ԵՐԿՈՒ ԵԴԻՊՈՍՆԵՐԸ

2010-ին գրեցի Գրիգոր Պըլտեանի վիպաշարին (աւելի ճիշդ՝ վիպաշարի առաջին հինգ հատորներուն) մասին «Քայքայումի ժամանակը» վերնագրուած աշխատասիրութիւն մը, որ լոյս պիտի տեսնէ Պատկեր, պատում, պատմութիւն շարքիս 2-րդ հատորին մէջ (Ակտուալ Արուեստ, Երեւան, 2016)։ Այդ աշխատասիրութեան վերջին բաժինն է, որ կը ներկայացնեմ հոս։ Նկատի կ՚առնէ վիպաշարին երկրորդ միաւորը եւ անոր մէջ պատ­մուած «հարուած»ը։

ՎԱՂԱԿԱՏԱՐԱՅԻՆ ՎԷՊ

     Ծրագիրը բերինք իր աւարտին։ «Պատկեր»ի խոր­հուրդին տրամադրեցինք մեր ու­շա­դրութիւնը։ Վկայութեան եւ ինքնակենսագրու­թեան փոխադարձ պայնաւոր­ուա­ծու­թեան շաւիղներուն հետեւեցանք։ Բացատրեցինք ինչպէ՛ս վէպը ստիպողու­թեան տակն է տեւաբար իր էութիւնը եւ իր ծնունդը պատ­մելու, որպէս ժառան­գորդը վկա­յութեան։ Ցոյց տուինք որ մէկն ու միւսը կը պատմուին անդադար, վի­պաշարին մէկ վէպէն միւսը,  ծայրէ ծայր, ինքնակենսագրական տար­բերակ­նե­րով, որպէս անցք, որ­պէս ուրացում եւ սուգ, որպէս վերընկալում, որպէս վեր­յառ­նում, որպէս ազա­տա­գրում պատկերներու աշխարհին մէջ զբօսաշրջիկի իրավի­ճա­կէն, որ­պէս մոռա­ցու­թիւնը յիշելու պարտականութիւն։ Ինչ որ կը մնայ գրելիք յաւել­ուա­ծական բնոյթ պի­տի ունենայ հետեւաբար։ Բայց ի՞նչն է պակասը։ Շար­քին երկ­րորդ վէպին՝ «Հար­ուածը»ին, շատ տեղ չտրուեցաւ նախորդ էջերուն մէջ։ Կար­ծես շարքին կատարածին՝ վիպական փորձընկալումին կարելի ըլլար հետեւիլ մին­չեւ ծայ­րը առանց այդ մէկ վէպին, երկրորդին, կամ ալ՝ այդ մէկը դուրս ըլլար շար­քէն, տարբեր՝ միւսներէն։ Այո՛, շատ տեղ չտուինք հարուածին, սկզբ­նական էջերէն անդին։ Ընթերցողը կը յիշէ որ «Հարուածը»ի առաջին տողերուն ընդ­մէջէն ուզե­ցինք ցոյց տալ վաղակատարի նշա­նակութիւնը Պըլտեանի վիպա­շարին մէջ, վա­ղա­կատարի կարեւորութիւնը իր վի­պա­կան կիրառումին մէջ։ Հոն վաղակատա­րը առնչուած էր ձայներուն, բլուրի կինե­րուն, ընդ­հանուր բամբա­սանքին, գրեթէ անանուն պատումին, ուրեմն նաեւ բերա­նա­ցի աւան­դու­թեան, բա­նաւորի գերա­կշռու­թեան։ Հեղինակը այդտեղ կ՚օգտուէր արեւ­մտա­հա­յե­րէնի ըն­ձե­ռած մէկ բախտաւորութենէն (բախտաւորութիւն զոր արեւ­մտահայերէնը կը բաժնէ թրքերէ­նին հետ եւ խորքին մէջ՝ փոխ առած է թրքերէնէն), որպէս գործիք, որպէս ուղենիշ, վէպին սահմանը գծելու համար կրկին, ծնունդ տա­լու համար վիպական կարո­ղու­թեան եւ կարողականութեան։ Գրականութիւնը պէտք ունի ան­դադար վերա­սահմանելու ինքզինք, կարծես չգիտնար ինքն իր էութիւնը, ան­հրա­ժեշտութիւնը