Արմէնեանը պատուհանը բացեց եւ հայեացքի դարձրեց հիւսիսից հարաւ։ Քաղաքը ծխում Էր վիթխարի, շիջող խարոյկի պէս։ Հեռւում ծովն էր, տակաւին կապոյտ։
Մերթ ընդ մերթ բութ թնդիւններ Էին լսւում, յայտնի չէ, մերձակայ ո՞ ր արուարձանից։ Նա այլեւս վարժուել էր աղբի ու դիակների գարշահոտին։ Դիմացի տնաշարը խանձուած, անատամ երախի էր նմանում։ Նրա դէմքը անդորր էր, գրեթէ քարացած։ Նա ուզեց գտնել իր մանկութեան փողոցը եւ փողոցի մտերիմ անկիւնները։ Մի սուլոց լսուեց նրա գլխից վեր, կարծես արագաթեւ բզէզ լինէր: Վերից կրաղիւսի կտորներ թափուեցին ցած՝ փոշու դեղին ամպիկ գոյացնելով միջոցում: Որովհետեւ պատերազմը նախ մարդու մտքում է ստեղծւում, ապա նախ եւ առաջ պէտք է մարդու մտքից վերացնել պատերազմը։ Այդ գաղափարը այնքան անհեթեթ թուաց նրան, որ զարմացաւ, թէ ինչպէս տարիներ շարունակ կառչած է մնացել այդ մտքին։ Ա՛յս է իրականութիւնը, բացարձակ ճշմարտութիւնը, այլ ճշմարտութիւններ չկան, եւ որովհետեւ բոլոր գաղափարները ստացական են, ուստի եւ ենթակայ փոփոխութեան։ Պիտի գնալ ու խառնուել կռուին, կարեւոր չէ, թէ ո՞ւմ դէմ կամ յանուն ինչի՞։ Պիտի սպանել՝ քանի դեռ քեզ չեն սպանել։ Ահա այդպէս, այդքան յստակ ու մեկին։ Սենեակի անկիւնից վերցրեց հրացանը։ Պաղ փողի մերկութիւնը անցողիկ գրգիռ պատճառեց նրան։ Մի պահ փնտռեց կնո՚ջը։ Յոգնած էր։ Անքնութիւնից ընդարմացել էր նրա մարմինը, սակայն միտքը ասուպի պէս շարունակ պեղում էր խաւարը՝ կտրատելով նրա ենթագիտակցութեան մթին ցանցերը։ Նստեց անկողնու եզրին ու պատին նայեց։
Նա յանկարծ անդրադարձաւ, որ երգ չկայ, որ վաղուց է երգ չի լսել։ Բթացել է աշխարհը, փախել է երեւակայութիւնը, մարդիկ խրտուիլակների են վերածուել, իսկ առաջնորդները ո՛չ երազ ունեն ո՛չ էլ բանաստեղծութիւն։ Ստալինը ապականեց աշխարհը։ Նրանից յետոյ տափակացել է մարդկութիւնը, մտել մի անասելի քառակուսիի մէջ եւ ձանձրոյթ է ծամում։ Քանի՞ շաբաթ է, քանի՞ ամիս, քանի՞ տարի։ Ինչպէ՞ս սկսուեց պատերազմը։ Ո՞ւմ որդիներն են սպանուել փողոցներում։ Պարոյրը լոկ թղթակից էր։ Ինչո՞ւ գնդակահարեցին նրան խորհրդարանի աստիճանների առջեւ։ Իսկ միւսնե՞րը։ Այս ինչպէ՞ս պատահեց, որ աներազ մարդիկ տէր դարձան աշխարհին։ Տրամաբանութիւն։ Ամէն ոք այսօր իրապաշտութեան մասին է խօսում։ Պէտք է լինել գործնական եւ գործարար։ Կարեւոր չէ նպատակը, այլ շահը, անհատական շահը, ազգային շահը, պետական շահը, իսկ եթէ շահը պահանջում է ուրանալ երէկուայ հանդիսաւոր խոստումը, ապա թող ստրկութեան սիւնին գամուեն հաւաքականութիւնները։ Կարեւորը սակարկութիւնն է։ Հոգու, մարմնի, ազգային իրաւունքի ու գաղափարի։ Նա զգաց յոգնութիւնը իր արեան մէջ, դարերի կուտակուած յոգնութիւնը, գոյատեւման ահռելի բեռը. քանի օր է աչքը չի փակել, որպէսզի չխզուի կապը գոյականի հետ, ինչպէ՞ս գոյացաւ բարոյական ճահիճը, երբ անդին ժողովուրդը կրակէ լեզուների մէջ օրհասական պահեր է ապրում՝ մի այլ տարագրութեան մղձաւանջը աչքերին։ Շէնքը նորից դղրդաց։ Անպատճառ ական է։ Անմիջապէս յաջորդեց անդորրը։ Միշտ այդպէս է լինում։ Լուսամուտի անցքերից փոշին ներս խուժեց, տատանուեց, ձիաւորի կերպարանք ստացաւ։
