ԲԱՑ ՀԱՄԱՍՏԵՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

 Ի. ԴԱՐՈՒ վերջին քառորդէն ի վեր արեւմտահայերէնը սնուցանող ամենէն արգասաբեր մտածողներէն մէկուն առանձին հատորով պատուելը Բագինի պէս կէս դարէ աւելի աւանդութիւն արտադրած պարբերականի մը համար, նախ եւ առաջ կը նշանակէ լրջօրէն ստանձնել պատասխանատուութիւնը այս մտաւորականի աշխատութիւններուն պատշաճ կերպով ծանօթանալու, ինչպէս նաեւ ընդունիլ անոնց հետ ստեղծագործօրէն յարաբերուելու դժուար մարտահրաւէրը։ Պատուել, հետեւաբար, ըսել է միասին մտածել, կարելիութեան պարագային տարբերուիլ, անսպասելի եւ վտանգաւոր հարցադրումներ ընել։ Սոյն գրութիւնը շարժուն եւ բաց նկարագրութեամբ պիտի փորձէ ուրուագծել Մարկ Նշանեանի ծանրակշիռ արդադրութիւնը մեր աչքին զայն կազմակերպող համաստեղութիւններու ընդմէջէն։ Վերջիններս չեն սահմանափակուիր բնանիւթերու մակերեսային կիրարկումով, այլ կը միտին նաեւ երեւան բերել զանոնք որոշադրող վիճարկողական համագիրները։ Նկարագրելու հետ մէկտեղ, հարկաւոր է հեղինակին ներյայտ ու բացայայտ կերպով որդեգրած ստորոգութիւններուն՝ անոնց ենթադրութիւններուն եւ իմաստաւորումներուն հանդէպ հարցադրումներ զարգացնելով ընթանալ։ Այսպիսով, Նշանեանի աշխատութիւններու ոչ ամբողջական մէկ քարտէսագրութեանն է, որ անշրջանցելիօրէն եւ յափշտակութեամբ կը ձեռնարկենք^[1]Այս գրութիւնը առաջին կէսն է Նշանեանի վաստակին անդրադարձող մեր աշխատասիրութեան։ Չներառուած բաժինը կը … Continue reading։

 

Ա. «ՎԵՐԱՊՐՈՂԻՆ ԱՐԽԻՒԸ»

    Իրապաշտ, փաստակեդրոն արդիականութիւնն է մեր ժամանակին տեսք տուողը։ Վերջինս անշուշտ ունի իր հակերեսը, զոր Նշանեանի մտածողութիւնը տարբեր առիթներով եւ առումներով կը մտածէ որպէս վերապրում։ Սակայն, այստեղ վերապրում բառը, որ չափազանց լայն տարածում գտած է մասնաւորապէս «ցեղասպանութիւն» ապացուցանող յաճախանքով, իմաստի մակարդակ կը փոխէ։ Ան սովորական իմաստով չի յղուիր բրտութենէ մազապուրծ եղած մէկու մը կամ հաւաքականութեան մը, որուն համար այդ փորձառութեան ճշմարտութեան ենթադրաբար մատչելի է եւ որ, հետեւաբար եւ տակաւին ենթադրաբար, անիկա ի վիճակի է փոխանցելու իրապաշտ պատմութեան ընծայած միջոցներով^[2]Վերոյիշեալ դրոյթներուն եւ վիճարկումներուն կարելի է հանդիպիլ Նշանեանի շատ մը գրութիւններուն մէջ, տարբեր … Continue reading։ Նշանեանի գրութիւնները վերապրումի իմաստը կը փոխեն զայն սերտօրէն առնչելով աղէտի արձանագրութեան սարիքը կազմող «վկայութեան կառոյց»ին^[3]Բառակապացութիւնը Նշանեանէն կ՚առնեմ. տե՛ս Le sujet de L’Histoire: Vers une phénoméno-logie du survivant (Պատմութեան ենթական, վասն … Continue reading, զոր բազում գրութիւններ կ՚ուրուագծեն անոր յատուկ պատմականութեան այս կամ այլ դրսեւորումներով։ Անոնց մէջ բանող ընդհանուր դրոյթի մը բանաձեւումը սակայն կարելի է տալ. վերապրումը կ՚արձանագրէ աղէտի փորձառութիւնը վկայելու անկարելիութիւնը։ Արդ, «փորձառութիւն» բառ-եզրը ճիշդ չէ, քանի որ անիկա կ՚ենթադրէ ենթակայ-վկայ մը։ Մինչդեռ, ինչպէս արդէն նշեցինք, վերապրումը կը «վկայէ» (կ՚արձանագրէ) վկայութեան անկարելիութիւնը^[4]Տե՛ս, օրինակ, «Վերջաբան՝ Մորիս Բլանշոյ մեռեալ վկան» փորձագրութիւնը Մորիս Բլանշոյի Վիպումներ (Ինքնագիր … Continue reading։ Հետեւաբար, երբ վերապրողը տեղի կու տայ իրապաշտ, փաստակեդրոն պատմութեան պահանջներուն եւ անոր միջոցներով կը փորձէ վերապրումի իր «փորձառութիւնը» պատմել եւ պատմականացնել, ապացուցելու համար աղէտը՝ հայերու պարագային որպէս «ցեղասպանութիւն», որուն միջով անցած է եւ տակաւին կ՚անցնի, ան անգամ մը եւս կը հնազանդի ոճրագործումի տրամաբանութեան խորքին նստած ապացուցելու պահանջին եւ նոյն ատեն կը հերքէ վերապրումի իր իսկ «փորձառութիւնը»։

Նշանեանի գրութիւնները վերապրումի իմաստը կը փոխեն զայն սերտօրէն առնչելով աղէտի արձանագրութեան սարիքը կազմող «վկայութեան կառոյց»ին

