Մարկ Նշանեանի վերջին մտորումներուն մէջ կեդրոնական տեղ կը գրաւէ մահադիմակը։ Այս փոխաբերական յղացքը կը դառնայ կիզակէտ, ուր Նշանեանի տասնեակ տարիներ շարունակ հետապնդած նիւթերը՝ լեզու-վկայ-վկայագրութիւն, ժամանակ-պատկեր-պատում միասնաբար կը կուտակուին ու միաժամանակ կը պարզուին։
Վերջերս, դասախօսական զրոյցներէն մէկուն ընթացքին, ան կ՚ակնարկէր տեսողական արուեստի մահադիմակ արտադրելու յատկանիշին՝ ըսելով, «Արուեստի գործին մէջ արձանագրուած է սպասումը, սպասումը ինքնիր մէջ է։ Արուեստը կը սպասէ խնամակալին, որպէսզի մտնէ թանգարան»։ Այսինքն՝ արդի արուեստի պարագային, պատկերը՝ հասնելու համար տեսանելիութեան, պէտք է դառնայ արխիւ (ըլլայ ինքնիր մահադիմակը), խնամակալի միջնորդութեամբ։
Հայկական սփիւռքի մէջ դժուար է անջատել արուեստագէտը վերապրողէն եւ մտածել արուեստի մասին՝ վկայագրութեան սահմանէն դուրս։ Եթէ հասկնանք վկայութիւնը իբր ողբալու ժխտում, սփիւռքի արուեստը տեսանելիութեան բաղձանք ունի՞, խնամակալ ունի՞, հետեւաբար, ինչպէ՞ս կրնայ սգալ աղէտը։ Տեսանելիութեան անկարելիութիւնն ու խնամակալի բացակայութիւնը պարզելո՞վ արդեօք։ Եւ աւելի անդին, նման մօտեցում կրնա՞նք մշակել սփիւռքի գրականութեան մասին։ Գրականութեան պարագային ի՞նչն է, որ կը համապատասխանէ տեսանելիութեան բաղձանքին կամ արխիւանալու ձգտումին։ Իսկ ինչպէ՞ս կարելի է ընդլայնել արխիւանալու քաղաքականութիւնը, երբ կը խօսինք ցրուածութեան մէջ արտադրուած սփիւռքի գրականութեան մը մասին, գրուած՝ վերապրող լեզուով։
Իբր սկզբունք առնենք այն առաջադրութիւնը, թէ գրականութիւնը, եւ մանաւանդ արձակը, կրնայ խօսեցնել աղէտը։ Բայց ի՞նչ կը նշանակէ խօսեցնել աղէտը, երբ դէպք մը աղէտալի կը դառնայ հոն, ուր վերապրողին համար փորձառութիւնը կը դարձնէ անխօսելի։ Այսինքն՝ եթէ աղէտը սահմանենք իբր ըմբռնումի խախտում, եւ հետեւաբար,
փորձառութիւնը լեզուի բերելու անկարելիութիւն, գրականութիւնը ինչպէ՞ս կրնայ յաջողիլ աղէտը պատկերացնել։
Նման նիւթեր հետապնդող հեղինակներու համար պատասխանը պարզ է։ Գրականութիւնը, որ, ի տարբերութիւն պատմագիտութեան, ազատ է ժամանակագրութիւն արտադրելու հրամայականէն, կրնայ աղէտը խօսեցնել՝ ներկայացնելով անոր պատկերացման անկարելիութիւնը։ Սոյն մօտեցման ծիրին մէջ աղէտը կը տեսաբանուի իբր դէպք մը, որ կը ծաւալի առանց վկայի, քանզի ոճիրը ամբողջութեամբ վկայողը անոր զոհ գացողն է։ Իսկ վերապրողը դուրս կու գայ իբր անկատար վկայ՝ կրելով կորսուած վկայութեան բեռը։ Ուրեմն միայն գրականութիւն մը, որուն պատումը կը ցուցաբերէ վկայագրութեան միաժամանակ պահանջն ու ձախողութիւնը, յաջողած կը համարուի աղէտի փորձառութիւնը պատկերացուցած ըլլալու։