Շարժանկարի պաստառի ճիշդ մէջտեղում, այնտեղ, ուր հորիզոնն է երկարում, ձիաւորը հանդարտ շարժւում էր դէպի արեւմուտք։ Ջան Ուէյնն է՝ քաուբոյի իր անբաժանելի տարազով։ Լքել է քաղաքների յանցապարտ մթնոլորտը, նուաճել կանաչ դաշտավայրերը եւ այժմ գնում է արեւմուտք՝ նոր կեանքի հետապնդման հեռանկարներով։ Վերածնունդին հետեւել է տրամաբանութեան դարաշրջանը, ապա բարեփոխումները։ Քաուբոյը տակաւին բարեփոխումների փուլից է անցնում։ Վաղուց է քաուբոյ գոյութիւն չունի։ Սակայն առասպելը շարունակւում է։ Ամերիկացին հաւատում է այդ առասպելին։ Նա ուզում է փրկել աշխարհը, առանց ի նկատի առնելու իր սահմանափակումները։ Կալվինականութիւնը բուն է դրել ամերիկեան բոլոր հաստատութիւններում։ Ամերիկայի եռեակ համայնապատկերը։ Յոյսը անծայրածիր մարգագետիններն են։ Վերջին ապաւէնը։ Այլապէս քաղաքները անբարոյականութեան բոյներ են։ Չարի ու Բարու պայքարը վերջ չունի, յատկապէս շարժանկարներում։ Սակայն ինչո՞ւ հերոսները սիրել չգիտեն, ինչո՞ւ չեն մարդանում, ինչո՞ւ չեն լալիս։ Ամէն ոք նախապաշարուած է, մասնաւորապէս գաղափարապաշտները։ Նրանք, ովքեր մարդկութեան անունից են խօսում։ Արուեստի, մաքուր գիտութեան ու առաքինութիւնների։ Ես ամէն ինչ կորցրել եմ եւ այլեւս ոչինչ ունեմ կորցնելու։ Ես աւելի մաքուր եմ, քան բարոյախօսները։ Կը գնամ փողոց ու կը կրակեմ հանդիպածս առաջին մարդու վրայ։ Կաֆկայի պէս կը կերպարանափոխուեմ ու երկնքից կախուած միջատի նման ես կը ճօճուեմ աշխարհի գլխին, որպէսզի չասեն, թէ ես քրիստոնեայ եմ, մահմեդական, սեւամորթ թէ սպիտակամորթ։ Եթէ պիտի երկրից երկիր փախչեմ, քաղաքից քաղաք, այլեւս ժամանակ չպիտի ունենամ ապրելու։ Եթէ մեծ ոստանների ժխորը թողած կուսական անտառներում պիտի փնտռեմ սփոփանքս, այլեւս պատեհութիւն չպիտի ունենամ հասունանալու, ամբողջական մարդ դառնալու։
Արմէնեանը բարձրացաւ։ Մենակ էր կիսաւեր շինութեան մէջ։ Դրսում պայթիւնները բազմապատկուել էին։ Գիտէր, որ կռիւ է, սակայն չէր հասկանում եղելութիւնը։ Չգիտէր ո՛ւր է կինը, հարազատները, ընկերները, մտերիմները։ Կորցրել էր ժամանակի գիտակցութիւնը։ Սկզբնական վախին յաջորդել էր ատելութիւնը։ Օրեր շարունակ նստել, կարդացել էր իր սիրած բանաստեղծներին եւ հետզհետէ ատելութիւնը աւելի խորացել էր իր մէջ։ Սկսել էր ատել աշխարհը։ Այնքան ատելութիւն