ՄԱՐԴԿԱՅՆԱՊԱՇՏԸ՝ ԿՌԱՔԱՆԴ, ԱՍՏՈՒԱԾԱՍՊԱՆ

Լեռկամսարեան մարդկայնապաշտութեան, հիւմանիզմին մասին խօսիլը՝ կրնայ հնչել փոխնիփոխ իբր հասարակ տեղիք, կամ հակառակը՝ իբր յարակարծիք: Հա­սարակ տեղիք՝ եթէ բնութագրումը ընկալուի իբր դաժան վարչակարգի մը մէջ մար­դու իրաւունքներուն՝ արժանաւորութեան, տարրական ազատութիւններու պաշտպանի. յարակարծիք՝ եթէ մեծ երգիծաբանին մօտ շեշտել ուզուի նարկիսականութիւնը, երբեմն եւ անիշխանականութեան հակող անհատապաշտութիւնը, նաեւ տեղ-տեղ երեւցող ցնցիչ ոչնչապաշտութիւնը:

Յամենայնդէպս, երգիծաբանի վաստակին գլխաւոր corpus-ը կայացնող «Օրա­գիր»ը, բազմատասնեակ տարիներու վրայ սփռուած, լայն ու խոր հանքավայր է նիւթե­րու, հանածոներու, որոնք կ’արտօնեն ընթերցողին՝ տարուբերել իր դատումը՝ ընդմէջ մարդկային իրաւունքներու պաշտպանի եւ անիշխանականի-ոչնչապաշտի այդ բեւեռ­ներուն: Ի վերջոյ անդրադառնալու համար, որ զոյգ այդ հակումները իրար կը չէզոքաց­նեն, կամ աւելի ճիշդ՝ իրար կը հակակշռեն—սոկրատեան տիպի բանապաշտութեան մը, մարդկայնապաշտութեան մը մէջ:

Հոս չ’առաջադրուիր ձեռնարկել լեռկամսարեան մարդապաշտութեան քննարկու­մին այդքան ընդհանրական ծիրի մէջ: Այլ, իբր խորք առած այդ արդէն փորձուած աշ­խատանքը2, հետազօտել մարդու եւ մարդկային արժէքներու լեռկամսարեան ընկալումը մասնաւոր երկի մը՝ «Քրիստոսի երկրորդ ծնունդը» թատերակին մէջէն3: Ուր վերոնշեալ յատկութիւնները կը ներկայանան երրորդ բնորոշ յատկութեան մը՝ անաստուա­ծութեան միացուցիչ ծիրէն ներս:

«Քրիստոսի երկրորդ ծնունդը», ուրեմն, թատերակ է, ըստ հեղինակային ենթախորագ­րին՝ «Աստուածային կատակերգութիւն երկու արարով, մէկ պատկերով»:

Նկատելի է անշուշտ ենթախորագիրին քովնտի ակնարկութիւնը՝ միջնադարեան նոյնանուն դասական երկին եւ անոր բանաստեղծ հեղինակին…: «Աստուածային», ար­դարեւ, քանի թատերակի գործողութիւնը տեղի կ’ունենայ «երկինքի» մէջ, եւ կրնայ բնո­րոշուիլ տռամային, եթէ ոչ ողբերգական, տիրապետող շեշտադրումով, դիցա-երգիծական (héroï-comique) օժանդակ բայց կարեւոր շեշտի մը առընթեր, որ գործին մաս­նայատուկ՝ լեռկամսարեան բնորոշ կնիքը կու տայ:

Գործողութեան «երկինք»ը, յամենայնդէպս, առաջին իսկ տողերէն կը կորսնցնէ իր երկնայնութիւնը, երբ երգիծաբանը, «Պիէսի համար ի զուր [փնտռելէ ետք] մի իդէալ կին», կ’իմանայ որ «մի կին կայ Մարիամ Աստուածածին անունով, նա էլ երկնքումն է», եւ կը հարկադրուի բարձրանալ երկինք, որովհետեւ «համբառնալ միշտ հնարաւոր է»:

Հոս՝ անհրաժեշտ ճշդում մը.- Սկզբնական բացատրութեան մէջ, «երկինք համբառ­նալու» հնարաւորութեան կողքին, երգիծաբանը՝ մոլորեցուցիչ չարաճճիութեամբ մը՝ սխալ բանալի կու տայ (անուշադիր) ընթերցողին: «Պիէսի նիւթը շօշափում է մեր ներ­կայ սոցիալական կեանքի ամենացաւոտ կողմերից մէկը: Դա մեր ընտանիքն է […] քա­ղաքակրթութեան առաջընթացը չգոհացրեց մաքուր սրբակրօն ըն­տանիքի մինիմալ պահանջնե­րը…»:

Անկարելի է չնկատել աչքի քթթումը, որ երգիծաբանը կ’ուղղէ իր թափանցուն ընթերցողին, երբ կը սպրդեցնէ «մաքուր», «սրբակրօն» ածականները, ապա՝ կին էակի հասցէին «մեղսոտ», «սատանայի գոր­ծակից» բնորոշումները: Ճիշդ է, եր­գիծաբանը յաճախ ձաղկած է խոր- հըրդային կարգերու տակ բարքերու խաթարեալ վիճակը. ճիշդ է նաեւ, որ իգական սեռին հանդէպ իր վերաբերումը զերծ չէ նախապաշարումէ, երկուութիւննե­րէ: Բայց թատերակին ընթացքը, առաջին էջերէն արդէն, լրիւ կ’անջատուի այս մակար­դակէն: Իր ամբողջ տեւողութեան, ու մինչեւ աւարտը, անիկա կը շարժի մարդկային—ընդհանրական գետինի վրայ—մարդ արարածի էական տկարութիւնը. ասոր հետե­ւանք՝ կարիքը «սրբազան»ի. խորհակումը կուռք եւ աստուած ստեղծելու: Հասնելով հրա­մայականին՝ պայքարելու չարիքի այդ աղբիւրներուն դէմ, իշխելու/իշխուելու իրերահաղորդ եւ լրացուցիչ ընդոծին, բայց յաղթահարելի հակումնե րուն4…:

Գրական սեռին/տեսակին շուրջ վերը եղած բնորոշումները լրիւ կ’արտացոլան իբր «Գործող անձինք» ներկայացուած ցանկին եւ ընկերացող տեղեկութիւններուն մէջ.- Մա­րիամ Աստուածածինէն («Դեռ չի պարզուած՝ Յովսէփի՞, թէ՞ Աստծուկին») մինչեւ Աս­տուած («Քրիստոսի պաշտօնական հայրը»), եւ մինչեւ Յովսէփ («միջանկեալ ամուսին»): Համլէտ՝ «Քրիստոսի երիտասարդութեան ընկերը», որ—ի դէպ—կը նպաստէ թատերականութեան, միանգամայն եւ անհեթեթի, ողբերգականի հակող մթնոլորտի մը ստեղծման: Թատերակին գաղափարական ընդհանրացուցիչ պատգամին համար՝ կարեւոր ներկայութիւններ են «աստուածացու» ներ՝ Լենին եւ Ստալին, «երկրային աս­տուածներ՝ մարդասպանութեան գծով»: Իսկ տժգոյն, պարզ պատկերային ներկայութիւններէն՝ մուտքի կարգով՝ ունինք նախ Գաբրիէլ հրեշտակապետը. ապա չորս աւե­տարանիչները5, ձախորդ կենսագիրներ Քրիստոսի, որ իր Կասկածը եւ ճշմարտութե­ան ձգտումը կ’արտայայտէ մերժելով անոնց աւետարանները. ապա եւ՝ անշուշտ՝ դժոխքի կառավարիչ Սադայէլը6:

Առաջին արարը, իր եօթը տեսիլներուն մէջ, նախ կը բեմադրէ հակադրու մը խոնարհ, առողջ բնազդներով ու դատումով մարդկութեան (Յովսէփ), եւ օտարեալ, տկար, «սրբազան»ի վախէն հալածական, ճնշուած բայց եւ ճնշող մարդկութեան մը (Մարիամ): Հետեւող տեսիլքը մուտք կու տայ կեդրոնական-կերպարին՝ Քրիստոսի, որ, թէ եւ իմաս­տով մը՝ deus ex machina, բայց գաղափարական ուժգնութենէ բխող վաւերականութիւն մը ունի, նաեւ տիպաշարին տռամային նոթին կրողն է, տանջող կասկածին թակարդը ինկած՝ արդէն սկիզբէն: Երկփեղ­կուած՝ կասկածելի աստուածութեան մը եւ բաղձացուած մարդ­կայնութեան մը միջեւ, ան կը ձգտի ազատագրումի՝ իր ինքնութիւնը քողածածկող աստուածային սու­տէն: Որովհետեւ «Փրկիչ»ի իր կո­չումը կը ճնշէ զինք, կ’օտարէ իր էութենէն: Գիտէ, որ ինք, փոխա­նակ փրկելու մարդկութիւնը, աւե­լի եւս մխրճած է զայն մեղապարտութեան, տկարութեան, օտարու­մի խրուտը: Բայց իր կերպարին վերհանումը պիտի զարգանայ աւելի անդին:

Արդէն հոս, Քրիստոսի հարցապնդումը մօրը ուղղուած՝ պիտի հանդիպի այս վերջինի խուսափու­մին, եւ պիտի ընդհատուի: Իր կասկածներու լուսաբանումին հետամուտ՝ ան պիտի հարցաքննէ նաեւ հրեշտակապետ Գաբրիէլը, ապա՝ աւետարանիչները: Հարցապնդումը կը փակուի զաւեշտային, ըսենք՝ ձրի (եւ անշուշտ անվաղորդայն) շերտով մը՝ Ստալինի կենսագիր Բերիային առնչուող:

Նոյն շերտը լուրջ ծաղր-պարսաւի ծանրութիւն կը ստանայ անմիջապէս աւելի վար, Աստուծոյ եւ Լենինի զրոյցին մէջ, ուր կը հաստատուի աստուածային եւ մարդկային բռ­նատիրութիւններու հանգիտութիւնը: Լուրջ ու ծանր պարսաւ, որ սակայն կը պահէ նաեւ նուրբ երգիծանքի ընտիր տարրեր:

Արարին վերջին տեսիլները զգալի կ’ընեն տագնապին գագաթնացումը: Նախ՝ Քրիստոսի եւ Համլէտի զրոյցը, որ տիրականօրէն կը գործածէ զուգահեռը երկու կեր­պարներու տռամային լիցքերուն, առիթ տալով գլխաւոր հերոսին՝ բացայայտելու իր կասկածները, նաեւ իր վճռականութիւնը՝ արդարագործ «սուրը աստծու պէս դուրս քա­շելու», եւ ո՛չ՝ դերասան Համլէտի մը պէս: Թատերականի եւ կեանքի զուգահեռացման դիտողութիւնները նուրբ են ու սրամիտ:

Կը հետեւի Մարիամ-Քրիստոս-Յովսէփ եռանդամ ամբողջի վերականգնումը—երբ Քրիստոս մօրմէն իմացած է՝ աստուածային սուտի ետին՝ զինք «խեղճ ու կրակ, թշուառ, ողորմելի հիւսնի որդի» դարձնող ճշմարտութիւնը: Ճշմարտութիւն, սակայն, որ իրեն համար երջանկութեան աղբիւր է, զինք մարդացնող, լոգանք՝ սուտի այրող պատմու­ճանէն մերկացնող7…: Արարը կը փակուի Քրիստոսի հրահանգով՝ վերջին Դատաստա­նի փողը հնչեցնելու, մինչ իր ծնողներուն կը թելադրէ երթալ եւ ապրիլ իրենց աշխատանքով, որպէսզի իրենց «բնակած վայրն անուանուի դրախտ»:

Հոս կը յայտնուի նաեւ գլխաւոր կերպարի հոգեկազմին մէկ նոր խաւը, երբ ան կը մերժէ ծնողներուն աղաչանքը՝ իրենց ընկերանալու, խոստովանելով՝ որ «խճճուած [է իր] խղճի ճիրաններում», եւ որ սկսած է «մի գործ, որն պէտք է վերջացնել»:

Երկրորդ արարը կը բովանդակէ միակ երկար տեսիլ մը8: Ներկայ են բոլոր աստուածները՝ Աստուած, Ալլահ, Ապիս եզը, Արամազդ, «աստուածացու» ներէն՝ Լենին, եւ յետոյ՝ Ստալին—բոլորն ալ՝ բանտարկուած: Նուրբ երգիծանքի տարրեր, ծանր հեգնան­քի նոթերու հետ իրերայաջորդ, կ’ուղղուին խորհրդային ախտավարակ բարքերու եւ վարչակարգի ոճիրներուն, բայց նաեւ ընդհանրապէս կրօնական պատկերացումներուն դէմ, անոնց՝ մարդը օտարող, ընկճող ճնշումներուն: Զրոյցը կ’ընդհատուի Բեհեղ զեբու­ղի հրահանգով աստուածներուն՝ շարուելու եւ ուղղուելու դէպի վերջին Դատաստանի ատեանը:

Թատերակը փակող «Պատկեր»ը միակտուր, երկար մեղադրական ճառն է Քրիս­տոսի, նախորդուած՝ երկու նամակներէ նկարիչ Ռաֆայէլէ եւ Գրիգոր Նարեկացիէ: Ասոնք կը բացայայտեն «սրբազան» յորջորջուած, իբր այդ դիմակաւորուած մարդկային ստեղծումներու հոգեբանական դրդումները, անոնց աշխարհիկ խորքն ու բնոյթը: Գա­լով Քրիստոսի ճառին, անիկա ահաւոր ծանրութեամբ դատախազական մեղադրագիր է, որուն բովանդակութիւնը, ի դէպ, փշուր առ փշուր ցրուած՝ տիրական ներկայութիւն մըն է լեռկամսարեան օրագիրի հատուածներուն մէջ, իբր ամբողջ կեանքի մը փորձը արտայայտող անխախտ համոզումներ9:

Կրօններու զանազանութեան մէջ, մարդկայնապաշտ երգիծաբանին առաջին, եթէ ոչ գըլխաւոր թիրախը պիտի դառնան՝ Եհովան ու անոր հետեւող քրիստոնեաներու «Ա­մենակալ Աստուած»ը, աւելի ճիշդ՝ երկուքի եբրա-քրիստոնէական խառնածին սրբազնութիւնը: Որովհետեւ քրիստոնէութիւնը, իրօք անհեթեթ ընդլայնումով եւ անբացատ­րելի ստրկամտութեամբ, որդեգրած է զուտ հրէական հին կտակարանի ողջ աւանդը, փաստօրէն պարպուելով իսկապէս քրիստոնէական պատգամի մը իր համեմատական զտութենէն: Քրիստոսի մեղադրական «ակտ»ը, արդէն, գլխաւորաբար այդ աւանդու­թեան դէմ է որ կ’ուղղուի, սկսած առաջին զոյգի՝ Ադամ-Եւայի դրախտէ արտաքսումով, հասնելով մինչեւ խոստացուած «Աւետեաց երկրի» նուաճումն ու տեղաբնակ ժողովուրդ­ներու ոչնչացումը, անցնելով Կայէնի զոհին «ծակաչք» մերժումէն, որ զայն եղբայրաս ­

պան պիտի դարձնէր, կամ Աբրահամին պարտադրուած պայմանէն՝ իր միածին Իսահակ որդին զոհ մատուցանելու («Ոչխարակերութիւնից մենք անցնում ենք մարդակե­րութեան շրջանը, նկատի ունեցէք…»):

Ամբաստանեալներու տողանցումը կը շարունակուի «Ալլահ»ով, ապա՝ «յունական աստուածներով», եւ վերջապէս՝ հայ Արամազդով…:

Անշուշտ պիտի չմոռցուէին երկու «աստուածացու»ները՝ Լենինն ու Ստալինը, որոնք «երկրում նստած կապկեցին երկնային աստուածներին՝ իրենց բոլոր ձեւերով»—սկ­սած «կարծեցեալ դրախտ» Ռուսաստանէն, որուն՝ «բոլոր վայելքների ծառերից արգի­լեցին ուտելը, բացի կոմունիզմի ծառից, (…) որի պտուղն էլ լեղի էր եւ հնար չէր ճա-շակել»: Ու՝ «առանց հասկանալու, որ բոլոր ճանապարհներից միայն կոմունիզմն է, որ չի տանում դէպի դրախտ»: Մեղադրական ճառը պիտի աւարտի այս «սոցիալ-սրիկաներ»ուն յատկա­ցուած բաժինով: Եւ «մարդկութիւ­նը», որուն ատեանին Քրիստոս պիտի դիմէ՝ դատավճիռ պահանջելով՝ միաձայն պիտի արձագան­գէ՝«Մա՛հ բոլոր աստուածներուն»:

Հոս՝ կ’իյնայ վարագոյրը Քրիստոսի ներաշխարհի երկրորդ գաղ­տախուցին—որուն գոյութիւնը զգացուած էր միայն: Հազիւ «ծնած» իր այս «երկրորդ ծնունդ»ով, ու հազիւ վաւերացուցած աստուածներու մահավճիռը, ան, իր «մար­դութիւնը» ստանձնելու, նաեւ մարդկութիւնը կռաստեղծումի ախտէն բուժելու զոյգ անդիմադրելի մղում­ներով, կրկին պիտի դիմէ նոյն ա­տեանին, ինքզինք սահմանելով իբր դատապարտուածներու «որ­դին, անոնց ժառանգը, որն իրենց մահուանից յետոյ կարող է շարու­նակել իրենց կիսատ թողած գոր­ծը»: Ուրիշ խօսքով, իր փրկչութիւնը սրբագրելով տրամախոհական շրջումի մը մէջ, ան պիտի զգուշացնէ մարդկային սեռը օտարումի, ստրկացումի, ինքնաստրկացումի՛ շա­րունակման, երկրաւոր թէ երկնաւոր աստուածներու նորոգ ստեղծման վտանգին դէմ. վտանգ՝ որուն դուռ կրնար բանալ իր մէջ առգոյ «աստուածային» տարրը10: Ատոր հա­մար, հազիւ ծնած ուրեմն երկրորդ իր ծնունդով, ան պիտի վճռէ՝ «երկրորդ անգամ պիտի խաչուեմ՝ իմ 1950 տարուայ մեղքերս քաւելու համար: Խաչուել, թաղուել, բայց երեք օրից բնաւ յարութիւն չառնել»:

Քրիստոսի «փրկչական» առաքելութիւնը հոս կը լրանայ՝ աստուածութեան, տիրո­ղութեան վերջին հետքերը կրողին անհետացումով: Վերջնական ինքնազոհումով: «Անյարութիւն» իր երկրորդ մահով է միայն, որ այս մարդ-աստուածը կրնայ մարդկութիւնը փրկել օտարումէ, ինքնաստրկացման ախտագին հակումէն, տէր-եւ-ստրուկի տրամա­խոհութենէն: Եւ կու գայ եզրափակիչ յորդորը. «Մարդկութի՛ւն, փակէ՛ք երկնքի դռները եւ երկի՛ր իջէք ապրելու մարդկայնօրէն»: Յորդորը զերծ չէ պարսաւիլիցքէ, իրապաշտ, անպատրանք շեշտէ մըն ալ. «Չեմ ասում «որպէս եղբայրներ»: Եղբայրները հօր ժա­ռանգութիւնը բաժանելիս աւելի են թշնամի, քան մարդը՝ մարդու: Ծնուեցէ՛ք մարդ, ապրեցէ՛ք մարդ ու մեռէք մարդ…»:

Ապա, վերջապէս, ինքնազոհաբերումն է, դատաւորներուն ուղղուած վերջին խօս­քով մը. «Ես վերջացրի: Ես ձերն եմ հիմա: Կապեցէ՛ք ձեռներս յետեւս եւ տարէք հրա­պարակ խաչելու…»:

Եզրափակելու համար մեկնաբանական այս նոթերը, պէտք է անպայման նշել ա­ւարտի պարբերութիւնը, երեւութական անկարեւորութեամբ մը՝ սոսկ «Ծանօթութիւն» խորագրուած: Բայց որ սկեպտիկ, միանգամայն եւ զգաստ նոթով մը կ’ազդարարէ մարդ- կայնապաշտ մտածողի այս տեսիլքին իտէալականութիւնը, չըսելու համար՝ անկարե­լիութիւնը. «Դատապարտուած աստուածները վճռաբեկ բողոք են ներկայացրել Տիեզերական Ոգուն», թէ՝ «մարդիկ են ստեղծել աստուածներին», ո՛չ հակառակը, եւ «պա­տասխանատու են իրենց գործած բոլոր մեղքերի համար»: Եւ «Տիեզերական Ոգի»ի պատասխանը, որ սկեպտիկ նոթին կ’աւելցնէ ոչնչապաշտական երանգ մը՝ մարդկու­թեան եւ Երկրի աննշանութիւնը յուշելով «տիեզերական մասշտաբի վրայ», արհամարհական՝ «Տեղական հարց է, ձեր մէջ կարգաւորեցէք…» թելադրանքով:

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1 Առ ի նշում ծննդեան 135ամեակին (1888-1965):

2 «Մարդը գործին մէջէն», Յ. Քիւրքճեան, in «Լեռ Կամսար – մարդը գործին մէջէն. աքսորականի գաղտնի օրագիր», հրատ. Արաս, Իսթանպուլ, 2021:

3 «Թատերախաղեր», Երեւան, «էդիթ պրինտ», 2013:

4 Երկին այս իսկական, խորքային լիցքին է որ կ՛ակնարկէ «Թատերախաղեր» հատորը խմբագրող թոռնուհին՝ Վանուհի Թովմասեանը. «Թատերակը աւելի գլոպալ, համամարդկային, խորքային խնդիրների է առնչւում… Պէտք է մարդ ծնուել, մարդավայել ապրել եւ այսքանից յետոյ հանգիստ խղճով հեռանալ այս մեղսոտ աշխարհից»:

5 Ըլլա՛յ «Գործող անձինք»ի ցանկէն, ըլլա՛յ երկին մէջ սփռուած այլ տարրերէ, կը նկատուի երգիծաբանին խոր ծանօթութիւնը… սուրբ գրային գրականութեան – բան մը որ կը դիտուի նաեւ Օրագիրին եւ այլ էջերու մէջ: Կրտսեր որդին վանեցի քահանայի մը (խստակեաց եւ անհամբոյր մարդ, որ արդէն կանուխէն պիտի մեկնէր Վանէն, պանդխտանալով ընտանիքէն հեռու). ապա եւ աշակերտ՝ Էջմիածինի Գէորգեան ճեմա-րանին,— Արամ Թումաղեան մանկութեան եւ պատանութեան լրիւ ճաշակեր է արեւելեան-աւանդական եկեղեցական մթնոլորտի խստութիւններն ու մռայլութիւնը — ասոնցմէ ծնած խորշանքին յետագային բար-դելով նաեւ ինքնազարգացումէ բխող ազատ մտածողութեան անկաշկանդութիւնը:

6 Գործող անձերու ցանկին մէջ մոռցուածներ են՝ հոս.- Ալլահ, Ապիս եզ, Արամազդ: Մինչ կը յիշատակուին՝ «ժողովուրդներ, ամբոխներ, յիմարներ ու մի որսորդի շուն»…

7 Հարկ է հոս պարզապէս նշել երկուութիւն մը, որ կրնայ ուզուած ըլլալ մեր թատերագիր երգիծաբանէն, բայց կրնայ նաեւ ըլլալ հետեւանք յօրինումի տիրապետման պակասի, վերանայումի պակասի մը: Մինչ կը հաս-տատուի «ճշմարտութիւնը» Քրիստոսի՝ «հիւսնի որդի» ըլլալուն, միւս կողմէ այս վերջինը կը յայտարարէ «Աստծուն [բռնած ըլլալ] մի անմեղ կնոջ բռնաբարելիս»: Ասիկա՝ պարզ նշում մը, որ ի հարկէ ոչ մէկ ձեւով կ՚ազդէ գործի ընդհանուր յօրինումին եւ ներշնչող ուժին:

8 Տեսիլներու բաժանում մը (երկու կամ երեք տեսիլ) պիտի ըլլար աւելի բնական: Միակտուր վիճակը կրնայ ըլլալ հետեւանք բնագրային անբաւարար խնամքի:

9 Գրութեան առընթեր շրջանակուած մանր հատուածները բաւականաչափ կը վկայեն այդ մասին:

10 Տե՛ս նաեւ հոս՝ աւելի վեր, ծնթգրթ. 7:

 

Փողոցում քահանայ տեսայ: Այնպէս հաստատուն քայլերով եկեղեցի էր գնում, կարծես իրօք Աստուած գոյութիւն ունի:

Մինչդեռ եկեղեցի, Կենտկոմ, Մարք սիզմ–լենինիզմի ինստիտուտ եւ նման վիճելի հիմնարկներ գնալիս, նրանց տէր տէրները պէտք է տարակուսելի ընթացք առնեն, երբեմն ետ դառնան, ապա շարունակեն, ամէն նոր քայլին երկար ու բարակ դատեն ու եթէ հիմնարկի շեմքին հասնելիս անգամ համոզուեն, որ սուտ հիմնարկ են մտնում, անմիջապէս ետ դառնան՝ ճշմարիտ գործին հետեւեն:

(Օրագիր, ապրիլ 1957)

Աստուածները բոլորն են այսպէս խաբեբայ:

Վերցնենք աստուածներից «ամենակալին»:

Ա՜յ մարդ… դու աշխարհիկ մեղքերից հեռու, ծանրաբարոյ, պատուաւոր Աստուած ես. կոյս Մարիամի շուրջը ինչո՞ւ ես քարշ գալիս: Դու, որ «քարերից Աբրահամի որդիներ» կը ստեղծես, ի՞նչ դժուար բան է քեզ համար նոյն քարերից մի հատ էլ Քրիստոս շինել, աշխարհ ուղարկել. ի՞նչ կարիք կայ դրա համար խեղճ կոյսին յղացնել: Յղացնող ես՝ Գաբրիէլ հրեշտակին ողարկիր մեր կոլխոզների երինջներին «աւետիք տալու», որոնք արբունքի հասած՝ տարիներով ցուլի են սպասում:

Դու ամենակարող Աստուած ես. կի՞ն է պէտք քեզ, ստեղծի՛ր. որդի՞ է պէտք, ստեղծի՛ր: Էլ ի ՞նչ կարիք կայ աւելորդ տեղը պատէ պատ ընկնել:

Աստուածնե՛ր, ինչ ուզում էք՝ արէք. միայն մի՛ խաբէք. ամօթ է:

(Օրագիր, փետրուար 1958)

Աստուածներն ու աւազակները շատ ընդհանուր բան ունեն: Երկուսն էլ ապաստանում են լեռներում: Իսրայէլի աստուած Եհովան ապաստանել էր Սինա լեռան վրայ: Յունաստանի Զեւսն իր ընտանիքով Օլիմպոսի, իսկ մեր Արամազդն էլ, արդէն գիտէք՝ Մասիսի վրայ:

Աւազակներն ու աստուածները, այսպէս տեղաւորուած լեռներում, դարեր շարունակ կողոպտել են մարդկութեանը: Աւազակները մարդու ինչքն են կողոպտել, աստուածները՝ մարդու խելքն ու բանականութիւնը:

Երկուսն էլ արիւնարբու, բայց ոչ հաւասար չափով: Իսրայէլի աստուածը մարդու եօթը պորտից էր իր վրէժը հանում, իսկ աւազակը միայն կողոպտում էր ու բաց թողնում:

Աւազակի մէկ ուրիշ առաւելութիւնն էլ այն է, որ մարդուն կողոպտելուց յետոյ, իր զոհից չի պահանջում, որ իրեն պաշտի: Իսկ աստուածը պահանջում է:

Ըստ իս, մարդկութիւնը այս երկու պատուհասներից ազատուելու մի միջոց միայն ունի:

Հարթել, գետնին հաւասարեցնել աշխարհի բոլոր սարերը…

(Օրագիր, դեկտեմբեր 1958)