Նշանեան եւս կը սահմանէ աղէտը իբր վկայութեան անկարելիութիւն։ Բայց, ըստ իրեն, վերապրողը կը համարուի ո՛չ միայն թերի վկայ, այլ մեռեալ վկայ։ Վերապրողը կը վերադառնայ իբրեւ մեռեալ, որովհետեւ իր մէջ խորտակուած է կեանքի պայմաններէն առաջնահերթը՝ պատմելու կարողութիւնը, վկայելու հանգամանքը։ Պատկեր, Պատում, Պատմութիւն գիրքի առաջին հատորին մէջ, Նշանեան, բացատրելով աղէտի պատահարին բնոյթը, կը գրէ. «Պատումի պահանջը կը ծագի, կ ՚ արտայայտուի օր-ցերեկէն ներս, Աղէտի հորիզոնէն ներս, այն Աղէտին որ կը հասնի տեսողութեան ու վկայութեան մարդուս մէջ, ու մարդը կը դարձնէ մեռեալ վկայ, եթէ չէ մեռցուցած պարզապէս որպէս մարդ» (206)։ Աղէտին փորձառութիւնը կ՛ուզէ գտնել իր պատումը, դէպքէն ետք, սակայն ի զուր։ Վկայութեան եւ պատումի պահանջը չի կրնար կատարուիլ աղէտալի փորձառութեան ընթացքին, եւ ճիշդ անոր համար, ուշացած պահանջը անգործադրելի է վերապրողին համար, որուն մէջ արդէն սպաննուած է վկան։
Մեկնելով վերապրողի սահմանումէն, ըստ Նշանեանի, վերապրող լեզուն ալ նոյնպէս մեռեալ լեզու է։ Ուրեմն ի՞նչ կը նշանակէ ունենալ մեռեալ լեզուով գրականութիւն, ինչպէս արեւմտահայերէն գրականութեան պարագան է։ Ի՞նչ կը նշանակէ վերապրող լեզուով խօսեցնել աղէտը։ Նշանեանի համար, վերը եւս նշուած այս հարցումին պատասխանը հետեւետլն է՝ գրականութիւնը կը խօսեցնէ աղէտը, երբ գրութեան լեզուն կ՚արձանագրէ իր մահը ինքնիր մէջ։ Այսինքն՝ երբ լեզուն կը դառնայ ինքնիր մահադիմակը:
Գրական տեսութեան եւ քննադատութեան մէջ, գրական գործի մը կենդանութեան եւ մահուան սահմանը կը բնորոշուի գրութեան թարգմանելիութեամբ։ Թարգմանելիութիւն կը նշանակէ, թէ գրական գործեր իրենց մէջ կը պարունակեն ձգտումը դէպի թարգմանութիւն, ուր կայ ապագայ կեանքի մը խոստումը։ Այսպէս, թարգմանութիւնը երկու ձեւով կը ծառայէ բնագրին՝ թէ՛ կ՚ապահովէ գործին յաւիտենականութիւնը, եւ թէ՛ կը կնքէ անոր սպառումը։ Պահպանումի եւ սպառումի միջեւ այս վարանումը կը ծագի թարգմանութեան լեզուին եւ բնագրի բովանդակութեան միջեւ նոր ստեղծուած հեռաւորութենէն: Լեզուն կը պարունակէ ժողովուրդի մը ապրելու, մտածելու ձեւի տրամաբանութիւնը։ Երբ
գրութեան մը բովանդակութիւնը կը մնայ անփոփոխ, սակայն ան կը վերարտադրուի նոր լեզուով, պառակտում մը կը ստեղծուի գործին ամբողջականութեան մէջ։ Ըստ այս բանաձեւին, թարգմանութիւնը նմանութիւն կերտող աշխատանք չէ, այլ հակառակը։ Թարգմանութեան լեզուն պատկերն է այլ ժողովուրդի, ժամանակի ըմբռնումի, մշակոյթի (այսինքն՝ բովանդակութեան) համապատասխանող լեզուի մը, եւ կը մնայ հեռու բնագրի պատումի բովանդակութենէն։