չէր՝ որքան ցասում, անհասկանալին ըմբռնելու անզօր ճիգ։ Այլեւս մահը իմաստ չունի, ինչպէս իմաստ չունի կեանքը։ Նա մօտեցաւ գրադարակին եւ շօշափեց գրքերը։ Ամբողջ երեք ամիս այդ գրքերի հետ էր եղել։ Առաջին անգամը լինելով բանաստեղծները սկսել էին խօսել իրեն։ Եւ այժմ բանաստեղծները հալածում էին նրան։ Կարծես նրանք այս բոլորը ապրել էին։ Նա ընտրեց երգերի կապտակազմ մի մատեան ու ծոցը դրեց։ Նա կրկին մօտեցաւ պատուհանին։ Վարը, դիմացի դարպասի խոռոչում թաքնուել էին հինգ հոգի։ Երբեմն, նրանցից մէկն ու մէկը դուրս էր ցատկում փողոց, կրակում չորս դին եւ զսպանակային նոյն շարժումներով նահանջում թաքստոց։ Յետոյ զրահապատ մի ինքնաշարժ սուրաց փողոցն ի վեր՝ գնդացիրային կրակ տեղալով բնակարանների վրայ։ Մի մարդ ընկել էր սալայատակին։ Արմէնեանը դժուարաւ էր շնչում։ Պէտք է դուրս գալ այս բանտից։ Կրակի օղակը հետզհետէ սեղմւում էր։ Մարտիկներից մէկը՝ գանգրահեր մի պատանի, պպզել, խնձոր էր ուսում։ Նա մանկան կերպարանք ունէր։ Բոլորն էլ մանուկներ էին, «պատերազմ» էին խաղում։ Ահա սալայատակի զոհը ոտքի պիտի կանգնի եւ միանայ իր զինակիցներին։ Խաղը շարունակւում էր, գրոհ, նահանջ, կրկին յարձակում եւ արիւնաթաթախ դիակներ։ Ինչպէ՞ս է եղել, որ ինքը չի ըմբռնել իրողութիւնը։ Մի՞թէ մանկական խաղ չէ եղածը։ Գծից այս կողմ իմս է։ Սահման, բանակ ու դրօշակ։ Փայլուն կոճակներ, շքանշան, եւ դեռ կարմիր, կապոյտ, կանաչ ու բազմագոյն համազգեստ։ Դիմացի համազգեստաւորը մարդ չէ, այլ թշնամի։ Ամէն գնով պէտք է ոչնչացնել նրան, այրել տունը եւ իւրացնել ունեցուածքը։ Մէկը ծծումբի պէտք ունի, միւսը քարիւղի, իսկ ամէն պետութիւն յաւելեալ հող է ուզում։ Ու մարդիկ յօշոտում են իրար. մանուկները սպանում են միմեանց։ Հրէշ մանուկներով է լեցուել աշխարհը։ Սպանում ու սպանւում են մարդկութեան մանուկները։ Յաղթում ու պարտւում են բանակները։ Մէկ առ մէկ ընկնում են զինուորները, իսկ վերջում պարտւում են բոլորը, որովհետեւ յաղթողն էլ է սպանուել։
Արմէնեանը որոշել էր։ Տուն չունէր։ Տունը փլատակ էր եղել։ Ընկել էր կրակի ցանցի մէջ եւ մի քանի ամսուայ ընթացքում ծերացել։ Նրա աչքերում այլեւս փայլ չկար։ Ակօսուել էր ճակատը, ցցուել այտոսկրները։ Շաբաթներից ի վեր տենդի մէջ էր։ Երէկ բացել էր պահածոյի վերջին տուփը։ Այլեւս մահից չէր վախենում։ Կտրուել էր աշխարհից, այլեւս չէր ուզում աշխարհի երեսը տեսնել։ Գնալով սահմանները նեղանում են։ Մարդիկ այլեւս նոյնը չեն։ Ամէն ոք զգուշութեամբ է խօսում։ Երբ մի տեղ մարդու իրաւունքները խախտւում են, ապա ոտնակոխ է լինում նաեւ իմ իրաւունքը։ Բռնութիւնը սկսել է գաղտագողի սողալ տնից տուն, քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր՝ առաջին հերթին նստելով