    Վերապրումի «փորձառութեան» արձանագրութիւններու մատնանշումով, իրապաշտ եւ փաստակեդրոն պատմութիւնը քննադատելով չէ, որ կը սահմանափակուի Նշանեանի բերած նպաստը։ Տեղ-տեղ ան կը թելադրէ որ այդ արձանագրութիւնները, որոնք իրապաշտ իմաստով արխիւ չունին եւ «ճշմարտազերծ ոճիր»ին հետքերը կը հանդիսանան^[5]Տե՛ս, օրինակ, Պատմութեան ենթականի ամենէն վերջին բաժինը, կամ անշուշտ Պատկեր, Պատում, Պատմութիւն երկհատորեակը։, կարելի կը դարձնեն ուրիշ պատմագրութիւն մը։ Օրինակ՝ Զարեհ Որբունիի վիպաշարքի հատորներուն իրարմէ տարիներ եւ տասնամեակներ հեռաւորութեամբ հրատարակուելու հանգամանքին առթիւ, Նշանեան կ՚ակնարկէ հետեւեալին. «…եթէ ճիշդ է ըսուածը, Որբունի իր վէպերով ստեղծած կ՚ըլլայ նոր տեսակի պատմագրութիւն մը, պատմագրութիւն մը որուն համար միակ օգտագործելի արխիւը վերապրողի փորձընկալումն է»^[6]«Գրականութիւնը որպէս «Սրբագրութիւն»», Զարեհ Որբունիի Հալածուածները. Փորձը, Թեկնածուն, Ասֆալտը … Continue reading։ Նոյն պարբերութեան մէջ, Նշանեան յատկանշականօրէն կը գործածէ «վերապրողի արխիւ» հասկացողութիւնը սապէս. «Բայց սրբագրութիւնն ալ, իր կարգին, պէտք է արձանագրուած ըլլար վէպին մէջ, վէպէ վէպ, դառնալու համար ընթեռնելի, ընծայելու համար վերապրողին արխիւը, որուն մասին խօսքը եղաւ քիչ վերը (420)»։ Հոս արծարծուած սրբագրութեան գաղափարը Նշանեան համակարգուած կերպով կը զարգացնէ Պատկեր, պատում, պատմութիւն աշխատութեան երկրորդ հատորին մէջ, որպէս յետ-Աղէտեան սփիւռքի օտարութեան փորձընկալում, աւելի ստուգօրէն՝ նման փորձընկալման անկարելիութեան արձանագրութիւնը պատկերի եւ կրկնութեան կառոյցներու միջոցներով։ Այլ բառերով՝ Որբունիի եւ Շահան Շահնուրի վիպական արտադրութիւնը կը մօտենայ օտարութեան փորձառութեան եւ Եղեռնով պայմանաւորուած անոր յարուցած անկարելիութիւնները կը փորձէ յաղթահարել։ Որբունիի եւ Շահնուրի, ինչպէս նաեւ Նիկողոս Սարաֆեանի քով, յետ-Աղէտեան օտարութեան սփիւռքեան փորձառութիւնը Նշանեան կ՚ընթերցէ հօր օրէնքի բացակայութեամբ, որ անկարելի կը դարձնէ օտարութեան հետ յարաբերիլը, կամ, այլ ուղղութեամբ՝ օտարութեան յետ-Աղէտեան փորձառութիւնը կը ստանայ ան կառավարելի բիրտ որակ Եղեռնի յարուցած հօր օրէնքի բացակայութեամբ, որ ինքնին Աղէտն է։ Վէպը կը փորձէ սրբագրել այս անկարելիութիւնը, այդպիսով արձանագրելով զայն^[7]Տե՛ս, մասնաւորապէս, «Մաս Գ. Փարիզի վիպական փորձառութիւնը», Պատկեր, պատում, պատմութիւն, հատոր 2, … Continue reading։
    Վերապրողի արխիւին յարակարծական գաղափարը Նշանեան կ՚արձանագրէ ոչ միայն արեւմտահայ սփիւռքեան գրականութեան ընդմէջէն, այլեւ՝ Մորիս Բլանշոյ, Ժորժ Բատայլ, Խորխէ Լուիս Բոռխէս, ինչպէս նաեւ Սոփոկլես եւ Հոմերոս մեկնաբանելով։ Պատկեր, պատում, պատմութիւն շարքին առաջին հատորը կը պարունակէ երկու չափազանց նպաստաւոր երկար գլուխներ Բլանշոյի շուրջ՝ «Ինքն իր պատկերը» եւ «Պատմութեան զգացողութիւնը» խորագրերով^[8]«Ինքն իր պատկերը», «Պատմութեան զգացողութիւնը», Պատկեր, պատում, պատմութիւն, հատոր 1, Փիլիսոփայական … Continue reading։ Կայ նաեւ Նշանեանի թարգմանութիւնը Բլանշոյի երկրորդ աշխարհամարտէն քիչ անց հրատարակուած պատումներուն՝ Վիպումներ վերնագիրով լոյս տեսած, որուն վերջաւորութեան Նշանեան ընթերցողին կը հրամցնէ «Վերջաբան. Մորիս Բլանշոյ, մեռեալ վկան» (2013) փորձագրութիւնը։ Այստեղ, վերապրողին արխիւը տեսք կը ստանայ «մեռեալ վկայ»ի եւ «վերջին մարդ»ու կերպարներուն միջոցաւ։ Նշանեան կը խորհրդածէ. «Վկայի մահուան դէպքէն ետք վերապրողը չի կրնար վկայել ինքն իր մէջ վկայի մահուան մասին, որպէս դէպք։ Արդեօք ուրիշ մէկը կրնա՞յ։ Ահաւասիկ թերեւս նոր փորձառութիւն մը պատմասանին համար» (278)։ Նշանեան կը գոցէ փորձագրութիւնը թելադրելով, որ գրականութեան պարտականութիւնը վերջին մարդու անկարելի այս փորձառութեան «հսկելն» է (279)։ Ուրեմն՝ վերապրողին արխիւը, ի միջի այլոց եւ յատկապէս (արդի) «գրականութիւն» կոչուած տարածքին մէջ է, որ կ՚արձանագրուի։ Այս միտումին արձագանգը լսելի է «Կտակ (Վկայութեան կառոյցը)» փորձագրութեան վերջաւորութեան, ուր Նշանեան կը գրէ. «Աս է որ կոչեցի վկայութեան կառոյցը։ Ան յստակօրէն կը հնազանդի վերապրողի տրամաբանութեանը, եւ ո ՛չ թէ պատմութեան ճշմարտութեան տրամաբանութեանը»^[9]Ֆրանսերէն բնագիրը. «C’est ce que j’ai appelé la structure du témoignage. Elle obéit évidemment à la logique du survivant, et non pas à la logique de vérité du sujet de … Continue reading։ Այս տողերը կու գան գրութենէ մը, որ Սոփոկլեսի Էդիպ Արքայ թատերախաղին մէջ կ՚ընթերցէ վկայութեան կառոյցը։
    Վերոյիշեալէն մեզ հետաքրքրողը «վերապրողին արխիւ» հասկացողութիւնն է՝ ո՛չ միայն անոր յարակարծային ըլլալը, այլեւ այն տեղիքները, համածիր-համագիրերը որոնք զայն կ՚որոշադրեն։ Ինչպէս արդէն վերը տեսանք, Նշանեան զանազան գրութիւններու մէջ այս անանուն արխիւին կու տայ «գրականութիւն» անունը, կամ, աւելի ճշգրտօրէն՝ գրականութիւնը՝ իրապաշտութենէ ձերբազատած, կարելիութեան վայրն է ուր վերապրողին արխիւը կ՚արձանագրուի։ Նկատի առնելով աղէտի «ճշմարտազերծ» «փորձառութիւնը», արդեօք տակաւին իրաւունք ունի՞նք «արխիւ» եզրը գործածելու։ Եւ եթէ տակաւին կ՚ուզենք զայն գործածել, ապա ինչպիսի՞ նախապայմաններ կ՚ենթադրուին եւ ինչպիսի՞ իմաստաւորումներ երեւան կու գան։
    «Վերապրողին արխիւ» գաղափարի բազմաշերտ տարողութիւնը Նշանեանի գրութեանց մէջ կարելի է աւելի լաւ հասկնալ անոր «արխիւին չորրորդ եզրը» յղացքի ստեղծումով եւ զարգացումով նոյնանուն խորագիրը կրող դասախօսութիւններու շարքին ընդմէջէն^[10]Սոյն դասախօսութիւններու շարքը՝ երկու նիստով, ընթերցուած է Երեւան, 2009ին, կարելի դարձած Ուտոպիանա … Continue reading։ Հոն հարցը անցեալ երկու դարերու երկայնքին արխիւի շուրջ յեղափոխութիւնն է, որ պատահած է երբ արխիւը՝ Նշանեանի բառերով, մտած է թանգարան։ Այս իրադարձութիւնը Նշանեան՝ Բենիամինի հետքերով, սերտօրէն կ՚առնչէ աւելի կանուխ տեղի ունեցած դէպքի մը հետ. լուսանկարչութեան գիւտը, որով անցեալին հետ կապը անդառնալիօրէն կը փոխուի, մասնաւորապէս երբ կարելիութիւնը կ՚առաջանայ ներկան պահելու՝ այսինքն անցեալը (վերա) կազմաւորելու որպէս ներկայ պահերու արխիւ։ Արխիւը մտած է թանգարան լուսանկարչութեան երեւան գալէ ետքը երբ վերջինս կարելի կը դարձնէ «պահը պահել»։ Ահաւասիկ Նշանեանի գրութենէն հատուած մը. «Ինչո՞ւ պատմութիւն եւ լուսանկար յանկարծ նոյն շունչով կ՚արտասանուին։ Չափազանց կարճ բացատրութեամբ՝ որովհետեւ հիմա-ի պահպանումը եւ ուրեմն անդադար վերերեւումի հնարաւորութիւնը անհրաժեշտ կը դարձնեն պատմութիւնը մտածելու, գրելու եւ փորձարկելու բացարձակապէս տարբեր ձեւ մը, ձեւ մը որ կը զբաղի ըսենք՝ եղելութիւններով (events) եւ ոչ թէ իրողութիւններով (facts)։ Աւելի ճիշդ՝ կը զբաղի այն հարցով՝ թէ ինչպէս եղելութիւնը կը դառնայ իրողութիւն, տեղի տալով պատմութիւն կոչուածին»։ Իրողութեան եւ եղելութեան միջեւ զանազանութիւնը կ՚արձագանգէ Նշանեանի աղէտի ըմբռնումին որպէս վկայելու անկարելիութեան արձանագրութիւն, զոր օրինակ՝ Պատմագրական խեղաթիւրումը գիրքին մէջ։ Հոս, այս զանազանութիւնը յանկարծ կարելի կը դառնայ մտածել լուսանկարչութեան երեւան գալու հանգամանքով։
    Ինչպէս «Արխիւին չորրորդ եզրը» դասախօսութիւններու շարքին, այնպէս ալ Պատկեր, պատում, պատմութիւն (այսուհետեւ՝ ՊՊՊ) երկհատորեակին մէջ, Նշանեան, կարելի է ըսել՝ հաճոյքով, կը յղէ ու կը գործածէ «պահը պահել»ու յարմար եւ տպաւորիչ բառակապակցութիւնը, զոր, եթէ չենք սխալիր, կ՚ըսէ, թէ փոխ առած է Շահնուրէն, նկարագրելու համար լուսանկարչութեան ընձեռած վերոյիշեալ աննախընթաց կարելիութիւնը։ ՊՊՊի առաջին հատորին մէջ, վերապրողին արխիւը կ՚որակաւորուի Բլանշոյի (տեղ մըն ալ Բատայլի) բացակայութեան մտածողութեամբ եւ հայդեգերեան յանկերգներով, որպէս «ինքն իր պատկերը»։ Համանուն այս գլուխը ձեռք կ՚առնէ արդի մտածողութեան եւ արուեստի մէջ պատկերի կարգավիճակի շուրջ որոշ յստակութիւն զարգացնելու հրամայականը, ըլլայ լուսանկարչական ծիրէն ներս դիտուած, ըլլայ գրական, չըսելու համար գրեթէ երկու հազարամեակ տեւած քրիստոնէութեան տիրող պատմական փորձառութեան եւ անոր հետեւանքներուն ընդմէջէն։ Պատկերի կարգավիճակը մտածել կարենալու համար, Նշանեան եւրոպական լեզուներուն մէջ տեղ գտած imaginaire բառը կը բերէ արեւմտահայերէնի, դարբնելով «պատկերակայութիւն» (կամ «պատկերայնութիւն») եզրը։ Ահաւասիկ երկարոտ մէջբերում մը.

Սկիզբը տեսանելիութիւն/ներկայութիւն զոյգին մեկնաբանական ուժը փորձուեցաւ հոս, գիրքին յառաջաբանէն թելադրուած մասամբ։ Բայց յստակ է որ յղացական այդ զոյգը ի զօրու չէ հոս կատարուածը բացայայտելու, անոր բացայայտումին ծառայելու։ Անկէ անդին եւ անկէ ենթադրուած պատկերայնութիւնն է ներկայացուածը։ Ամէն ինչի պատկերայնութիւնը։ Մոմիաները, նշխարատուփերը արդէն իսկ պատկեր էին այդ իմաստով, ո՛չ թէ նուիրուած տեսողութեան, ո՛չ թէ պահեստ՝ թաքնուած «ներկայութեան» եւ ուրեմն «սրբութեան», ո՛չ թէ գոյացական համանմանութեան նմոյշներ։ Մոմիաները, նշխարատուփերը արդէն իսկ ցուցադրումն էին այն անցողակի, վաղանցուկ, դժուար ըմբռնելի պահուն երբ դիակը իր իսկ պատկերն է։ Լուսանկարն է, ըսինք, լուսանկարչական հրաշքն է, որ կ՚ազատագրէ այդ պահը։ Ա՛յն է, որ ենթադրել կու տայ վերջին հաշուով թէ այդ խորհրդաւոր եւ խուսափուք, գրեթէ չնաշխարհիկ պահը կարելի է ո՛չ միայն ազատագրել, այլ առանձնացնել, քիմիական բաղադրիչի մը նման, բարդ գործողութեան մը որպէս արդիւնք։ Բայց անշուշտ մոմիաները եւ նշխարատուփերը այդ խորհրդաւոր պահուն ցուցադրումը չէին միայն, նաեւ անոր օգտագործումն էին, թարգմանութիւնը ուրիշ լեզուով մը, հաւատքի լեզուով, ուրեմն անոր բռնի (եւ հաւանաբար անխուսափելի) իմաստաւորումը, սրբացումը, կրօնապատմուճանով ներկայացումը (61)։

    Հայդեգերէն Բլանշոյ՝ ի նկատի առնելով Քանթ, Հեգել (Կոժեւ) եւ Նիցչէ, Լեւինաս, Նանսի, Դիդի-Հիւբըրման, Դերիդա եւ Մարի-Ժոզէ Մոնզէն (MarieJosé Mondzain), այս գլուխը՝ շատ հաւանաբար առաջին անգամ ըլլալով արեւմտահայերէնի մէջ, իմաստասիրական լեզուով կը ներկայացնէ անցեալ դարու պատկերի շուրջ ծաւալուած մտածողութեան հանգրուաններն ու ծալքերը։ Գլխաւոր դրոյթը եւ դժուարութիւնը՝ պատկերայնութիւնը որպէս բացակայի, բացակայութեան եւ բացակայեցումի տեղիքի եւ կերպարանքի մտածողութիւնն է (54)։ Անոր բացակայ ներկայութեան ընդմէջէն է, որ բացակայութիւնը կ՚արձանագրուի։ Հայդեգեր պատկերայնութիւնը կը գործարկէ որպէսզի կարենայ մտածել էաբանութիւնը որպէս «ծածկապահութիւն», նկատել տալով որ տեղ մը ան իր «պատմական արձանագրութիւն»ը պէտք է թողած ըլլայ (65)։ Նշանեանի մտածողութեան նորութիւնը կը կայանայ ժամանակակից սփիւռքեան արեւմտահայերէնի փորձառութիւնը արժեւորելու մէջ, որպէս պատկերի արդի բնոյթի մասնայատուկ, եթէ ոչ աւելի արմատական, մեկնաբանութիւն^[11]Նոյն շրջանին եւ համանման բնանիւթերով, Նշանեան կը պատրաստէ «Պատկերը որպէս արխիւ» զեկոյցը, Գլենդէյլ եւ Երեւան … Continue reading։    

Նշանեանի մտածողութեան նորութիւնը կը կայանայ ժամանակակից սփիւռքեան արեւմտահայերէնի փորձառութիւնը արժեւորելու մէջ, որպէս պատկերի արդի բնոյթի մասնայատուկ, եթէ ոչ աւելի արմատական, մեկնաբանութիւն

