ինքն իր կենսունակութեան սահմանը։ Քանի որ, ինչպէս Նշանեանը կ՚ըսէ՝ «Լեզուն կը հասնի իր անդունդին եզերքը երբ դադրած ըլլայ թարգմանելէ»[4]Մարկ Նշանեան, «Թարգմանել օտարութեան մէջ. Մաս 1», Բուն TV. նոյեմբեր 2, 2016։։ Եւ ճիշդ կարծէք արեւմտահայերէնը անդունդներէ փրկելու համար, Մարկ Նշանեանի գրութիւնները աւանդական դասաւորումներու, մասնագիտութիւններու եւ լեզուներու սահմաններու միջեւ կը վազվզեն, միաժամանակ թէ՛ ընկալելով, թէ՛ կաշկանդելով զանոնք եւ մեզի տալով սփիւռքեան քննադատութիւն։
ԸՄԲՈՍՏԸ II
2015ին Միշիկընի Անն Արպոր համալսարանը, Որբունիի Եւ եղեւ մարդ վէպին մասին դասախօսելու ընթացքին, Նշանեան կը հարցնէր. «Ինչպէ՞ս լեզուն կրնայ արձանագրել ինքն իր մահը»։ Նոյն գիտաժողովին նաեւ նոր սահմանում կու տար վերապրողի տիպարին, ըսելով, թէ «վերապրողը այն է որ կը վերադառնայ մեռեալ»։ Յաջորդ տարին, նորէն Անն Արպոր, կը ներկայացնէր մահադիմակի պատկերանքը թարգմանութեան վերաբերեալ։ 2018ին, Պըրքլի համալսարանը, Գրիգոր Պըլտեանի պատումներուն մասին խօսելու ընթացքին, կ՚ըսէր. «Գրականութիւնը կը փորձընկալէ ինքն իր վախճանը-վկայագրութեամբ»։ Այս բոլոր նոր բանաձեւերը կը ստիպէին ունկնդիրներս որ դէմ առ դէմ գայինք մահուան՝ գրականութեան եւ վկայագրութեան սահմանը բնորոշելու համար։ Ազդեցիկ եւ ցնցիչ հրաւէր մըն էր։ Ինչի՞ կամ որո՞ւ մահն էր որ մենք՝ հեռաւոր համալսարանի սրահներէն մէկուն մէջ հաւաքուած արեւմտահայ գրականութեամբ զբաղողներու խումբ մը, պիտի գտնէինք հոն, եթէ ոչ մեր մէկ հասարակաց գծին՝ մեր լեզուին։ Այդ դասախօսութիւններուն նոթագրութեանս մէջ կը գտնուին սահմանումներ գերիշխան լեզուի, մեռեալ լեզուի, մնացորդեալ լեզուի, մահկանացու լեզուի եւ ազգային լեզուի։ Բայց յղացքներու շարքը միշտ կը թառի մէկ այլ ձեւակերպումի՝ վերապրող լեզուի վրայ։ Վերապրող լեզուն, ինչպէս Նշանեան կը բացատրէր դասախօսութիւններուն ընթացքին, լեզու մըն է որ կը փորձընկալէ (ինքն իր մէջ) ինքն իր կորուստը եւ հիմնական նիւթերէն մէկն է 2015ին լոյս տեսած Պատկեր, պատում, պատմութիւն գիրքին առաջին հատորին։
Փաստօրէն, հայ գրականութեան ու գրաքննադատութեան մասին գրելով, ան կ՚ապակեդրոնացնէ արեւմտեան քննադատութեան տրամասութիւնը։
Հոն Նշանեան կը վերադառնայ աղէտին եւ զայն կը սահմանէ իբր վկայութեան խախտումը։ Իբր այդ խախտումին արդիւնք, Բլանշոյի գրութիւնները ընթերցելով, Նշանեան կը մատնանշէ վերապրողին եւ վկային նոյնացումը ու կ՚ըսէ.
«Պատմեցէ՛ք» կ՚ըսեն վկային։ Վերապրողը ենթադրաբար պէտք է պատմէ իր փորձառութիւնը։ Բայց այն վայրկեանին երբ կը սկսի պատմել, կը դաւաճանէ իր փորձառութեան, քանի որ բուն պատմուելիքը վկային մահն է վերապրողին մէջ. Բուն ոճիրը մարմնին չարչարանքը չէ միայն, վկային սպաննութիւնն է չարչարանքով։ Եթէ պատմուի, եթէ պատմելը կարելի է, եթէ վկայութիւնը տակաւին հնարաւոր է, ուրեմն վկան չէր մեռցուած վերապրողին մէջ։ Իսկ եթէ մեռցուած էր, չկայ վկայութիւն։ Չկայ բուն ոճիրին վկայութիւնը։ Եւ այդ պարագային՝ «Պատմեցէ՛ք» ըսելն իսկ ոճրագործութիւն է, ուրիշ տեսակի ոճրագործութիւն մը[5]Մարկ Նշանեան, Պատկեր, պատում, պատմութիւն. Հատոր 1. Երեւան, Յովհաննիսեան Ինստիտուտ, 2015. էջ 125։։
Նշանեան … աղէտ[ը] … կը սահմանէ իբր վկայութեան խախտումը։
Վերապրողին համար, ուրեմն, ապրիլ կը նշանակէ ընդմիշտ կրել պատումի պահանջը որ անկարելի պարտադրանք մըն է։ Իսկ վերապրող լեզուով խօսիլը կամ գրելը կը նշանակէ ընդմիշտ ըլլալ մահուան ներկայութեան մէջ, կործանումի սահմանին, բանտարկուած անդրադարձ պատկերներու անդադար փոխանակումին մէջ։ Ահա հայելին է զոր կը բարձրացնեն Նշանեանի գրութիւնները դէպի մեզ՝ արեւմտահայ ընթերցողները, ցնցելով մեր ամենէն հարազատ եւ հիմնական հասկացողութիւնը մեր իսկ լեզուին հետ։
| ↑1 | Marc Nichanian, Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Century, vol. 1: The National Revolution, London and Princeton, Gomidas Institute, 2002, p. 15. |
|---|---|
| ↑2 | Edward Said, The World, the Text, and the Critic, Cambridge, Harvard University Press, 1983. |
| ↑3 | Մարկ Նշանեան, «Ստեղծել ժամանակ մը, որ ըլլայ մերը», Ինքնագիր գրական հանդէս, դեկտեմբեր 6, 2017։ |
| ↑4 | Մարկ Նշանեան, «Թարգմանել օտարութեան մէջ. Մաս 1», Բուն TV. նոյեմբեր 2, 2016։ |
| ↑5 | Մարկ Նշանեան, Պատկեր, պատում, պատմութիւն. Հատոր 1. Երեւան, Յովհաննիսեան Ինստիտուտ, 2015. էջ 125։ |