մարդկանց մտքի վրայ։ Մարդիկ սկսել են տարակուսել։ Չպիտի մտածել։ Մտածելը վտանգաւոր է։ Բոլոր չարիքների բունը ազատութիւնն է։ Անկցի՛ ազատութիւնը։ Կարեւորը մարդկայնութեան անունից բարձրաղաղակ ճառելն է։ Եթէ յաճախ կրկնես սուտը, կը դառնայ ճշմարտութիւն։ Չէ՞ որ ճշմարտութիւնը մտայնութեան խնդիր է։ Ի՞նչ տարբերութիւն կ՚անի, եթէ սեւին սպիտակ ասենք։ Վարժութեան խնդիր է։ Վաղը ամէն մարդ սեւը սպիտակ կը տեսնի։
Արմէնեանը աշխատեց ձերբազատուել միմեանց խաչաձեւող մտքերից, որոնք հոսում էին ակամայ՝ ինչ-որ անկախ, ինքնաբուխ աղբիւրից։ Այդ պահին նա ուզում էր հաւատարիմ մնալ մարմնին, որը երկարատեւ լարումից կարծես ինքնաղեկ գոյութեան էր վերածուել։ Սենեակի խառնիճաղանճի մէջ մի գլանիկ փնտռեց եւ մէջքը պատին տուած, դարանակալ, սկսեց ծխել։ Հիմա նրա աչքերը պղտորուել էին։ Նրա ռնգերից ծուխը անէծքի պէս էր դուրս ժայթքում։ Սենեակը կիսախաւար էր։ Ջարդուած ապակիների տեղ տախտակի կտորներ էին գամել պատուհանին։ Վերադիր դամբարան էր իր խուցը։ Մերձակայ ու կից փողոցներուն կռիւը տենդագին թափ էր ստացել։ Պիտի քանդեն, պիտի աւերեն ու հրդեհեն ամէն ինչ։ Ո՞ւր գնալ։ Քանի՞ պանդխտութիւն ապրի հայը։ Նա հազիւ էր յիշում Մուսա Լերան իր հօրենական տունը։ Իր հայրը այդ ազնիւ լեռնականը, աւազների կիզիչ ցերեկը եւ անապատների ցուրտ գիշերը, յետոյ նոր կեանքի աւետիսը, նորից պատերազմ ու պանդխտութիւն, գաղթակայանների թիթեղեայ ուրուագիծը, հայի անդուլ աշխատանքը յանուն հացի ու լոյսի։ Անէ՛ծք իր հայրենիքը քանդողին։
Մի վերջին անգամ նա հայեացքը նետեց սենեակի չորս բոլորը, ապա կիսաւեր տան յարկաբաժինների շարանը կտրելով իջաւ ցած։ Այլեւս ուշ է, ճանապարհները փակ են։ Լեռներում ապահով է իր կինը։ Փողոցի դուռը ամրացուած էր գերաններով։ Կանգնեց դրան յետեւ։ Պայթիւնները դադար չունէին։ Մարդկային ձայն չկար։ Միայն գնդակներն էին խօսում։ Նրա զայրոյթին փոխարինել էր բութ երկընտրանքը։ Ինչո՞ւ սպանել։ Ես թշնամի չունեմ այս քաղաքում։ Այս ի՛մ քաղաքն է, ի՛մ փողոցը, ի՛մ տունը։ Այս մարդիկ իմ եղբայրներն են, իմ դրացիները։ Կը ճանաչեն ինձ, անպատճառ կը ճանաչեն։ Ես զէնք չեմ բարձրացնի իմ եղբայրների դէմ։ Նրան թուաց, թէ միջանցքում հայերէն հնչիւններ լսեց, հեռաւոր, մատղաշ ճիչերը իր վաղեմի մանկութեան, երբ յետմիջօրէի թանձր արեւից պատպարուելու համար ինքը, Քնարը, Սարգիսը, Էլոն, Նազը, Յարութիւնն ու Նազարը միջանցքի պատից սեւ տախտակ էին խաղում եւ «դպրոց» էին խաղում՝ գրատախտակի ճակատին գրելու «Հ-ա-յ-ա-ս-տ-ա-ն»։ Այդ ժամանակ մանուշակ կար միջոցում, անհուն բերկրանք ու սպասումի յաւերժութիւն։ Մանկական ճիչերը բազմապատկւում էին եւ գոյնզգոյն թռուցիկների նման սաւառնում վեր, դէպի առաստաղ, դէպի երկնքի մերձակայ կապոյտը, հասանելին, մանիշակների բացումը…։