    ՊՊՊի երկրորդ հատորին մէջ, նուիրուած՝ հայկական սփիւռքի գրականութեան, վերապրողին արխիւը կը մտածուի սրբագրութեան եւ կրկնութեան (միջ-հեղինակային եւ միջ-գրութենական՝ Շահնուր-Որբունի) տրամաբանութեամբ։ Հետաքրքրականն այն է, որ ՊՊՊի առաջին հատորին մէջ, Բենիամինի խորհրդածութիւնները լուսանկարչութեան շուրջ շատ ներկայ չեն։ Հոն միայն կ՚ընդունուի, որ Բենիամին եւ Բլանշոյ անկախաբար որոշ նմանութիւն կը դրսեւորեն պատկերը մտածելու իրենց փորձերուն մէջ եւ որ այդ նմանութիւնը նշմարելի է թարգմանութեան շուրջ անոնց խորհրդածութիւններէն։ Բենիամինի «զուտ թարգմանութիւն» գաղափարը կ՚օգնէ մտածել պատկերի արձանագրութիւններու-սրբագրական բնոյթը (76-78)։ Մինչդեռ, «Արխիւին չորրորդ եզրը» դասախօսութիւններու շարքին մէջ, Բենիամինի մտածողութիւնը կեդրոնական դիրք կը գրաւէ։ Հոն Նշանեան կը համադրէ եւ կը քննէ արխիւի շուրջ վերջին տասամեակներու ընթացքին ծաւալուած նշանակալից խորհրդածութիւնները, անոնցմէ երեսակներ զատորոշելով։ Ահաւասիկ առաջին երեքը. «իմացաբանական եզրը (Ֆուկոյ), վկայաբանական եզրը (Ագամբէն), տեխնաբանական եզրը (Ֆրիդրիխ Քիտլերի միջի այլոց)»։ Իսկ չորրո՞րդը։ Առաջին նկարագրութեամբ՝ արխիւին չորրորդ եզրը երեւան կու գայ արխիւին մուտքով թանգարան։ Ուրեմն, այստեղ, չորրորդ եզրը՝ Բենիամիէն ներշնչուած, լուսանկարչութեան երեւան գալով պայմանաւորուած պատմագրութեան յեղափոխութիւնն է։ Նշանեան այսպէս կը բնութագրէ արխիւի եզրերուն կապակցութիւնը. «Չորս եզրերն ալ, չորս չափումներն ալ արխիւին տարբեր երեսակներն են, արդիական իմաստով։ Չորսը միասին կը կազմեն արխիւը։ Բայց քով քովի չեն դրուած երբեւիցէ։ Արխիւը իր երեսակներուն բաղադրութիւնը չէ։ Իրականութեան մէջ ամէն մէկը միւս երեքին համար՝ անտեսանելի եզր մըն է։ Արխիւը նաեւ այդ անտեսանելիութիւնն է»։ Պէտք է խոստովանիլ, որ բարդ եւ խորհրդաւոր տողերու հետ գործ ունինք։ Այստեղ յանկարծ վերապրողին արխիւի հասկացողութիւնը, որուն շարժումներուն տակաւին կը փորձենք հետեւիլ, զուտ աղէտեալ բացակայութեան արձանագրութիւնը չէ։ Եւ կամ, թերեւս աւելի ստուգապէս, աղէտի արդիականութեամբ պայմանաւորուած արձանագրութեան կատարեալ եւ ապշեցուցիչ բարդութիւնն է, որ յանկարծ երեւան կու գայ այս տողերուն ընդմէջէն։ Վերապրողին արխիւը որպէս անտեսանելիութիւն՝ այս մէկ գաղափարին արդէն հանդիպած էինք։ Վերապրողին արխիւը որպէս տարբեր, մէկը միւսով անբեռնելի, այլազան անտեսանելիութիւններու դաշտ՝ երեւան կը բերէ անոր (վերապրողին արխիւի) կազմազերծական յաւակնութիւնը։
    «Արխիւի չորրորդ եզրը» քայլ մը եւս կ՚ընէ, Բենիամինի մտածողութեան ընդմէջէն լուսաբանելով «արխիւի օրէնք»ը (ենթադրաբար նոյնինքը, թերեւս տարբերութեամբ, արխիւի չորրորդ եզրը) սապէս. ««Կոմունիզմ» [ըստ Բենիամինի] կը նշանակէ՝ տիրապետութիւն իրականութեան արտադրութեան պայմաններուն վրայ։ Գաղտնիքը հոս՝ իրականութեան կոչուածին եւ արձանագրութեան արխիւացումի միջոցներուն խորագոյն փոխներթափանցումն է։ Այդ փոխադարձ ներթափանցումին անշրջանցելիութիւնն է զոր պիտի կոչենք «արխիւին օրէնք»ը։ Արխիւին օրէնքը բանաձեւելու եղանակներէն մէկն է, առնուազն։ Բենիամինի մեծ յատկանիշը այն է, որ ինքը այդ արխիւի օրէնքը չի պահեր զուտ տեսաբանական գետնի վրայ, օրինակ՝ իմացաբանական նկատառումներով, ինչպէս կ՚ընէր դը Սերտոն, տեսանք քիչ մը առաջ, կամ ինչպէս կ՚ընէ Դերիդան, արխիւախտին նուիրուած իր գիրքին մէջ։ Այո, Բենիամինի աչքին, արխիւին օրէնքը հասկնալը, անոր համաձայն մտածելն ու շարժիլը, քաղաքական հրամայական մըն է, անմիջականօրէն, որովհետեւ եթէ չընես, եթէ չհասկնաս, եթէ անոր համաձայն չմտածես ու չշարժիս, քաղաքական խաբկանքի մէջ ես»։ Քաղաքականութեան շուրջ նրբանկատութիւն պահանջող մտորումներ են ասոնք։ Անկէ մեկնելով «արխիւին չորրորդ եզրը» հարկ է նկարագրել նաեւ որպէս արխիւին քաղաքական եզրը^[12]Նշանեան արխիւի օրէնքը կը նկարագրէ նաեւ որպէս յապաղում, հայերէնի կողքին գործածելով անգլերէն belatedness եւ … Continue reading։ Անոր մասին գաղափար մը կազմելու համար, Նշանեան կը թելադրէ գոնէ ընթերցել Բենիամինի անտիպ Passagen-Werkէն «Ճանաչումի տեսաբանութիւն, յառաջդիմութեան տեսաբանութիւն» բաժինը («Konvolut N»)։ Կը յուսանք, որ ապագային Նշանեան առիթը կ՚ունենայ անդրադառնալու Passagen-Werkին եւ անոր մէջ արծարծուած քաղաքականութեան խնդրին։ Կարելի՞ է արդեօք անիկա առնել որպէս յարմար մեկնակէտ սփիւռքեան քաղաքականութեան բնոյթը եւ կարելիութիւնները մտածելու համար։

 

Բ. ՆԱԽԱ-ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ. ԱՂԷՏԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԷՆ՝ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ ԱՂԷՏԸ 