զգար նորանոր բեմադրութեամբ բնորոշելու իր իւրայատ­կու­թիւնը, օրինակ՝ պա­տումին, պատկերին եւ պատմութեան դէմ յանդիման, ու այդ բնո­­րո­շումը կատա­րելու այսօր աւե­լի քան երբեք, երբ մէկ կողմէ՝ պատմութիւն, պա­տում եւ պատ­կեր կը գրաւեն գիտակցական ամբողջ դաշտը, ու միւս կողմէ՝ վկա­յութիւն կոչուածը կը ստանայ նոր օրինավիճակ։ Բայց մուտքի բացատրու­թիւնը բա­ւարար չէր։ Շատ կանուխէն ներմուծուած ըլլալով, պէտք ունէր շփուելու վէպի կիրառումին հետ, ինչպէս որ զարգացուեցաւ ան յաջորդ էջերուն մէջ, մաս­նա­ւո­րաբար «ինչպէ՞ս դարձայ գրող» հարցումին եւ հարցադրութեան հետ, վէպի ծնուն­դին ինքնակեն­սա­գրական տարբե­րակ­ներուն հետ, վկայութենէն ժա­ռանգելու արար­քին հետ, նա­եւ յիշողութեան եղա­նակ­ներուն հետ, «ի՞նչ է պատ­մութիւնը առանց յի­շո­ղու­թեան» հարցականին տրուած արձագանգներուն հետ։ Այո՛, բայց ո՛չ միայն այդ։ Սկիզբէն նաեւ գիտէինք որ բացա­տրութիւնը անբա­ւարար էր, որովհետեւ ան­հաս­կնալի կը մնար պատմողին բաժանումը ինքն իր միջեւ, առաջին տողի «կ՚ըսէ»էն սկսեալ։ Ո՞վ որու կ՚ըսէ, կը հարցնէինք։ Մա­նո՞ւկը չափահասին, պատմո՞ղը գրո­ղին։ Շատ լաւ գի­տէ­ինք որ այդ լուծումները գոհացուցիչ չէին, եւ ամէն պա­րա­գայի պէտք ունէին առնչուելու ինքնակենսա­գրական դարձի եւ վիպական ծնունդի հար­ցերուն հետ։ Եւ ու­րեմն պէտք է կար­դալ «Հար­ուա­ծը», յաւելուածական ըն­թեր­ցում մը նուի­րել անոր։

Գրականութիւնը պէտք ունի ան­դադար վերա­սահմանելու ինքզինք, կարծես չգիտնար ինքն իր էութիւնը, ան­հրա­ժեշտութիւնը զգար նորանոր բեմադրութեամբ բնորոշելու իր իւրայատ­կու­թիւնը…

     «Հար­ուա­ծը» վէպին հանգոյցը հայրասպանութիւն մըն է, դէպք մը որ պատահած է պատմողին լսողութեան եւ հասողութեան դաշտէն ներս, իր մանկութեանը, դղրդած է բլու­րի մանրաշ­խար­հը, թերթերուն մէջ լուրի նիւթ դարձած է, թէեւ նուազագոյն չա­փով, յետոյ տարիներու ընթացքին՝ մասամբ մոռցուած, մասամբ՝ առասպե­լա­կա­նա­ցած։ Քիչ ետք ցոյց պիտի տամ թէ ի՛նչ ձեւով վէպը կը պեղէ դէպքը, անոր նա­խա­տուեալները եւ անոր ար­ձա­­գանգ­ները։ Բայց ահաւասիկ ի՛նչ որ սոյն վէպը կը զատո­րոշէ շարքի միւս միաւորներէն։ Ճիշդ է որ անոնց պէս՝ այս մէկն ալ տեղ կու տայ մանրաշխարհի մեծ բերանին, ճիշդ է որ դէպքը առիթ կը դարձնէ բլու­րին բնա­կիչ­ները նկարագրելու ինչպէս որ էին, զի­րենք խօսեցնելու ինչպէս որ կը խօսէին, տա­լով հարազատութեան փնտռ­տուքի մը տպաւո­րու­թիւնը, ճիշդ է վեր­ջապէս որ դէպ­քին ծուէնները հաւա­քողը ինքզինք (եւ իր որոնումը) կը բեմա­դրէ, ինչպէս միւս վէպե­րուն մէջ։ Եւ սա­կայն կը տարբերի անոնցմէ։ Միակն է որ դէպքի մը պեղումին կը ձեռնարկէ։ Միակն է նաեւ, որ նիւթ կը դարձնէ հայրական «կողմ»ը։ Միւս վէպերուն մէջ հայ­րը կար անշուշտ։ Օրի­նակ՝ շարքին չորրորդ միա­ւորն ալ, «Պատ­կերը», հայրա­կան կողմը կը բերէր յառա­ջա­բեմ։ Բայց հայրը կը մնար խեղդուած, շուք մը գրեթէ, անցնելու դատապար­տուած, անխօս, եւ չէինք գիտեր թէ ինչո՛ւ։ Հոս «հար­ուած»ը կը հասնի հօր, ուղղակի կամ ան­ուղղակի։ Այդտեղէն կը սկսի վիպա­սա­նութիւնը։ Ա՛յդ է որ ստիպուած ենք հիմա նկատի առ­նելու։ Կարծես վիպաշարի մուտ­քին, երկրորդ իսկ վէպով, հեղինակը ուզէր իր հա­շիւը մա­քրել հօրը հետ, հօր բար­ձրացուցած արգելքին եւ արգիլումին հետ։ Կարծես գրելը, եւ ուր­եմն ժա­ռան­գե­լը, վկայութիւնը խօսեցնելը, լռութիւնը գիրի վերածելու կարո­ղու­թիւ­նը ձեռք ձգելը, ենթալեզուն աճեցնելը, քայ­քայումի ժամա­նակին նուիրուիլը, մոռա­ցու­թիւնը յի­շե­լը (նշելու համար միայն վէպի յատ­կա­նիշ­ներէն ոմանք) կապ ունե­նա­յին հօր կրած հար­ուածին հետ։ Այս ամբողջը պար­տինք հասկնալ։ Բայց արդէն «Նշան»ին մէջ, Արե­ւիկը չէ՞ր ըսողը՝ «Մի՛ գրեր»։ Կը գրուէր «Մի՛ գրեր»ը։ Լռութեան հրամա­յականը կը դառնար գրառութեան աղ­բիւրը։ Ո՞րն է սակայն հօր կրած հարուածը։ Պիտի գիտ­նա՞նք արդեօք երբեք։ Եւ վերստին (նոր հարցում) ի՞նչ կապ ունի այս ամբողջը պատ­մութեան եւ պատ­մա­կանութեան հետ։

 

ԲԱՑՈՒՄ

Վէպը ունի վեց բաժին։ Առաջին բաժինը կը ներկայացնէ դէպքը, եւ անմիջապէս՝ տղուն ուղղուած հայրական արգելքը, լռելու պարտադրանքը։ Դէպքին դերա­կա­տար­ները երեւան կու գան մէկ առ մէկ, սպաննուած Համբարձում աղան, ոճրա­գործ որդին՝ Յովհանը, մայրը, մինչեւ իսկ հարսը՝ Թեփորան, որուն մասին բամ­բա­սանքը անար­գական բառերով կը խօսի։ Բայց սկիզբէն իսկ, նաեւ, կայ տար­բե­րութիւնը։ Մէկը կարծես՝ կը պատմէ։ Երկրորդ մը կարծես՝ կ՚արձանագրէ, կը գրէ, կը վիպա­գրէ։ Մէկը կը մեկնի վկայութիւններէն, պիտի հաւաքէ զանոնք, հետզ­հետէ պիտի վերստեղծէ համագիրը, որուն մէջ ի դէպ՝ ինքն ալ կայ, հաւաքողը, պիտի վերա­կազ­մէ դէպքը, նա­խատուեալներու հիման վրայ, պիտի պատճա­ռա­բանէ, պիտի մեկ­նա­բա­նէ, եւ այդ ամ­բողջը ընելէ առաջ՝ պիտի յիշէ, պիտի մտնէ դէպքի առքին մէջ, դէպ­քի յափշտա­կու­թեան մէջ։ Իսկ մի՞ւսը։ Միւսին մասին բացարձակապէս ոչինչ գի­տենք։ Ոչինչ գի­տենք որովհետեւ միւսը նոյնն է, որպէս արձանագրող, գրող, վի­պա­գրող։ Համագրել, համադրել, վերակազմել, մեկնա­բա­նել, ասոնք