Ու մինչ Արմէնեանը կիսամութ միջանցքի անկիւններում հեռաւոր օրերի բեկորներն էր հաւաքում, քաղաքը գալարւում էր հոգեվարքի հռնդիւններով։ Քաղաքի որդիները որոշել էին սպանել քաղաքը։ Ու բազմազգի ոստանը կենդանի հրաբուխի պէս կրակ էր ժայթքում, արիւն ու լաւայ։ Նա այլեւս չէր յիշում։ Նրան թւում էր, թէ միշտ այդպէս է եղել։ Երբ պատահում էր որ մի քանի ժամով դադարում էր կրակը, կարծես խաթարւում էր նրա զգայարաննների համակարգը, նա վախենում էր, որ կիրած ժամանակը հեղեղի պէս պիտի յանկարծ լեռնանայ ու իր յորձանքների մէջ խեղդի նրա գիտակցութեան փշրանքները։ Շարժուելիս նա զգաց, որ աջ սրունքը ծանրացել է։ Մէկը թէժ նշտրակ էր խրել նրա մսերում։ Ե՞րբ պատահեց։ Նա շօշափեց սրունքը։ Թաց էր ոտքը։ Արիւնը վէրքից իջել, լերդացել էր կօշիկի մէջ։ Բայց այդ ինչպէ՞ս պատահեց, որ հողմամրրիկը իր բաշը ցցեց իր քաղաքում, երբ արտաքուստ այնքան խաղաղ էին փողոցները։ Ո՛չ, ինձ որեւէ լուր մի յայտնէք, չեմ ուզում լսել, այլեւս յագեցել է ողբի աւազանը, այլեւս պրկումից քարացել են հոգուս լարերը, թո՛ղ հանգիստ ննջեն մեռելները, ես այլեւս չեմ կարող սփոփել մեռելներին։ Հիմա մարդիկ Աստծուն սպանում են եւ փոխարէն գրանիթէ արձաններ են կանգնեցնում հրապարակներում, քանդում են աղօթատեղիները եւ փոխարէն ոստեղէն տաճարներ են կառուցում՝ ոսկի ծախելու համար։ Ծախու է դրուած նոյնիսկ ժողովուրդների կեանքն ու ազատութիւնը։ Ո՛չ, ինձ ոչ մի լուր այլեւս, երբ Դանթէի հետ նոր եմ վերադարձել տակաւին շարունակուող ճամբորդութիւնից։
Արմէնեանը գիտէր, որ անվերադարձ է։ Պիտի խանձուեն փիւնիկի թեւերը, պիտի մոխրանայ մարմինը, որպէսզի իր իսկ մոխիրներից վերածնուի յաւերժական թռչունը։ Դրսում տակաւին ոռնում էին գնդակները, ցաք ու ցրիւ, մերթ որպէս համազարկ, երբեմն հատ ու կենտ, սակայն միշտ սպառնալից ու միաժամանակ ընտանի։ Նա գերանները մի կողմ հրեց, անջատեց նիգը եւ հանդարտ բացեց դուռը։ Մի պահ լոյսը կուրացրեց նրան։ Յանկարծ դադարեց կրակը։ Մէկը մոգական գաւազանի հարուածով համատարած լռութիւն պարտադրեց։ Ամայի էր փողոցը։ Մի քանի դիակներ էին աւելացել այս ու այն կողմ։ Միջոցը յագեցած էր ծուխի եւ վառօդի հոտով։ Հրազէնի լռութիւնը աւելի դաժան էր, գրեթէ անտանելի։ Կարծես, ո՛ւր որ է պիտի քանդուէր երկինքը եւ շանթ ու մոխիր թափէր քաղաքի գլխին։ Նա նկատեց, որ փողոցի խորքում, քառուղու անկիւնում մի քանի սպառազէն մարդիկ գլանիկ էին ծխում։ Նա գիտէր, որ դիմացի բնակարանների ամէն մի խոռոչից հրազէնի փողեր էին դուրս ցցուած։ Ուրեմն, ճանաչեցին, գիտեն, որ հայ եմ, բարեկամ, չէ՞ որ իմ ընկերներն են, իմ դրացիները, չէ՞ որ միասին ենք շինել այս երկիրը, սակայն չգիտէր ինչ անել։ Հրացանը ձեռքին նա կանգնել էր դրան շեմին՝ գունաթափ ու գլխաբաց։ Պիտի կտրել ու անցնել փողոցը, յետոյ այլ փողոցներ, կրակի այլ գօտիներ, մահուան այլ հրապարակներ, մինչեւ գետ ապա միջնաբերդը հայութեան։ Իսկ եթէ անծանօթ դիրքերում չճանաչեն իրեն։ Արմէնեանի աչքն ընկաւ գորշ համայնապատկերի ծայրում բարձրացած հայոց եկեղեցու գմբէթի վրայ, որի խաչը պսպղուն էր, երբ մերթ ընդ մերթ քամին ցրում էր ծանրացած ծուխի ամպը։ Խաչը պատռել էր երկնքի կուրծքը եւ ճառագայթ էր որսում։ Խաչի ներքոյ, ծանր կամարների տակ, ժողովուրդը աղօթում էր։ Նա լսում էր համատարած մրմունջը ու երգեհոնի աստուածամերձ աղերսը։ Նա զգում էր խունկի բոյրը եւ մոմերի յուսահատ պլպլոցը։ Բիւր շրթներից հոգեհանգստեան խօսք էր ասւում Աստծուն։ Գուցէ Աստուած չգիտէ։ Գուցէ նա շփոթուել է։ Ո՞ր մեռելների մասին է խօսքը։ Աստուած ինչպէ՞ս արձանագրի այսքան մահ ու կոտորած։ Մի մահ, մի հոգեհանգիստ։ Քանի՜-քանի՜ մատեաններ են պէտք արձանագրելու համար Հայոց Եղեռնը։ Թերեւս այլեւս մատեան չմնաց։ Մի գուցէ Աստուած յոգնել է։ Եթէ քաղաքը մեռնում է, հապա ո՞վ պիտի հոգեհանգիստ ասի մեռելներին։ Այլեւս արիւն չմնաց։ Նա թիկն տուեց դրան եւ մի պահ աչքերը փակեց։ Անցել էր ոտքի ցաւը, թեթեւ էր՝ ինչպէս փետուր։ Կոպերի տակ բոսոր էր աշխարհը։ Հայոց եկեղեցին ընդարձակուել, դարձել էր աշխարհատաճար՝ իր մարմարեայ վէմերի տակ առնելով ողջ քաղաքը։ Լոյսի ծով էր, ժողովուրդների պատսպարան։ Ամէն պատուհանից կախուել էր մի ծաղկեպսակ։ Այրեր ու կանայք համբուրում էին անծայրածիր խորանի քարը։ Մանուկները պարում էին հրեշտակների հետ։ Հազար երգեհոն հազար երգ էին երգում։ Բախ ու Մահլեր, Կոմիտաս ու Վերդի խօսում էին Աստծոյ հետ՝ մխիթարութիւն հայցելով հոգիներին։ Մարդիկ եղբայրացել էին, նրանք միմեանց երես էին համբուրում եւ հասկանում էին իրար։ Յայտնի չէր հոգեհանգի՞ստ էր, թէ տօնահանդէս։ Յետոյ երգեհոններին միացան հազարահունչ ձայներ եւ համամարդկային համերգը տարածուեց երկրից երկինք։
Երբ Արմէնեանը աչքերը բացեց, չգիտէր վայրկեա՞ն էր, թէ յաւիտենականութիւն։ Մի քանի քայլ հեռաւորութեան վրայ մէկը տնքում էր։ Նրա բերանից արիւն էր բխում։ Այլապէս միջոցը յղի էր դաւադիր սպասումով։ Լռութիւնը խեղդում էր նրան։ Նա անզուսպ պահանջ զգաց ամբողջ ուժով բղաւելու։ Փոխարէն կառչեց հրացանին, այնքան ամուր, որ ահա փողը պիտի փշրուէր իր կծկուած ափում։ Դեռ առաջին քայլը չէր առել, երբ լախտի մի ահռելի հարուած իջաւ նրա կրծքին։ Նա ընկաւ դրան վրայ, ծալուեցին ծնկները, տապալուեց։ Քանդուել էր նրա ուսը։ Պայթիւնին հետեւեցին այլ պայթիւններ։ Մի ակնթարթում վիժեցին գեհենի դռները եւ կռիւը վերսկսուեց աւելի ուժեղ թափով։