    Վերապրողին արխիւի մտածողութիւնը անհրաժեշտօրէն կը կազմաւորուի զայն որպէս կանոն ջնջել ուզող պատմական արձանագրութիւններու թանձրացեալ ոլորտին մեկնաբանութիւններով։ Նշանեանէն ունինք շարք մը գրութիւններ, որոնք պատմական արձանագրութիւններու կարելիութիւնը եւ բնոյթը կը լուսաբանեն զանազանելի բայց ոչ անջատ համածիրի մը մէջ։ Նախ տանք գրութիւններու ցանկը. «Լուսաւորութիւն եւ պատմական մտածողութիւն»^[13]“Enlightenment and Historical Thought,” Enlightenment and Diaspora: The Armenian and Jewish Cases, edited by Richard G. Hovannisian and David N. Myers, Scholars Press, Atlanta, 1999, էջ … Continue reading (1999) փորձագրութիւնը, «Գեղագիտական ազգայնականութիւն»^[14]Այս աշխատասիրութիւնը ցաւօք կը մնայ անտիպ։ Անկէ քաղուած բաժիներ՝ հպանցիկ փոփոխութիւններով, վերջերս լոյս … Continue reading (2002) մենագրութիւնը, բանասիրութեան սուգը^[15]Ֆրանսերէն բնագիրը՝ Entre l’art et le témoignage: Littérature Arménienne au XXe siècle, Volume II, Le Deuil de la Philologie, MētisPresses, Genève, 2007. Անգլերէն … Continue reading գիրքը (ֆրանսերէն բնագիրը` 2007, անգլերէն թարգմանութիւնը` 2014), Եդուարդ Սայիտին աշխատութիւններուն առնչուող «Բանասիրութիւն եւ հումանիզմ Եդուարդ Սայիդի մօտ»^[16]Մատչելի Ինքնագիրի կայքէջին վրայ այստեղ՝ https://inknagir.org/?p=971, լոյս տեսած 2008ին։ Անգլերէն թարգմանութիւնը թեթեւ … Continue reading (2008): Այս խումբին մէջ հարկ է նաեւ ներառնել UCLA կարդացուած «Պոլիսէն Վենետիկ Լորտ Պայրընի օրերուն»^[17]Տակաւին անտիպ դասախօսութիւն է՝ կարդացուած փետրուար 25, 2013ին, Լոս Անճըլէսի Քալիֆորնիոյ Համալսարանը (UCLA), … Continue reading (2013) դասախօսութիւնը։ Վերջապէս կայ Հայերէնի շրջանները եւ գործածութիւնները^[18]Ages et usages de la langue arménienne, Éditions Entente, Paris, 1989. (1989) գիրքը, որ, ժամանակագրական եւ վիճարկողական իմաստով, կը նախապատրաստէ այս համաստեղութիւնը շարք մը խնդիրներու ձեւակերպումով։   
    Բովանդակութեան մակարդակի վրայ, այս գրութիւնները քննական ակնարկ մը կը նետեն ԺԸ. եւ յատկապէս ԺԹ. դարերուն, բայց նաեւ Ի. դարու սկզբնաւորութեան Արեւմուտքի մէջ արդիականութեան ծնունդով պայմանաւորուած էական փոփոխութիւններուն պատմագրութեան, լեզուամտածողութեան եւ իմաստասիրութեան մէջ, ինչպէս նաեւ կ՚ուրուագծեն ասոնց մեծապէս ներյայտ բանիլը արդի եւ ժամանակակից գիտակարգերու եւ գաղափարաբանութիւններու մէջ։ Մեթոտաբանական դիտանկիւնէ, այս գրութիւնները, ինչպէս Նշանեան կը գրէ «Գեղագիտական ազգայնականութիւն» գործին մէջ, բանասիրութեան եւ անոր սերտօրէն առնչուող ազգայնականութեան ծնունդը կը քննեն գաղափարաբանական մակարդակէն աստիճան մը վեր, մեր ձեւակերպումով՝ ճառաբանական վերլուծութեան ոլորտին մէջ, որ գաղափարաբանական եւ պատմական զարգացումներու կարելիութիւններու դաշտն է։ Այսպէս է, որ Նշանեանի մտածողութիւնը հնարաւորութիւնը կը ստեղծէ ազգայնականութեան գաղափարաբանութենէն հեռաւորութիւն վերցնելու, բան մը որ խորհրդային կեղծ-մարքսական, յետ-խորհրդային հայաստանեան ինչպէս նաեւ Մխիթարեան եւ ընդհանրապէս Սփիւռքի մէջ գործունէութիւն ծաւալած պատմաբան-մտաւորականները՝ բացառութեամբ քիչերու, չեն ըներ։
    Արդիւնքը ապակառուցելն է՝ անոր մէկ փորձարկումը, բանասիրութեան եւ ազգայնականութեան սարիքի, որ հուժկու կերպով կը որոշադրէ՝ արդէն երկու դարէ, մեր ժամանակը եւ փորձառութիւնը։ Նշանեանի տարած աշխատանքը հասկնալու համար, հարկաւոր է գոնէ ծանօթ ըլլալ անոր քննադատական համածիրին մէջ որոշիչ դեր խաղացող հեղինակներուն եւ աշխատութիւններուն։ Անոնցմէ երեքը անշրջանցելի են. Միշել Ֆուկոյ, Եդուարդ Սայիտ եւ Ստաթիս Կուրկուրիս (Stathis Gourgouris)։
    Նախ անդրադառնանք Ֆուկոյի Բառեր եւ իրեր. մարդկային գիտութիւններու հնախօսութիւն մը^[19]Les mots et les choses: Une archéologie des sciences humaines, Paris: Gallimard, 1966. դարակազմիկ գիրքին^[20]ԿԱՄ 8 (2/2020, Երեւան) հատորին մէջ, Նշանեան Բառեր եւ իրեր երկասիրութենէն թարգմանաբար ընթերցողին կը հրամցնէ … Continue reading։ Ճառաբանական վերլուծութեան լայն կիրառում եւ ազդեցութիւն գտած աշխատութիւն մըն է։ Ճառաբանականը մարդոց հոգեբանութիւններէն եւ լեզուաբանական վերկայացումներէն (քերականական կանոններով, ի միջի այլոց, կառավարուող) անդին պատմականութեամբ օժտուած ուժա-յղացական դաշտն է։ Վերլուծութիւնը հնախօսութիւնն է, որ կը միտի վերակազմել անցեալ իմացակարգեր, հաշուի առնելով ներկայ վերլուծական կարելիութիւններու սահմանները։ Գիրքին պաշտպանած գլխաւոր դրոյթը այն է, որ արդիականութեան կազմաւորման նախորդած է դասական իմացակարգը, ուր վերկայացումը, որպէս թափանցիկ եւ գաղտնի միջարկում, միահեծան դիրք կը գրաւէր մտածողութեան եւ գիտական գործառութիւններու մէջ։ Վերկայացումի գերակայութիւնը տեղի կու տայ արդի իմացակարգին, երբ ան արդէն ի վիճակի չէ ուղղակիօրէն եւ անմնացորդ կերպով որոշադրելու իրերու բնոյթը որպէս այդ։ Վերկայացումի կոտորակումը, որպէս արդիականութեան նախադրեալը, առաջ կը բերէ երեք փորձնական (empirique) գիտակարգեր. կենսաբանութիւն, տնտեսագիտութիւն եւ բանասիրութիւն։ Երեքն ալ ունին ճառաբանական հնախօսական նոյն հիմքը՝ ըլլալով դրապաշտութեան դաշտեր, որոնք կ՚որոշադրեն պատմականութիւն ցուցաբերող փորձնական ոլորտները։ Այսպիսով՝ արդիականութիւնը մարդ էակը կը նկատէ որպէս ե՛ւ փորձնական ե՛ւ անդրանցական։ Վերջինիս ամենէն ազդեցիկ մտածողութիւնը կը պարտինք Քանթին մարդու բանականութիւնը որոշադրող պայմանները եւ սահմանները մտածելու իր փորձով։ Ֆուկոյի հնախօսութիւնը, ուրեմն, կը փորձէ նախապատրաստել այսպիսով ճշգրտօրէն որոշադրուած յետ-արդիական մտածողութեան դաշտ մը, որ, գիտակցելով արդի մարդու փորձնական-անդրանցական սահմանները, անոնցմէ անդին անցնելու ճիգը կ՚ընէ, ճանապարհին կազմալուծելով մարդկայնապաշտական զանազան կեցուածքներ։
    Լայնօրէն փոխ առնելով Ֆուկոյի հնախօսական մօտեցումէն, Եդուարդ Սայիտ իր Արեւելաբանութիւն^[21]Orientalism, Pantheon Books, 1978։ Ինչպէս Նշանեան կը բացատրէ «Բանասիրութիւն եւ հումանիզմ Եդուարդ Սայիտի մօտ» … Continue reading գիրքով յստակօրէն կը բացատրէ եւրոպական արդի իմացակարգի եւ գաղութատիրութեան մեղսակցութիւնը: Արեւելաբանութեան ճառաբանական կազմաւորումը, որպէս Այլի գաղութատիրական վերկայացնողական համակարգ (արեւելապաշտութիւն), ինչպէս նաեւ որպէս գիտական, տնտեսական եւ քաղաքական գաղափարաբանութիւն (արեւելագիտութիւն), կ՚որոշադրէ Եւրոպայի (Արեւմուտքի) յարաբերելու կերպը անոր կողմէ ընկալուած այլերու (ըսենք՝ ուրիշ մշակոյթներու) հետ։ Հոս արդէն տեղին է յիշատակել Նշանեանի քննադատութիւնը Սայիտի մտածողութեան։ Թիւ մէկ, մեթոտաբանական գետնի վրայ, Սայիտ՝ Ֆուկոյէն փոխ առնելով հնախօսական մօտեցումը, յարակարծաբար կ՚անտեսէ վերջինիս նոյն այդ հնախօսութեան անքակտելի մասը հանդիսացող հակա-մարդկայնապաշտութիւնը, զոր ի միջի այլոց վերկայացնողական համակարգերու դէմ է որ կը զարգացուի։ Ինչպէս յայտնի է, Սայիտ իր մտաւորական գործունէութեան ընթացքին չէ վարանած իր ակնածանքը յայտնելու քսաներորդ դարու բանասէր Էրիխ Աուէրպախի եւ Ժէ. եւ ԺԸ. դարերու իմաստասէր Ճիամպատիստա Վիկոյի հանդէպ՝ երկուքն ալ մարդկայնապաշտ մտածողներ։ Թիւ երկու, Սայիտ հռչակ վայելած իր գիրքի հրատարակութենէն ետք անտեսած է այն պարագան, որ վերջինս ծառայած է որպէս ազգայնապաշտ հոսանքներու գործիք, շահագործուելով որպէս իմաստասիրական արդարացում շատ մը պահպանողական, հիմնապաշտ կեցուածքներու։ Այս երկու հանգամանքները, տասնամեակներով, մէկը միւսին սնած են Սայիտի աչքերուն առաջ^[22]Տե՛ս Նշանեանի «Բանասիրութիւն եւ հումանիզմ Եդուարդ Սայիդի մօտ» փորձագրութիւնը, որուն ամփոփումն է որ այս … Continue reading։ Քննադատելով Սայիտը, Նշանեան կը փորձէ աւելի մօտ կենալ ֆուկոյական հակա-մարդկայնապաշտ հնախօսութեան, կամ գոնէ անիկա յարակարծական կերպով չգործածել։