բո­լորը պատ­մա­գէտին (կամ հոգե­վեր­լուծողին, կամ ոստիկանին) գոր­ծերն են։ Ան­շուշտ երբ դէպքին հոգեբան-պատմա­գէտը ինքը կը մտնէ դէպքի դաշ­տին մէջ, կացութիւնը կը փոխուի քիչ թէ շատ, բայց ո՛չ ըստ էութեան։ Հա­մա­գրելէն, հա­մադրելէն, վերակազմելէն, մեկ­նաբանելէն անդին՝ ըստ երեւոյթին կայ եզր մը եւս։ Այս մկէը անուն չունի։ Ենթադրենք, որ առաջին եզրը վկային եզրն է ըստ պատմագիտութեան։ Երկրորդը՝ նոյն վկային եզրն է, այս ան­գամ՝ ըստ գրա­կա­նու­թեան։ Բայց պէտք չէ խաբուիլ անուններէն։ Այս չի նշանակեր թէ գիտենք գրակա­նութեան ի՛նչ ըլլալը։ Պէտք է հասկնալ տարբերութիւնը ըսողին եւ արձա­նա­գրողին միջեւ։ Գոր­ծա­ծելով վի­պա­պաշտներուն բառապաշարը՝ պէտք է հաս­կնալ տարբերութիւնը, բաժանումը, պա­տու­մի երկ­րորդ եւ երրորդ կարողու­թիւն­նե­րուն միջեւ։ Եւ ամէն պարագայի՝ եզ­րե­րուն միջեւ չկայ բովանդակային տար­բերու­թիւն։ Վէպին երկրորդ բաժնին մէջ, պատմող-հաւաքողը կ՚անցնի գործի, կը հար­ցա­պնդէ վկաները, կը կատարէ հաւա­քո­ղի իր պաշտօնը, այցելութեան կ՚եր­թայ վկա­նե­րուն մօտ շատ աւելի ուշ շրջանի մը, ըսենք սպանութենէն տասը տա­րի ետք, կ՚արձա­նագրէ վկայութիւնները տետրակի մը մէջ, կը կազմէ արխիւ մը։ Կը խօսեցուին այս ձեւով Անթիքան, Նշանը, Վարսօ Տու­տուն։ Ամէն մէկը իր վարկածը ունի ոճիրին եւ դերակատարներուն մասին։ Հետզ­հետէ կը հասկցուի որ հայրը աչք ունի եղեր հար­սին վրայ, որ սպաննուողը յայրատ կողմ մը ունի եղեր, բայց նաեւ որ պատմողին հօրը ընկերն է եղեր ատենօք (էջ 83, «է՛ն լաւը պապադ գիտնալու է, հեչ չե՞ս հար­ցուցած, չէ՞ր խօսեր մի, պապայիդ ըն­կերն էր…»)։ Հոս է, որ առաջին անգամ ըլ­լա­լով բացէ ի բաց խօսք կը նետուի հարսին. «ըմմա ինչ տե­սակ Հռիփսիմեանցցի ըլլալու է քի կը ձգէ ատ էփած աղուէսը մտնէ ծոցը, հաւ­տալս չի գար» (էջ 87), եւ ա՛լ աւելի յստակ, նոյն էջին վրայ. «Այնքան որոշ, նորէն վերջնա­կան, որքան դատավճիռ մը։ Կարծես տեսած ըլլար, տեսած՝ այդ կրկնուող տեսարանը, երբ այդ Համբարձումը, կէսօրէ ետքերը պիտի քնանամ, կ՚ըսէ եղեր, եւ ահա մարդը կը մտնէր անոնց սենեակը, ինք տեսեր է, շատ շատ անգամներ, ինք գիտէր»։ Արխիւային նօթերու այս կազ­մու­թիւնը կը վերջանայ էջ 90, բայց յետոյ ունինք քանի մը էջ ուր արխիւը կազմողը կը խորհրդածէ իր կատարած աշխա­տան­քին վրայ, զայն բաղդատելով հին քրոնի­կա­գիր­ներու ըրածին. «կարծես չեմ գացած մինչեւ ծայրը, չեմ գտած շրջագիծը, ուզած եմ պատմու­թիւնը փրկել մոռացումէն, ինչպէս կ՚ընէին