Արեգակը հեղուկացաւ, սկսուեց սկիզբը, կարմիր ծովերը տիեզերային շառաչով բախուեցին իրար, փոշիացան ու լոյսի արագութեամբ սուրացին դէպի անհուն զուգահեռականները։ Մոլորակները մի պահ շփոթահար դէս ու դէն ընկան, ապա զինուորների պէս շարք կանգնեցին խաչմերուկի մէջտեղում։ Արեւը բացեց իր թեւերը ու կախուեց նրա ճակատի վրայ. կարծես այլեւս ուրիշ տեղ չկար։ Սակայն օրը ցերեկով ինչո՞ւ են երեւացել աստղերը, չլինի՞ խախտուել է բնութեան օրէնքը։ Մի կաթիլ ջուր, որպէսզի կանաչի ծաղիկը, չէ՞ք տեսնում միթէ Քրիստոսի ծարաւը, քանի՜ դար է ինչ՝ Քրիստոսը ծարաւ է, ի սէր Աստծոյ մի կաթիլ ջուր, չէ՞ որ նա էլ իմ ժողովուրդի հետ քայլեց Տէր-Զօրի անապատներով։ Սակայն ինչո՞ւ են ուզում գնդակահարել նրան։ Հաւատացնում եմ ձեզ նա անմեղ է, ես գիտեն նրան, կարդացել եմ իր գրքերը, նրա անունը Դոստոյեւսկի է, նա ժողովուրդների թշնամի չէ, ժողովուրդների թշնամիները գահերի վրայ են, նրանք լարում են որոգայթները, ապա վարդաջուրով լուանում իրենց ձեռքերը։ Նա վազում էր դէպի ծովը, փոքրիտ տղան վազում էր դէպի ծովը, սակայն որքան մօտենում էր ծովին, նոյնքան ծովը հեռանում էր նրանից։ Հետզհետէ նրա քայլերը ծանրացան, կարծես արճիճէ գնդեր էին կապել նրա ոտքերին, յետոյ նրա վազքը քարացաւ, ֆրանսիացու արցունքը Փարիզի գրաւման ժամանակ, Մուսոլինին գլխիվայր կախուած, Ստալինը դագաղում, Հիթլէրը պարելիս, վիեթնամցի տղան գնդակահարուելիս, ի սէր Աստծոյ մի կաթիլ ջուր, եթէ աստղերը կանգ առնեն, ո՞ւր կը թափուեն, ամէնից ապահով տեղը արգանդն է, ես պիտի վերադառնամ իմ մօր արգանդը որպէսզի այլեւս ոչ ոք ինձ չվնասի, որպէսզի չլինի Ապրիլ 24, Բուխենվալդ ու Հիրոշիմա։ Հորիզոնները խորանարդերի վերածուեցին, բիւրեղացան, դարսուեցին իրար վրայ ու անաղմուկ ջարդուեցին համաստեղութեան ծիրում, այդ նոյն պահին փողոցի վրայ գնդակները խաչաձեւեցին միմեանց, ծորացին ու տձեւ խաղալիքների պէս կախուեցին միջոցում։ Կանգ առաւ ժամանակը։ Ես եմ ժամանակը։ Ես եմ տիեզերքի կենտրոնը։ Սակայն ինչո՞ւ է կենտրոնը տատանւում, ինչո՞ւ են շէնքերը խոնարհւում առաջ, այսպիսի բան ես կեանքումս չեմ տեսել։ Բեկուեց ժամանակը։ Մէկը քար նետեց հայելու վրայ ու ծածածռուեց իրականութիւնը։ Ամէն մի բեկոր դարձաւ ամբողջութիւն, իր մարմնից անջատուեցին բազմաթիւ էակներ ու հապճեպով իրենց գործին գնացին։ Մուսա Լերան յաջորդեց անապատը, քաղաքը սեղմուեց իր պատերի մէջ, դարձաւ Երուսաղէմ։ Քանի՜-քանի՜ աղջիկներ է սիրել, որոնք անտեղեակ են իր սիրոյն, օ՜ Երուսաղէմ, օ՜ Էսմերալդա, օ՜ Ռէբէկա, օ՜ Սեդա, օ՜ Բէաթրիս, օ՜ Բաթուլ, օ՜ մայր, օ՜ արեւածագ լեռների, օ՜ արեւմուտքը ծովերի, ինչպէ՞ս պատասխանել նրանց, ի՞նչ ասել Դուրեանին, Շոպէնին, Տէրեանին, Շուբերթին ու Պուշկինին, որոնք դեռ ամբողջովին