    Հետեւաբար, Սայիտի Արեւելաբանութիւնը՝ Արեւմուտքի գաղութատիրական հակումները պարզելով եւ քննադատելով հանդերձ, անոր կողմէ կարելի դարձուած եւ «արտահանուած» ազգայնականութեան կառոյցը որպէս այդ կը ձգէ քննադատութենէ զուրկ։ Այս բացը կը լրացնէ Ստաթիս Կուրկուրիսի առաջին՝ Երազային ազգ. Լուսաւորութիւն, գաղութատիրութիւն եւ արդի Յունաստանի հաստատութիւնը^[23]Dream Nation: Enlightenment, Colonization, and the Institution of Modern Greece, Stanford University Press, Stanford, 1996. գիրքը։ Կուրկուրիս հոն ցոյց կու տայ, թէ ինչպէս ԺԹ. դարու առաջին տասնամեակներուն Եւրոպայի մէջ ձեւաւորուած յունասիրութիւնը (զորօրինակ՝ գերման վիպապաշտ գրողներու եւ իմաստասէրներու մօտ այլով՝ հին Յունաստանով, ինքնանալու՝ ազգայնանալու, ճառաբանութիւնը) յոյներու կողմէ «ինքնահայեցողական նմանակութեան»^[24]Տե՛ս մասնաւորապէս գիրքին չորրորդ՝ «Յունասիրութեան պատիժը» (“The Punishment of Philhellenism”, 122-154) գլուխը։ Ե՛ւ Նշանեան, … Continue reading տրամաբանութեամբ կ՚առնուի եւ անոնց մօտ կ՚առաջացնէ արդի ազգայնականութեան գաղափարաբանութիւնը։ Այսինքն՝ յոյները կը նմանակեն եւրոպացիները, որոնք կը նմանակեն հին յոյները. այս ճանապարհով է որ յոյները՝ արդի ազգայնական առումով, կը յոյնանան։ Վերջիններէն զատ, գոնէ սերպերու մօտ նման զարգացումներ կը նկատուին։ Յատկանշականը եւ յափշտակիչը այն է, որ Նշանեանի աշխատութիւնները^[25]Այս համածիրին մէջ, Նշանեան կը մատնանշէ ու կ՚ընդունի կարեւորութիւնը Գրիգոր Պըլտեանի Կրակէ շրջանակը Դանիէլ … Continue reading ցոյց կու տան թէ ինչպէս հայերը՝ նախ մեծապէս յանձինս Մխիթարեան հայրերու, կը սկսին գործել որպէս յոյներուն նմանակը, եւրոպացիներուն նկատել տա­լով, որ հին յունական քաղաքակրթութենէն որոշ աշխատութիւններ միայն հայերէն թարգմանութեամբ գոյութիւն ունին եւ, այսպիսով, իրենք իրենց իսկ սկսելով ընկալել որպէս ազգ՝ արդի իմաստով^[26]Հետեւաբար, թարգմանչական յարացոյց մըն է որ կը սկսի հոս բանիլ, տե՛ս զօրօրինակ՝ Գեղագիտական ազգայնականութիւն, … Continue reading։ Այս տրամաբանութեամբ է, որ ԺԹ. դարու երկրորդ տասնամեա­կին արդէն իսկ՝ այսինքն, Աբովեանէն առաջ, արդի ազգայնականութեան գաղափարի կազմաւորումը կ՚արձանագրուի հայերու մօտ։
    Ուրեմն՝ յունասիրութենէ հայասիրութիւն։ Նշանեան, հետեւելով եւ զարգացնելով Կուրկուրիսի պատմականացնող ցանցը, կը փորձէ յստակ հանգրուաններու բաժնել ազգայնականութեան զարգացումը հայերու մօտ։ Առաջին հանգրուան՝ հնախօսութեան ձեւաւորումը (հնախօսութիւն արդի իմաստով եւ ո՛չ Ֆուկոյի քննական իմաստով), որուն թերեւս մեծագոյն դրսեւորումը ԺԹ. դարու առաջին տասնամեակներու եւրոպական յունասիրութիւնն է։ Այս փուլին մէջ կը մտնեն արդի պատմութեան՝ պատմական ժամանակայնութեան, զգայնութիւնը եւ օրինավիճակը, ինչպէս նաեւ լեզուին պատմական տարողութիւն վերագրող յղացական համակարգը իրեն համապատասխանող համեմատական լեզուաբանութեան կրթանքով։ Ֆուկոյի Բառեր եւ իրեր գիրքը սոյն հանգամանքը մանրամասնօրէն կը տեսաբանէ։ Թաքնաբար համակարգուած այս զարգացումին սերտօրէն կապուած է արեւմտահայերու մօտ աշխարհաբարի սկզբնաւորութիւնը, մասնաւորաբար Հայր Ղուկաս Ինճիճեանի եւ Հայր Մինաս Բժշկեանցի գործունէութեան որպէս արդիւնք՝ կրկին եւ ոչ պատահական մոռացութեան մատնուած ըլլալու հանգամանքով, Մխիթարեան հայրե­րու ձեռամբ իսկ։ Ազգայնականութեան ձեւաւորման երկրորդ հոլովոյթը բնիկի կերպարին միահեծան տիրապետութեան հաստատումն է։ Այս մէկը կը համընկնի ազգագրութեան կրթանքի կազմաւորումին եւ անոր կորիզը կը կազմէ։ Ազգագրութիւնը կը միտի բնիկին խօսեցնել որպէսզի ստանայ անոր ճշմարտութիւնը, զոր վերջինս սակայն իր էութեամբ ի վիճակի չէ ըմբռնելու եւ հետեւաբար կարիքը ունի ազգագրագէտին։ Գարեգին Սրուանձտեանցի տիպարով բնիկը եւ ազգագրագէտը կողք–կողքի կու գան^[27]Տե՛ս, զորօրինակ, Բանասիրութեան սուգը, էջ 100։։ Վերջապէս՝ երրորդ հանգրուանը արեւմտահայերու մօտ Ի. դարասկիզբին Մեհեան պարբերականի շուրջ հաւաքուած սերունդն է (արեւելահայերու մօտ՝ թերեւս միայն Չարենց), յանձինս Դանիէլ Վարուժանի, Կոստան Զարեանի եւ Յակոբ Օշականի՝ յիշատակելով միայն ամենէն ազդեցիկները, չմոռնալով Կո­միտասի պարագան։ Գեղագիտական ազգայնականութիւնը այս սերունդը՝ միշտ ըստ Նշանեանի, կը հասցնէ իր տրամաբանութեան ծայրագոյն կէտին երբ կը փորձէ բանասիրութենէն անդին անցնիլ եւ արուեստով ազգայնա­կանացում ապահովել։ Բանասիրութեան հակադրուիլը եւս, կը մատնէ այս սերունդի կողմէ սնուցանուած յարաբերութիւնը բանասիրութեան հետ^[28]Տե՛ս, ի միջի ալյոց, Բանասիրութեան սուգը հատորին երրորդ «Արեւելաբանութիւն եւ նոր-հնախօսութիւն» (“Orientalism and … Continue reading։
    Վիճարկողական այս զարգացումներուն ընթացքին, Արեւմուտքի մէջ եւ հիմա արդէն համաշխարհային հեղինակութիւն վայելող Պենետիկտ Անտըրսընի Երեւակայուած համայնքներ^[29]Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London, 1983. գիրքը ուղղակի քննադատութեան թիրախ կը դառնայ։ Հոն պաշտպանուած հիմնական դրոյթը այն է, որ ազգայնականութինը կը ծնի մեծապէս դրամատիրական տպագրութեան շնորհիւ, որպէս երեւակայական համայնութիւն, երեւակայական եզրը պարզ իմաստով ըմբռնուած՝ այսինքն համայնութիւն մը որուն անդամները իրարու անձամբ ծանօթ չեն, սակայն զի­րար շատ լաւ կը ճանչնան որպէս ազգի մը անդամներ։ Ըստ Նշանեանի, Անտըրսընի երեւակայութեան ստորոգութիւնը ոչ միայն կը մնայ ազգայնականութեան գաղափարաբանական մակարդակին վրայ (այսինքն՝ պարզապէս եւ առանց քննելու զայն կը կրկնէ), այլ նաեւ թիւրիմացաբար (չարախնդաբա՞ր՝ գաղութատիրութեան թաքուն խնդուքը) կը թելադրէ ազգայնականութեան պատրանքայնութիւնը՝ մէկ կող­մէ իբր թէ որպէս քննադատութիւն, միւս կողմէ՝ ոգեկոչելով «յետ–կառուցապաշտութեան» վայելած համբաւը (կամ աւելի շուտ՝ տխրահռչակ հանգամանքը) Միացեալ Նահանգներու համալսարաններէն ներս։ Ի տարբերութիւն երեւակայութեան նման հասկացողութեան, Նշանեան ազգի «երեւա­կայուած» հանգամանքը կը մեկնաբանէ որպէս «գեղագիտական», այն հանգրուաններով զորս վերը ամփոփ կերպով տուինք^[30]Տե՛ս Գեղագիտական ազգայնականութիւնը, էջ 47 եւ 81, տես նաեւ Բանասիրութեան սուգը, երրորդ գլուխ, թիւ 34 էջատակի … Continue reading։
    Մինչեւ հիմա որեւէ ակնարկ չը­րինք «Լուսաւորութիւն եւ պատմական մտածողութիւն» գրութեան, որ սակայն ժամանակագրական առումով անդրանիկ աշխատութիւնն է այս համաստեղութեան։ Հոն Սայիտի եւ Կուրկուրիսի դրոյթները՝ համապատասխան վերոյիշեալ մասնայատուկ կիրարկումով, տակաւին ներկայ չեն։ Փոխարէնը՝ խնդրականացում մը կայ, որուն Նշանեան փորձած է պատասխանել աւելի ուշ այս մտածողներուն բերած նպաստով։ Խօսքը ԺԸ. դարուն արձանագրուած հայկականութեան կոտորակումին մասին է։ Այս խնդրականացումին վրայ կ՚արժէ որ յամենանք, բայց նախ ամփոփ ներկայացնենք «Լուսաւորութիւն եւ պատմական մտածողութիւն» փորձագրութիւնը։ Մաս կազմելով հայկական եւ հրէական լուսաւորութեան փորձառութիւնները կողք-կողքի բերող, ուրեմն՝ ձեւով մը համեմատող, հատորի մը, ան Հայր Միքայէլ Չամչեանի Պատմութիւն Հայոց. Ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ Տեառն 1784 ըստ այլեւայլ ձեռագրաց (լոյս տեսած 1786էն 1788ին) եռահատոր հրատարակութիւնը կը զետեղէ թէ՛ հայկական պատմագրութեան մէջ՝ որպէս դասական ճառաբանութեան առաջին արձանագրութիւնը, թէ՛ անկէ առաջ գոյութիւն ունեցող քրիստոնէութեամբ որոշադրուած հայկական ժամանակագրական (քրոնիկոն) աւանդութեան մէջ։ Նշանեանի փորձագրութիւնը չափազանց շահեկան կապակցութիւններ կը հաստատէ Մխիթարեաններու երկու դար ձգուող գործունէութեան, Մատրասի դպրոցին, դասական պատմագրութեան եւ Խորենացիի պատմագրութեան միջեւ։ Ինչպէս ՊՊՊի եւ Բանասիրութեան Սուգըի, այնպէս ալ այս փորձագրութեան մէջ, ան չի վարանիր ուշադրութիւն հրաւիրելէ քրիստոնէական աւանդութիւններու խաղացած դերին վրայ։ Քրիստոնէութիւնը, սակայն, այս համածիրին մէջ կը բանի որպէս պատմական արձանագրութիւնները որոշադրող բայց ոչ որոշիչ մէկ ենթաշերտ^[31]Տե՛ս զորօրինակ Գեղագիտական ազգայնականութիւն, էջ 98, նաեւ Բանասիրութեան սուգը, «Ներածութիւն», Էջ 5, ի միջի շարք … Continue reading։
    ԺԸ. դարուն արձանագրուած հայկականութեան կոտորակումին խնդրականացումը անսպասելիօրէն, բայց ուժեղ կերպով կը յայտնուի «Լուսաւորութիւն եւ պատմական մտածողութիւն» փորձագրութեան վերջաւորութեան։ Գրութիւնը այդտեղ կը մեկնաբանէ Հայր Մխիթար Սեբաստացիի Բառգիրք հայկազեան լեզուիի^[32]Լոյս տեսած երկու հատորով՝ Վենետիկ, 1749ին եւ 1764ին համապատասխանաբար։ պատրաստութեան առթիւ անոր առաջին հատորին նախաբանին մէջ կատարուած մէկ նկատառումը, առ այն որ բառարանը պիտի ծառայէ որպէս հայերէնի միաւորիչ գործիք (119-120)։ Նշանեան իր նկատողութեանց մէջ կ՚ակնարկէ կեդրոնի գաղափարին բանումը այդտեղ, որ կը փորձէ դիմակայել Մխիթարի գրութեան մէջ արձանագրուած կոտորակումին։ Սակայն, Նշանեան կը զատէ լեզուական կեդրոն մը ապահովելու ճիգը քաղաքական փորձերէն (յանձին Մադրասի դպրոցին, որ ըստ Նշանեանի զուտ պետութիւն մը ունենալու նպատակին ի խնդիր կը գործէ), ինչպէս նաեւ եւրոպական դասական իմացակարգի եռակի գործառոյթէն՝ միտուած զանազանելու, գնահատելու եւ լրացնելու (120)։ Նշանեան կ՚աւելցնէ, որ Մխիթար «կը նկատէր գրաւոր լեզուն, գրաբարը, «միասնականացնող» դերի մէջ, դեր մը որ որեւէ այլ իրողութեան կողմէ չէր կրնար լրացուիլ։ «Ամբողջականացնելու» սկզբունքը հետեւաբար ալ չի համապատասխաներ դասական շրջանի կամեցողութեան Եւրոպայի մէջ։ Ան կը պատասխանէ եւ կը համապատասխանէ հայ ժողովուրդին էական կոտորակումին ԺԸ. դարուն»^[33]“[Mekhitar] saw the written language, grabar, in the role of a “unifier,” a role that could not be fulfilled by any other reality. The principle of “totalization” thus no longer corresponds … Continue reading (120)։ Յաջորդ պարբերութեան մէջ, Նշանեան կը զետեղէ այս կոտորակումը «քաղաքականութեան սեմին», ասկէ հետեւցնելով, որ անիկա քաղաքական լուծում չունենար^[34]«Քաղաքականին սեմին» ըլլալու գաղափարին որպէս բնանիւթ կարելի է հանդիպիլ Նշանեանի վաղ հրատարակութիւններէն՝ … Continue reading։ Նշանեան կ՚աւելցնէ. «Այն ինչը, որուն կարիքը կար արդարեւ՝ որպէսզի բանէր «ընդդէմ» կոտորակման երեւոյթին, դրսութեան դիրք մըն էր եւ ամբողջականացնող նախագիծ մը։ Այն վայրկեանին իսկ երբ ան կը փորձէ «սրբագրել» տրուած կոտորակումը, վերջինս կը դառնայ ընկալելի։ Այս էր Մխիթարին եւ իր աշակերտներուն վիթխարի յայտնագործութիւնը։ Մխիթարին նախագիծը եւ այս յայտնագործութիւնը կը կազմեն հիմքը Չամչեանի Պատմութիւն հայոցին»^[35]“What was indeed needed in order to work “against” the phenomenon of fragmentation was a position of exteriority and a totalizing project. In the very moment when one tries to “correct” the … Continue reading (121)։ Նշանեան կը հաստատէ, որ Մխիթարեաններուն ընդմէջէն արձանագրուած փորձառութիւնը՝ համապատասխանելով դասական իմացակարգի շրջանին, ամբողջութեամբ չի բացատրուիր անոր ընդհանրական բնութագրութեամբ։
    Ինչ որ սակայն աւելի հետաքրքրական կը թուի՝ Նշանեանի փորձագրութեան մէջ դուրսի եւ ներսի տրամաբանութեան բանիլն է։ Անոր «ըՍփիւռք եւ դրսութիւն» (94-96) կոչուած բաժինը կը վիճարկէ, որ ի տարբերութիւն հրեաներու լուսաւորութեան փորձառութեան, հայերը հաստատութենական՝ ըսել է թէ ներքին, փոփոխութիւն չեն կրցած առաջ բերել։ Նոյն բաժնին, ինչպէս նաեւ վերը մէջբերուած տողերուն մէջ, Նշանեան կը պնդէ, որ հայերու փորձառութիւնը՝ յանձին Մխիթարեան միաբանութեան, դրսութեան դիրք գրաւելով կարելի կը դարձնէ լուսաւորութեան փորձընկալում մը։ Սակայն, Նշանեան կ՚աւելցնէ, Մխիթարեաններու դրսութիւնը, պայմանաւորուած էր նաեւ անոնց կաթոլիկ ըլլալու հանգամանքով եւ, կրկին ի տարբերութիւն հրեաներուն, սփիւռքեան չէր, այլ Մխիթարեաններու օսմանեան լուծէն դուրս ըլլալով սահմանուած էր։ Նշանեան՝ հասցէ ունենալով խմբագրուած հատորին ընդհանուր նիւթը, ասկէ կը հետեւցնէ, որ Մխիթարեաններու դիրքը եւ գործունէութիւնը իր էութեամբ ուղղուած էր դարմանելու հայերու հպատակուած ըլլալու հանգամանքը, հոն ուր անոնք կ՚ապրէին։ Նշանեան իր փորձագրութեան մէջ կը գործածէ կոտորակում (fragmentation) եւ հպատակութիւն (subjugation) բառերը։ Պահ մը բացայայտօրէն եւ բացարձակօրէն որդեգրելով Ֆուկոյի մտածողութեան ստորոգութիւնները, կարելի է մտածել որ այստեղ գրաւարկը մեկնաբանել է հայերու մեծապէս Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող հպատակութեամբ պայմանաւոր կոտորակումը Արեւմուտքը որոշադրող դասականութեան իմացակարգի շրջանին։
    Ինչպէս տեսանք, քանի մը տարի ետք, Սայիտի եւ Կուրկուրիսի մտածողութեան ընդմէջէն, Նշանեան արդիականութեան շրջանին` ԺԹ. դարու սկիզբէն ի վեր, Օսմանեան լուծին հպատակումով պայմանաւորուած եւ առաջացած կոտորակումը կը մեկնաբանէ՝ Վարուժանի բանաստեղծութեան ամենէն ցայտուն պարագայով, որպէս բանասիրութեան էութեան խորքը ծուարած տրամաբանութեան արգասիք անոր երեք հանգրուաններով (հնախօսութիւն, բնիկ, արուեստագէտ)։ Այսինքն՝ արդի բանասիրութիւնը անցեալը, բնիկը եւ անոր էութիւնը կազմաւորող առասպելը կը մտածէ որպէս միշտ եւ արդէն իսկ կորուսեալ։
    Այս առիթով, Նշանեանի «Շելլինգէն մինչեւ ֆրանց Կաֆկա եւ Դանիէլ Վարուժան»^[36]Այս դասախօսութեան վերաբերող ծանօթագրութիւնը տե՛ս աւելի վարը։ դասախօսութիւնը, մատչելի առցանց, կը յղէ Ժան-Լիւք Նանսիի Անգործ համայնութիւնը^[37]Jean-Luc Nancy, La Communauté désoeuvrée, Christian Bourgois, Paris, 1986. աշխատութեան ի միջի այլոց, մեզի բացատրելով արդիականութիւնը կազմալուծող մտածողութեան մանրամասնութիւնները, մասնաւորապէս՝ անդրադառնալով արդի առասպելի մեկնաբանութեան որպէս ինքնին առասպել, ինչպէս նաեւ մատնանշելով ֆրոյդեան սկզբնաւորող տեսարան-յղացքի խաղցած կարեւոր դերը այս կազմալուծական աշխատանքի մէջ։ Սակայն, այս աշխատանքը կը կազմազերծէ արդիականութեան իմացակարգը։
    Արդեօք, հայերու պարագայէն ել­լելով, դասական իմացակարգի շրջանի կոտորակումի այս փորձառութիւնը դասական շրջանի իմացակարգը փոր­ձընկալա՞ծ է առանց ինքին կոտորակուելու։ Այլ խօսքով՝ դասական (իմացակարգով որոշադրուած) կոտորա­կո՞ւմ, թէ՞ դասականի կոտորակում։ Հարկ է նաեւ նկատի ունենալ, ինչպէս Նշանեան արդէն իսկ դիտել կու տայ, որ Մխիթարեաններու փորձառութիւնը դասական իմացակարգի շրջանին ամբողջութեամբ չի համապատասխաներ դասականութեան ընդունուած գործառութիւններուն։ Աւելին՝ քրիստոնէութիւնը այստեղ, ի տարբերութիւն արդի իմացակարգի շրջանին, աւելի որոշիչ է որպէս պատմական արձանագրութիւններու թանձրացեալ միջավայր։ Սակայն, քրիստոնէութիւնը, չըսելու համար աբրահամեան կրօնները՝ ներառնելու համար Իսլամը, ինչպէս նաեւ օսմաներէնը իր կայսերական վարչական հանգամանքով, հարկաւոր է մտածել արդի բանասիրութեամբ որոշադրուած մտածողութենէն զատ։ Ասոր կարելիութիւնը եւ պարտականութիւնը մեզի կ՚ընծայուի Նշանեանի կազմազերծական աշխատանքով։ Նշանեան ինքը, կրկնողութեան եւ պատկերի մտածողութեան օգնութեամբ, կը փորձէ կազմալուծական այս աշխատանքը աւելի վաղ ժամանակաշրջաններ տանիլ՝ իմացակարգերէ ցատկելով։ Անգամ մը եւս, գործ ունինք բարդ հանգոյցի մը հետ ու, արդարեւ, վերը գործածուած իմացակարգային շրջանները աւելի ճշգրիտ սահմանումի կը կարօտին։ Այս բարդութիւնը թերեւս կարելի ըլլար ամփոփ կերպով մատնանշել որպէս աղէտի պատմական արձանագրութիւններու մտածողութենէն դէպի պատմական արձանագրութիւններու աղէտ խնդրականացնող շրջում։ Այլ խօսքով, ինչպէս ալ որոշենք անցեալն իմացակարգային շրջաններու եւ ենթաշրջաններու բաժնել, կարելի՞ է արդեօք ու եթէ այո՝ ապա ինչպէ՞ս մտածել վերապրողին արխիւը արդիականութեան իմացակարգէն առաջ։ Հոս իմացակարգերու անցքի բնոյթը մտածել կարենալու համար հնախօսականէն զատ հարկաւոր է հաշուի առնել Ֆուկոյի ծննդաբանական մտածողութիւնը, յանձին Իմացութեան հնախօսութիւնը^[38]L’archéologie du savoir, Éditions Gallimard, Paris, 1969։ Որպէս պարտադիր ընթերցանութիւն, նշենք մէկ այլ մեծ մտածողի՝ Ժիլ Դըլըոզի … Continue reading գիրքին։