ատենին, երբ, լուրջ, պատաս­խա­նատու, կարծես կրելով ազգին բո­վանդակ ճակատագիրը իրենց փետուրին վրայ, կը բանային մա­գա­ղաթին առաջին էջը…» (էջ 92)։ Պէտք է յիշել որ «պատմութիւնը փրկել մոռա­ցու­թե­նէն» նաեւ Արամ Անտոնեանի գործածած արտայայտութիւնն է «Մեծ Ոճիրը»ի առաջին էջերուն։ Այդ խորհրդածութիւնները կատարողը հեղինակը չէ։ Ո՛չ իսկ պատմա­սանն է, այսինքն՝ այն մէկը որ կը պատմէ ինչ որ վէպը կը պատմէ մեզի։ Կարդանք այս ապշեցուցիչ տողերը, էջ 93. «Ամենէն խոցելի կէտը այս խծ­բծուած գրու­թեան անտաշ ըլլալն է, որովհետեւ, կ՚ըսէ, աններելի միամտութեամբ մը, տար­ուեր եմ վա­ւերականով, ստոյ­գով, նոյնիսկ բարբառային նախնական գոյնին կա­րելի, եր­բեմն անտեղի վեր­ար­տադրութեամբ, բայց չեմ հասցուցած այդ հա­կու­մը առար­կայական պատումի մը։ Ապրեր եմ կարծես առասպելով մը, այդ մար­դոց պէս ես ալ մնացեր եմ երկրի մը մէջ որ վիպումի երկիրն է։ Չեմ գացած գրա­ռումէն ան­դին…։ Իրարու դէմ նետ­ուած, իրարու անյարիր, երբեմն սոսկապէս ենթակա­յա­կան վկայութիւնները դար­ձեր են վերջնական հաստատումներ…» (ընդ­գծումը ինձմէ, Մ.Ն.)։ Հաւաքողը կ՚ուզէ ուրեմն գրել պատմութիւնը, ինքն է որ կը խորհր­դա­ծէ իր կատարած աշ­խա­տանքին մասին, ինքն է որ ինքնիրմէ առարկա­յա­կա­նու­թիւն կը պա­հանջէ, բայց նաեւ կարգ մը, թերեւս գիտակա­նու­թիւն մը։ Իր հաւա­քածները թերի են, որովհետեւ դէպ­քի պատմա-հոգեբանական վերակազ­մու­թեան չեն հաւասարիր։ Ինքը կը ձգտի այդ վերակազմութեան։ Եւ քանի որ վէպին մեծ մասը այդ տեսակի վեր­ակազմութիւն մը կը պատրաստէ եւ յետոյ կը հրամցնէ, մենք ալ մեր կարգին, ան­դա­դար, վերա­նո­րոգուած ձեւով, ստիպուած ենք հարց տալու թէ ո՞վ է հոս խօսողը, վե­րա­կազ­մու­թեան ձգտողը, ամբողջ աշ­խա­տանքը կա­տարողը, պատմահոգեբանա­կան վերլու­ծում­ները առա­ջար­կողը։ Կամ հակա­ռակը՝ ո՞վ է այդ ամբողջը ընկալողը։ Եւ եթէ նո՛յնն են մէկն ու միւսը, այն ատեն՝ ի՞նչ է այդ ճեղքուածքը, այդ ծերպը, նոյնին եւ նոյնին մի­ջեւ։ Պատ­մողը, վերա­կազ­մողը, պատմահոգեբանը, «ըսող»ը յայտնօրէն բոլոր ժանրերը, բոլոր սեռերը, բոլոր մեթոտները, բոլոր մօտեցումները, բոլոր մար­զերը կրնայ որդեգրել փոխն ի փոխ։ Պատմաբան է, դէպքին պատմաբանը, հոգե­վեր­լուծող է, արխիւներ հաւա­քողն է, բլուրին ազգագիրն է, կրնայ նաեւ բանաւոր պատ­մութեան մասնագէտն ալ ըլլալ։ Բոլորը միասին։ Ընտրովի կամ միաս­նա­բար։ Ամէն ինչ է, բայց չէ՛ վի­պա­գիր։ «Ես գրող չեմ»։ Եւ հոս «վէպ», «վիպային», «վի­պագիր» բա­ռերը ընդունել պէտք է կարելի