Նշանեան կը բարդէ բնագրի լեզուի եւ թարգմանութեան լեզուի բաղդատականը, մտածելով, թէ ինչպէ՞ս կը բարեփոխուի սոյն հաստատումը, երբ թարգմանութիւնը կը կատարուի վերապրող լեզուով։ Ան կը գրէ՝ «Բայց լեզուն որպէս հրաշագեղ դիակ գրականութեան մէջ է որ կը յայտնուի, ըլլալով հոն վերջապէս ինքն իր պատկերը, թէ թարգմանութեա՞ն մէջ, ինչպէս ըսած էր նոյնանման բառերով 1923-ին Վալտեր Բենեամին։ … Հարցումը իմաստ մը ունի անշուշտ միմիայն եթէ հասկցուի, թէ ի՛նչ կը նշանակէ թարգմանել մեռեալ լեզուով մը, մեռեալ լեզուի մը մէջ, ու թարգմանելով՝ զմռսել մեռեալը, յաւերժացնել զայն, վերածել իր իսկ էութեան, կամ իր իսկ պատկերին, երեւցնել ինչպէս որ երբեք չէր երեւցած, իր լման շքեղութեամբ, այսինքն նաեւ որպէս զուտ նմանութիւն» (76)։ Վերապրող կամ մեռեալ լեզուն, որ արդէն զուրկ է բովանդակութենէ, կը պարզէ բնագրի լեզուն՝ իբրեւ մահադիմակ։ Այսինքն՝ մեռեալ լեզուով թարգմանութիւն մը կը յայտնաբերէ, որ լեզու մը՝ իբր նշաններու հաւաքածոյ, ինքնիր պատկերն է արդէն, փոխադարձ նմանութիւն մը, մահադիմակ մը զուտ լեզուի։
Արեւմտահայերէնի պարագային հետաքրքրական պիտի ըլլայ մտածել հակառակ ուղղութեամբ։ Ինչպէ՞ս մօտենալ թարգմանելիութեան հարցին՝ նկատի ունենալով մեռեալ լեզուն ո՛չ թէ իբրեւ թարգմանութեան լեզու, այլ իբրեւ բնագրի լեզու։ Կրնա՞նք բանաձեւել, որ յետեղեռնեան արեւմտահայերէն գրականութիւնը զուրկ է թարգմանելիութենէ, քանի որ հոն բնագրին լեզուն արդէն գիտակից է իր մեռեալ ըլլալուն։ Տարբերելով ազգային լեզուներէ, արեւմտահայերէնը՝ իբրեւ վերապրող լեզու, պէտք չունի թարգմանութեան արարքի մը միջնորդութեան, պարզելու համար ինքնիր մահադիմակ ըլլալը։
Բնագիրի գաղափարը կը տարբերի գրականութեան ու տեսողական արուեստի ծիրերուն մէջ, սակայն թարգմանելիութեան եւ տեսանելիութեան բաղձանքը բաղդատելով, կարելի է հասնիլ մեր հարցադրումներուն աւարտին։ Քսաներորդ դարու արուեստի հասկացողութեան, արուեստի գործի մը անզուգականութիւնը իր պատկերացուցած նիւթին մէջ չէ, այլ ինքիր մէջ՝ իբրեւ բնագիր։ Մեքենական արտատպումը թոյլատրած է, որ բնագիրը ունենայ աւելի նիւթական արժէք եւ հետեւաբար՝ նշանակութիւն։ Բնագրի տեսանելիութեան բաղձանքը զայն կը յղէ դէպի արխիւայնացում, այսինքն՝ մուտք թանգարան, որպէսզի օժտուի նշանակութեամբ բնագիր ըլլալու կնիքը կրելով։ Խնամակալը անհրաժեշտ մասնիկն է արուեստի գործի մը պատկեր կնքելու, մահադիմակ արտադրելու այս ընթացքին։
Իսկ եթէ գրականութեան մէջ թարգմանելիութիւնն է, որ կը կնքէ գործը իբրեւ պատկեր, գրագէտի մը միջնորդութիւնը պէտք է իբրեւ խնամակալ։ Ուրեմն արեւմտահայերէնի պարագային, ուր բնագիրը կը մերժէ թարգմանելիութիւնը, արդեօք առաջադրութիւնը այն է, որ կարիքը չկա՞յ գրագէտին։
ԾԶ. Տարի, 2017 թիւ 2