Գ. ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ. ԱՂԷՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆԸ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅ, ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅ ԵՒ ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ԸՆԴՄԷՋԷՆ

    Երրորդ հանգրուանով մը կը թեւակոխենք Նշանեանի արտադրութեան տիրական մէկ այլ համաստեղութիւն։ Գրութիւններու հարուստ շարք մը մաս կը կազմէ անոր, որոնցմէ նշենք Վկայութեան եւ արուեստին միջեւ. Ի. դարու հայ գրականութիւն^[39]Entre l’art et le témoignage: Littérature Arménienne au XXe siècle, MētisPresses, Genève։ Այս եռահատորեակէն առաջին երկուքը մատչելի են անգլերէն … Continue reading եռհատորեակի առաջին եւ երրորդ հատորները՝ Ազգային յեղափոխութիւնը^[40]La Révolution nationale, 2006. եւ Աղէտին վէպը^[41]Le Roman de la catastrophe, 2008։ Այս հատորը, պէտք է խոստովանինք, կարելիութիւնը չունեցանք մօտէն քննելու։ Ասիկա մեր … Continue reading։ Երկրորդ՝ Բանասիրութեան սուգը^[42]Le Deuil de la philologie, 2007. հատորին արդէն մասամբ անդրադարձանք` յղելով անոր անգլերէն թարգմանութեան։ Հարկ է աւելցնել նաեւ «Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը»^[43]Երկու մասով լոյս տեսած. «Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը», Գրականագիտական հանդես, Ա, 2004, էջ 98-110, եւ … Continue reading։
    «Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը» գրութիւնը կը պարզէ աղէտի շուրջ տարբերա(ր)կուած ճառաբանութիւն մը, որ միայն Յակոբ Օշականի մօտ է, որ ըստ երեւոյթին, առիթը ունեցած է երեւան գալու։ Ինչո՞ւ Օշականի մօտ։ Որովհետեւ ան ՝ ի տարբերութիւն Վարուժանի, այն քիչերէն է, որ ողջ մնացած է եւ կրցած է թէ՛ Աղէտէն նախորդող փորձառութեան մասին գրել ընդ- երկար՝ օրինակ իր Համապատկերով, եւ թէ՛ ալ մօտեցած է 1915ի Աղէտի փորձառութեան՝ յատկապէս իր Մնացորդացով, բայց նաեւ Համապատկերով։ Աղէտի տարբերա(ր)կուած ճառաբանութիւնը թերեւս կարելի է սապէս նկարագրել. կայ Օսմանեան հայերուն վերջնական բնաջնջումին Աղէտը՝ Օսմանեան կայսերական համակարգի վերջաւորութեանը համապատասխանող։ Կայ նաեւ ժամանակագրականօրէն նախորդող, արդիականութեան երկու դարերու երկայնքին վրայ ձգուող հայերու որպէս հաւաքականութիւն աղէտի մը արձանագրութիւնը։ Այս ‘երկրորդ’, աւելի կանուխ աղէտը կ՚արձանագրուի անսպասելիօրէն Աբովեանի կողմէ եւս, ինչպէս Նշանեան ցոյց կու տայ, Վէրք Հայաստանիի ներածութեան մէջ համրութեան մատնուած հօր կերպարի ուրուագծումով^[44]Տե՛ս Բանասիրութեան սուգը, Գլուխ Բ, «Աբովեան եւ բնիկին ծնունդը»։ եւ անժխտելիօրէն ներկայ է Մեհեանի սերունդի մօտ՝ յատկապէս Վարուժանի, սգալու անկարելիութեան արձանագրութեամբ յայտնակերպուած, զոր Նշանեան կը մեկնաբանէ որպէս հօր, հօր օրէնքին հասած աղէտի, երկիրը անվերադարձ կերպով կորսուած ըլլալու տեղիքներու ընդմէջէն^[45]Տե՛ս Բանասիրութեան սուգը, Բաժին Բ։։ Օշականի Համապատկերը այս կանուխ աղէտին կու տայ «նախամահ»ի տարազը, զոր Նշանեան կը մեկնաբանէ որպէս «մահը նախորդող մահէն թափանցուած» («Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը», Ա, 105)։ Նշանեանի մտածողութիւնը «նախամահը» կը զանազանէ վկայելու հրամայականէն, որ կը բանի Օշականի թէ՛ քննադատութեան եւ թէ՛ գրականութեան ծալքերուն մէջ։ Նշանեան կը գրէ. «Երկու տարբեր, գրեթէ հակադիր, եզրեր են [Օշականի] գրականութիւնը իր վկայագրական հանգամանքով եւ նոյն գրականութիւնը երբ կը կարդացուի իբրեւ նախամահ, վերջաւորութեան կարողականութիւնը ցուցաբերող, ուրեմն ընկլուզուածի հանգամանքով եւ ընկլուզումի մեկնաբանութեամբ։ Այս անզանազելիութիւնն է վերջին հաշուով (եւ ուրեմն զանազանելու պէտքը), որ ներկայ էջերուն գլխաւոր զսպանակն է։ Գեղագիտական սկզբունքին շուրջ մեր ամբողջ աշխատանքին կորիզն է, որ կը յայտնուի հոս» («Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը», Բ, 90)։ Նշանեան Օշականի մօտ երկու (նոյնը բայց մէկէն աւելի՝ ինչպէս պիտի տեսնենք) աղէտներու արձանագրութիւնները (գոնէ ասոնց փորձերը՝ քանի հակասական զանազանութիւններու եւ անկարելի արձանագրութիւններու հետ գործ ունինք) վկայագրութեան եւ նախամահի արձանագրութեան անզանազանելի զանազանութեան մէջ կը տեղաւորէ։ Նոյն փորձագրութեան մէջ, թարգմանաբար մէջբերելով քսան տարի առաջ ֆրանսերէն լոյս տեսած իր մէկ գրութեան, Նշանեան կը բնութագրէ այս յարաբերութիւնը սապէս. «Գրողները, խոնարհները, հարիւր մէկ տարուան դատապարտեալները, գիւղին երէցները, բոլոր արգիլուած խօսքին ու աւերումի մատնուած պատմումին հերոսներն են։ Ապշեցուցիչ վերիվայրումով մը, որուն բոլոր տուեալները ու եղանակները չենք վերլուծէր տակաւին, … Օշական, Համապատկերի տասներորդ հատորին մէջ, այդ խոնարհներէն, այդ գրողներէն մէկն է, բայց է՛ միեւնոյն ատեն իրենց խօսքը վերջնականացնողը, որովհետեւ եղած է հո՛ն, իրենց հետ, նկուղին եւ դամբանին մէջ։ Համապատկերի վերջաւորութեան, նկուղ-դամբանին մէջ պատմումներու յայտնաբերումը կը կրկնուի ու կը կրկնապատկուի. արգիլուած խօսքը կը հնչէ, անոր հետ միասին կը հնչէ արգիլումը, վերջնական պապանձումը խօսքին։ Խորհրդաւոր եզր մը կայ այստեղ» («Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը» Բ, 92)^[46]Մէջբերուած բաժինը կու գայ “Hagop Ochagan tel qu’en lui-même” գրութենէն (Dissonanze, Milan, 1983), որ յետոյ ներառուած է Le Roman de la … Continue reading։ «Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը» գրութեան մէջ այս բարդութեան մեկնաբանութիւնը բանասիրութիւնն է՝ իր գեղագիտական էութեամբ։ Նախամահը Օշականի մօտ Համապատկերի մէջ կ՚արձանագրուի որպէս «[ի]րսկ ընկլուզումին վկայութիւնը» (93)։ Նախամահը , լռութեան մատնուած ըլլալը, նախագոյ աղէտը, հօր օրէնքին հասած աղէտը եւ վկայելու անկարելիութիւնն է որ կը վկայուի Համապատկերով։ Հոս, ինչպէս Նշանեան մեզի կը բացատրէ, հասած ենք Օշականի կան, քննադատական համակարգի, ինչպէս եւ բանասիրութեան ծայրագոյն կէտին։
    ԺԹ. դարու երկայնքին արձանագրուած աղէտը՝ բանասիրութեամբ եւ անոր սուգով որոշադրուած արդի իմացակարգի ծնունդով պայմանաւորուած, Նշանեանի գլխաւոր յարակարծական, կազմալուծական դրոյթը կը կազմէ։ Միայն արդի բանասիրական իմացակարգի ճառաբանութեան ընդմէջէն է, որ ի վիճակի եղած ենք եւ տակաւին ի վիճակի ենք փորձընկալելու աղէտը։ Նշանեանի մեկնաբանութիւնները 1915ի Աղէտը կը մեկնաբանեն որպէս առաջինին՝ արդիականութեան անքակտելի մասը կազմող աղէտին, ծայրայեղ եւ վերջնական դրսեւորումը։ Սակայն, արդիականութեան արդէն իսկ աղէտուած ըլլալու ոսպնեակի ընդմէջէն է, որ վերջնական աղէտը կ՚ընկալուի որպէս վերջնական։ Բանասիրութեան, որպէս արդի իմացակարգ, ծննդաբանութիւնը առաջին հերթին Ֆուկոյէն առնելով, սակայն ներյայտօրէն հիմնուելով յետ-արդիական մտածողութեան ընձեռած կարելիութիւններու վրայ (Դերիդա, Լիոտար, Լակու-Լաբարթ, Նանսի), Նշանեանի մեկնաբանութիւնները 1915ի Աղէտը կը մեկնաբանեն որպէս առաջինին՝ արդիականութեան անքակտելի մասը կազմող աղէտին, ծայրայեղ եւ վերջնական դրսեւորումը։ Սակայն, արդիականութեան արդէն իսկ աղէտուած ըլլալու ոսպնեակի ընդմէջէն է, որ վերջնական աղէտը կ՚ընկալուի որպէս վերջնական։ Բանասիրութեան, որպէս արդի իմացակարգ, ծննդաբանութիւնը առաջին հերթին Ֆուկոյէն առնելով, սակայն ներյայտօրէն հիմնուելով յետ-արդիական մտածողութեան ընձեռած կարելիութիւններու վրայ (Դերիդա, Լիոտար, Լակու-Լաբարթ, Նանսի), Նշանեանի մեկնաբանութիւնները աղէտը կը պատմականացնեն որպէս բանասիրութեան դարաշրջանի կողմէ որոշադրուած պատմականացումէն ձերբազատելու կարելիութիւնը։ Այս հակասութիւնն է՝ որպէս անզանազանելիութիւն, որպէս ապա-պատմականացնող պատմականացում, որ ուժ կու տայ անոր կազմալուծական ծրագիրին։
    Վերոյիշեալը որպէս ծրագիր կ՚ուրուագծուի համեմատաբար կանուխ «Ողջակիզութիւն եւ Աղէտ»^[47]“Holocauste et Catastrophe,” Le Cahier (Collège international de philosophie), No. 6 (octobre 1988), էջ 206-209. ֆրանսերէն գրութեան մէջ, ուր քննադատական աշխատանքը կը հասցէագրէ քանի մը համածիր։ Հրատարակուած ըլլալով Le Cahierի՝ Collège international de philosophieի՝ Դերիդայի եւ այլոց ջանքերով կազմակերպուած իմաստասիրական հաստատութեան պարբերականին կողմէ, ֆրանսախօս աշխարհին մէջ աղէտի շուրջ ծաւալուող բանավէճերուն կ՚ուղղուի ան։ Նման ուղղութիւն ունի նաեւ աւելի հանգամանալից «Գրութիւնը եւ համրութիւնը. ներածութիւն արդի հայ գրականութեան»^[48]“L’Écrit et le mutisme: Introduction à la littérature arménienne moderne,” Les Temps Modernes, Arménie-diaspora: mémoire et modernité, July-September, 1988, No. 504-506, էջ 317-348. յօդուածը՝ լոյս տեսած նոյն թուականին, այս անգամ Ֆրանսայի մտաւորականութեան լայնօրէն յայտնի, ժամանակին Ժան-Պօլ Սարտրի եւ Սիմոն Տը Բովուարի կողմէ խմբագրուած Les Tempes Modernesի հայկականութեան նուիրուած յատուկ թիւի մը մէջ^[49]Հատորին խորագիրն է Arménie-diaspora: mémoire et modernité։ Նոյն հրատարակութեան մասնակցած է ֆրանսահայ, բայց ո՛չ միայն, … Continue reading։ Երկու գործերուն մէջ, Նշանեանի քննադատական աշխատանքի մեր ներկայ քննարկման համար կարեւոր կէտերը կարելի է ամփոփել այսպէս. (1) հայկական աղէտի շուրջ ճառաբանութիւնը հարկ է ազատել չմտածուած հաշուարկողական դրոյթներէ՝ ինչպէս պատմաբանները հակումը ունին ընելու, այսպէս զանազանուելով հրէական Ողջակիզումի մեկնաբանութենէն որպէս արդիականութեան, Արեւմուտքի տագնապը եւ սահմանը մատնանշող անչափելիութիւն։ Մերժելով այս հակադրութիւնը, Նշանեան կ՚առաջարկէ (2) նախ ուշադրութիւն դարձնել, թէ աղէտը ինչպէս կը փորձընկալուի աղէտուած հաւաքականութեան իսկ կողմէ, «երեւութաբանօրէն» քննելով անոր կարելիութիւնները եւ անկարելիութիւնները (աւելի շատ այս վերջինները, որպէս արդի ճառաբանութեան սահմաններու յայտնակերպում), (3) ինչպէս նաեւ որպէսզի կարելի ըլլայ աղէտը տարբերակել եւ հանգամանալից կերպով ուսումնասիրել (էջ 208)։ Տարբերակելու կոչը, Նշանեան կը յստակացնէ, հրէական Ողջակիզումի յիշողութեան նկատմամբ ոտնձգութիւն չէ, այլ ընդհակառակը՝ զայն աւելի լաւ մտածելու փորձ մը կրնայ ըլլալ։