չծաղկած անժամանակ հեռացան, մի կաթիլ ջուր, «Հայաստանը միշտ գրգռել է նուաճողական ձգտումներ ունեցող ազգերի ախորժակը։ Հայկական բարձրաւանդակի ժողովուրդը միշտ աւարն է եղել այդ ազգերի։ Աւելի քան 500 տարուց ի վեր Հայաստանը բաժանուել է երեք մասի։ Հնուց ի վեր օտար ցեղեր, մէկը միւսի յետեւից, մրրիկի պէս անցել են Հայաստանի վրայով։ Այն ցեղերը, որոնք ամայի դարձրին Առաջաւոր Ասիան, Հունգարիան, եւ հասան մինչեւ Հռենոս, Ատտիլլայի պէս մարդիկ, որոնք դեռ մնում են մեր յիշողութեան մէջ, ամենաքստմնելի կերպով աւերել են Հայաստանը, ոչնչացնելով ժողովուրդին»։ Մի կաթիլ ջուր, եթէ խաչին ու լոյսին փոխարէն մենք էլ աւերէինք ու ջարդէինք, այսօր մենք էլ մեծ պետութիւն կը լինէինք։ Կարեւորը տիրե՛լն է, ո՛ւժը, այլապէս արդարութիւն ու միջազգային բարոյականութիւն յիմար խօսքեր են, եթէ ամուր բռնեմ երկնքի կապոյտը, ապա ինձ հետ ոչինչ չի պատահի, որովհետեւ մահը նախ եւ առաջ հոգու մէջ է կատարւում, իսկ ես ոչ մի գործ չեմ ուզում ունենաք մահուան հետ։ Ինչո՞ւ յարատեւել, ես ապրե՛լ եմ ուզում, հա՛յր, ինչո՞ւ լոկ գոյատեւել, երբ ապրե՛լն է աստղերի պատգամը, ես այսօր եւ իսկ կը սափրուեմ, մոխրագոյն հագուստս կը հագնեմ ու Սոնայի հետ թատրոն կը գնամ, երեւակայել Կարլ Մարքսին վարսավիրանոցում, Պանը թենիս խաղալիս կամ թէ Մովսէսը Ֆիգարոյի դերում։ Երկիւնքը շառագունեց, մնաց մի հատիկ շաւիղ իր եւ արտաքին երեւոյթների միջեւ, բռնեց շաւիղը եւ հեքիաթային թռչունի պէս սաւառնեց արեւելքից արեւմուտք, հիւսիսից հարաւ, երբ կանգնեց ովկիանոսների միջեւ՝ Աֆրիկան դարձաւ մի շքեղ շուշան՝ թեւերը սփռելով մինչեւ Մոնղոլիա ու Ամազոն։ Եթէ երկար մնայ անջրպետում, ապա ժամանակը կ՚անցնի իր ոտքերի տակից ու ինքը կը դառնայ անժամանակ, այսպէս ասած՝ անմահ, ինչպէս Զեւս, կարեւորը սակայն պոկուած մնալն է երկրագնտից, միայն թէ՝ երանի՜ մի կաթիլ ջուր լինէր, մի կաթիլ ջուրի համար ես ամէն ինչ կը տայի, նոյնիսկ անմահութիւնս։ Ուրեմն այսպէս է պատահել Խաչեալի հետ, իմ ժողովուրդիս հետ, Վարուժանի հետ, Բէքէթի հետ, Զօհրապի հետ, հին ու նոր սուրբերի հետ, ծանօթ ու անծանօթ նահատակների հետ, եկել մի բան ասել ու գնացել են, մեզ թողնելով անպատասխան, իսկ մնացողները տենդահար վերլուծել են, տեսութիւններ ստեղծել ու մեր վզին կապել լուծը, երբ զոհերի մահը աւելի խօսուն է, քան ապրողների կեանքը։ Նա բարձրացաւ, սուրացող գնդակները բռնեց, գրպանը դրեց ու թաշկինակով ձեռքերը սրբեց։ Հա՛յր, դու երբեք չասացիր ա՛յն՝ ինչ ուզում էիր ասել, այսօր, վաղուան ձգեցիր ու չասացիր ա՛յն՝ ինչ ուզում էի իմանալ, երբ քո մի խօսքը կարող էր փրկել ամէն ինչ։ Ես այսուհետեւ ինչպէ՞ս նայեմ որդուս աչքերին, ի՞նչ ասեմ նրան, երբ չգիտեմ։
Յակոբ Կարապենց