    Եղեռնը արդիականութեան ծիրէն ներս մտածող «Գրութիւնը եւ համրութիւնը» աշխատասիրութենէն զատ, կայ նաեւ «Բրտութեան ոճը»^[50]“The Style of Violence,” Armenian Review, Volume 38, Number 1-149, Spring, 1985, էջ 1-26. փորձագրութիւնը։ Երկուքն ալ Յակոբ Օշական մեկնաբանելով կը փորձեն մտածել նախա-արդիական Օսմանեան կայսրութեան զոհաբերական համակարգի եւ անոր արդիական իմաստով պետականացումին միջեւ կապակցութիւնը, վերջինիս մեկնաբանութիւնը յոյժ կարեւոր կերպով առնչելով կայսրութեան ներսը ժողովուրդներու, մասնաւորապէս հայերու եւ թուրքերու, արդի իմաստով ինքնահիմնման շարժընթացքներուն հետ։ Հայկական աղէտը՝ ըմբռնուած որպէս հօր օրէնքին հասցուած հարուած, կը տեղաւորուի պատմականացնող այս ծիրէն ներս եւ կը մտածուի որպէս արդիականութեան արտադրութիւն (տե՛ս էջ 333, ի միջի այլոց), այս կերպ՝ ի դէպ, գոնէ ներյայտօրէն տարբերուելով, բայց ուրեմն նաեւ յարաբերուելով հրէական Ողջակիզումին հետ։
    «Գրութիւնը եւ համրութիւնը» համրութեան արձանագրութիւնը կը մատնանշէ արդի հայերէն գրականութեան երկու ճիւղերուն երկդարեայ գոյութեան ամբողջ երկայնքով։ Փորձագրութիւնը հորիզոնական վերկայացումի, այսինքն՝ Նշանեանի եզրաբանութեամբ, արդի գրականութեան եւ գրողի պաշտօնը որպէս նախաժողովուրդի եւ անոր որպէս ժողովուրդ ձեռք բերելիք ինքնագիտակցութեան միջարկում (եւ անոր հակադիրը՝ գրականութիւնը օժտուած ուղղահայեաց փոխանցման կարողականութեամբ, որ կը գործէ Ինտրայի արտադրութեան մէջ եւ որպէս այդ կը մերժուի Յակոբ Օշականի կողմէ, հաստատելով հորիզոնական վերկայացումի եւ ուղղահայեաց փոխանցումի հակադրութիւնը), առասպելա-կրօնական ինքնահիմնումի հոլովոյթով, ինչպէս նաեւ վերջինիս քայքայումի եւ վերահիմնաւորման (էջ 325) կարողականութիւնները առնչելով, կը ստեղծէ ստորոգութիւններու ցանց մը որոնց միջոցաւ կարելի կը դառնայ մտածել Ի. դարու հայերու կոտորակուած եւ խաւաւորուած փորձառութիւնը։
    «Գրութիւնը եւ համրութիւնը» փորձագրութիւնը արդի հայ գրականութիւնը, մինչեւ իսկ Օշական, կ՚որակէ որպէս ժողովուրդի եւ անոր ինքնահիմնական ճշմարտութեան միջեւ հորիզոնականօրէն փոխանցուած միջարկում։ Աղէտը կը հասկցուի որպէս այս վերջինի անկարելիութիւնը։ Յիշենք, որ «Ողջակիզութիւն եւ Աղէտ» կարճ յօդուածին մէջ, Նշանեան կարեւոր կը նկատէր հետազօտել, թէ ով է աղէտը «ստացողը» (reception), եւ անհրաժեշտութիւն կը յայտնէր զայն տեսնելու աղէտեալ ժողովուրդին իսկ մէջ։ Աղէտի մտածուած, արդիականութեան հետ կապ հաստատած ճառաբանութիւնը, որ կը ձեւաւորուի ինքնին աղէտը դիմաւորելու եւ դիմադրելու արարք է, անոր յիշողութեան արձանագրութիւնը, մտածողութիւնը կարելի դարձնելու փորձ։ Ասիկա ինքնին արդէն աղէտը որպէս ժառանգութիւն փոխանցելի դարձնելու փորձ է։ Այս է Յակոբ Օշականի հիմնական դերը Նշանեանի ճառաբանութեան մէջ։ Ուղղահայեաց փոխանցումը՝ Ինտրայի Ներաշխարհի օրինակով, կը նկարագրուի որպէս կրօնականի իմաստին եւ գործառոյթին կարելիութիւն, որ կը փորձէ «հաւասարուիլ» (Ինտրայի եզրն է, Նշանեանի կողմէ մէջբերուած) գրաբարին եւ սակայն անկարող եղած է «իրա կան [կապ հաստատելու] առասպելական հայրութեան մէջ ժողովուրդի մը ինքնահիմնումին հետ»^[51]Հատուած ֆրանսերէն բնագիրով. “…l’auto-fondation du peuple dans la paternité mythique” (էջ (341)։: Նշանեան բաժինը կը գոցէ իմաստալից այս նախադասութեամբ. «Ինտրայի դարաշրջանը հասունութիւնը չունէր լեզուի էութիւնը այլապէս յղանալու քան որպէս հակադրութիւն մեռեալ լեզուին՝ ուղղահայեաց փոխանցումի առարկայ եւ փոխադրիչ առանց «հաւաքական հիմնումին» հետ որեւէ կապի, եւ այսպէս կոչուած կենդանի լեզուին միջեւ, որը արդարեւ կախեալ է զոհաբերական վարչակարգէն եւ ի վիճակի չէ ինքզինք հասկնալու հորիզոնական միջարկումի անհրաժեշտութենէն դուրս»^[52]Ահաւասիկ ֆրանսերէն բնագիրը. “L’époque d’Indra n’était pas mûre pour concevoir l’essence de la langue autrement que dans l’opposition entre la langue morte, … Continue reading։Ինտրայի մերժուած ըլլալը Յակոբ Օշականի կողմէ կարեւոր պահը կը նկատենք, սակայն անիկա չ՚արժանանար աւելի ուշադրութեան Նշանեանի գործերուն մէջ։ Անիկա կարելի կը դարձնէ, որ Նշանեան հեռանայ Օշականի դրոյթներէն եւ ցոյց տայ անոնց գրութենական համակարգին մէջ ծպտուած այլը։ Նոյնը նշմարելի է տասնամեակներ ետք հրատարակուած «Ընկլուզուածին մեկնաբանութիւնը» գրութեան մէջ, ուր Ինտրայի՝ Օշականի կողմէ մերժուած ըլլալու հանգամանքը կը նշուի։
    «Գրութիւնը եւ համրութիւնը» փորձագրութիւնը կ՚ուրուագծէ գոնէ սաղմնային տեսքով Նշանեանի եռահատորեակի ծրագիրը. ցոյց տալ թէ ինչպէս արդի հայ գրականութիւնը՝ իր արեւմտահայ եւ արեւելահայ ճիւղերով, աղէտի փորձառութիւնն է, որ կ՚արձանագրէ։ Եռահատորեակի առաջին հատորը բացող «Նախաբան» եւ «Ներածութիւն. Աղէտի հորիզոնը»^[53]“Preface,” and “Introduction: The Horizon of the Catastrophe,” Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Century, Volume I: The National Revolution, Gomidas Institute, … Continue reading գրութիւնները անհրաժեշտութիւնը կը յայտնեն կազմալուծելու ազգայնականութեան գաղափարաբանութիւնը, որ հայկականութեան երկու ճիւղերը (ինչպէս նաեւ Թուրքիոյ հասարակութիւնը) կը բանտարկէ եւ անկարելի կը դարձնէ մտածելու ազգայնականութեան զարգացումի եւ Աղէտի միջեւ կապը։ Գաղափարաբանօրէն ըմբռնուած քաղաքականացումէն հեռանալով, կարելիութիւնը կը ստեղծուի «Աղէտի հորիզոնին» կողմնորոշուելու՝ գրականութեան փորձընկալումին ընդմէջէն։ Եռագրութեան անդրանիկ հատորը՝ Աղէտի գրողները, Չարենց, Մահարի, Եսայեան եւ Թոթովենց կը մեկնաբանէ, ցոյց տալով, թէ ինչպէս ստալինապաշտութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան փլուզման ուղեկցող հայկականութեան աղէտները նմանութիւններ ունին որպէս արդի զանգուածային բրտութիւններ։ Անոնք կը տարբերին վերջինիս՝ Օսմանեան հայերու աղէտի արխիւի արմատական բացակայութեամբ։
    «Գրութիւնը եւ համրութիւնը»ը, լաւատեսական երանգներով (տե՛ս էջ 325, 327, 346, 347, 348, Պէյրութի անկումը ընթերցել ուզող որպէս Պոլիսի անկումին կրկնութիւնը)՝ աւելի քան Նշանեանի միւս գրութիւնները, կարելիութիւնը եւ փափաքը կը յայտնէ հայ, յատկապէս արեւմտահայ գրականութիւնը որոշադրող տրամաբանութիւնները պարզելու, անոնց վերջնական յայտնակերպումը նկատելով որպէս գալիք, աննախադէպ ստեղծագործական կարելիութիւններու նախապայման Սփիւռքին յանձնուած հայկականութեան համար^[54]Նշանեանի այս քանի մը աշխատասիրութիւններուն առնչութիւնները աւելի յստակօրէն նկարագրելու ի խնդիր կարելի է … Continue reading։ «Բրտութեան ոճը»ին հետ, «Գրութիւնը եւ համրութիւնը» Օսմանեան կայսրութեան բրտութեան կերպը, նիցչէական մեկնաբանութեամբ (տե՛ս էջ 24) համարկելու յոյսը եւ կարելիութիւնը կը զարգացնէ, արձագանգելով «Ողջակիզում եւ Աղէտ» փորձագրութեան։
    Երեք փորձագրութիւնները՝ ութսունականներուն գրուած, կը կազմեն Նշանեանի գալիք մտածողութեան նախաբեմը։ Իննսունականներուն՝ Միացեալ Նահանգներու հետ զարգացող կապերով, Սայիտ եւ Կուրկուրիս ընթերցելով, այս խորհրդածութիւնները կը շաղախուին յետ-գաղութատիրական, ազգայնականութեան ճառաբանութեան սկզբնաւորումի բանավէճերուն եւ կարելի կը դարձնեն որպէս գագաթնակէտային արտադրութիւն Բանասիրութեան սուգը (ֆրանսերէն բնագիրը՝ 2007), ինչպէս նաեւ անտիպ «Գեղագիտական ազգայնականութիւն» (2002) գործերը։ Քսան-քսանհինգ տարուան, քառորդ դար ձգուող մտածողական աշխատանքի ուղեծիրը երեւան կու գայ այսպէս։ Այս շարժընթացքը սահուն շարունակականութեամբ պէտք չէ որ հասկնանք։ Բրտութեան կերպերու մեկնաբանութեամբ «Գրութիւնը եւ համրութիւնը» փորձագրութիւնը (ինչպէս նաեւ «Բրտութեան ոճը») քիչ պեղուած տեսակէտներ է, որ առաջ կը քաշեն, որոնք կարծէք հետագային մոռացութեան կը մատնուին։ Իննսունականներուն, բանասիրութեան կազմալուծական ոսպնեակի ներմուծումը Նշանեանի աշխատասիրութիւններուն մէջ կարծէք առաջնութիւն կը ստանայ։ Հարցն այն է, որ երբ շեշտը բանասիրութեան ծննդաբանութեան վրայ կը դրուի, Օսմանեան կայսրութեան անկումով պայմանաւոր բրտութեան արձանագրութիւններու եւ հայերու ինքնահիմնումին հասած աղէտին կապակցութիւնը կը թուին երկրորդական դառնալ։ Ասոր անհրաժեշտ է անդրադառնալ ապագայ աշխատասիրութիւններով։

20 օգոստոս, 2021

­Կ. տարի, 2021 թիւ 2 – 3

­

­