եղա­ծին չափ ժխտական իմաստով։ Մին­չեւ իսկ հոգե­վեր­լու­ծող­ները պիտի չըն­դու­նէին որ իրենց կատարած վերա­կազ­մութեան աշխա­տան­քին մէջ «վիպային»ը որեւէ դեր ունի։ Բացէ ի բաց ըս­ուած է. «Եւ հիմա փորձել հատ­ուածային ճանա­չումէն հասնիլ ընդհանուր պատ­կերի մը համար­ժէք է վե­րա­կազ­մելու պատռ­տուած, բզիկ-բզիկ եղած լուսանկար մը, որուն շատ մը մասերը կը պակ­սին, եւ որքան ջանամ իրարու առնչել ատոնք, կը մնան ծակեր, պա­րապ­ներ, որ կրնամ անշուշտ ամբողջացնել թափ տալով երեւակայութեանս թռիչ­քին,… ինչպէս ատե­նին երբեք չնկարուած մարդոց կենդա­նա­նկարը կը յօրինէին…։ Այդ վիպային պատկե՞րն է ուզածս» (էջ 94)։ Ո՛չ անշուշտ։ Ուզածը առարկայականն է։ Բոլոր մարզերը որոնց անունները շարեցի հոս, մինչեւ իսկ հոգեվերլուծումը, իրենց վերա­կազմած պատ­կերը, ըլլայ մեկ­նա­բանութեան թէ վերլուծումի ար­դիւնք, կը հաս­կնան ու կը հրամցնեն որպէս պա­տահած։ Թէական թերեւս, բայց պատահած։ Այո՛, մինչեւ իսկ հոգե­վեր­լուծումը։ Ֆրէյօտ ինքը՝ երբեք չէ շեղած այդ սկբունքէն։ Ճշմարիտը եւ իրականը կը զու­գա­դիպին, անքակտելի են։ Եւ քանի որ վերակազ­մուածը պատահած է, ուրեմն պատ­մական է։ Եւ ունինք այսպէս վերակազմուածի պատ­մակա­նու­թեան սկզբունքը, որմէ որեւէ շեղում աղիտալի պի­տի ըլլար, նշեալ բոլոր մար­զերուն համար։ Հո­գե­պատմաբանը այդ սկզբունքին կը հաւատայ, այդ սկզբուն­քին համաձայն կը գործէ, կը փնտռէ, կը հաւաքէ, կը մեկնաբանէ, կը վե­րա­կազմէ։ Եւ մեր օրերուն «բանաւոր պատմութիւն» կոչուածն ալ այդ նոյն սկզբունքը կը տանի ծաղրանկարային համե­մա­տու­թիւն­նե­րու։ Կը կրկնեմ. չկայ ատկէ որեւէ շեղում։

Պատ­մողը, վերա­կազ­մողը, պատմահոգեբանը, «ըսող»ը յայտնօրէն բոլոր ժանրերը, բոլոր սեռերը, բոլոր մեթոտները, բոլոր մօտեցումները, բոլոր մար­զերը կրնայ որդեգրել փոխն ի փոխ։

     Հոս կարծեմ բացատրել ուզածիս հան­գուցային կէտին հասած եմ։ Արդէն իսկ։ Չկայ որեւէ շեղում նոյնիսկ «Հարուածը» գրող վիպագիրին համար (չեմ ուզեր ըսել Գրի­գոր Պըլտեանի անձը, կ՚ուզեմ ըսել այն մէկը որ կ՚ըսէ՝ «կ՚ըսէ»)։ Եւ այդ է պատ­ճառը, որ Պըլտեանի վէպերը կատարեալ յեղափոխութիւն մը կը ներկայաց­նեն «գրա­կա­նու­թիւն» ըսուած ոլորտին մէջ։ Վէպը հոս կը մերժէ «վիպային»ը առաջին անգամ ըլ­լա­լով։ Ուրեմն ի՞նչ, պիտի հարցուի։ «Վիպային»ը մերժելով, կը նոյնանա՞յ արդեօք  հոգեպատմաբանի ուզածին եւ կատարածին հետ, կը դառ­նայ հոգեվերլուծո՞ւմ, կը դառնայ բա­նաւոր պատ­մութի՞ւն։ Կը հպատակի պատ­մա­կա­նութեան սկզբունքի՞ն։ Ո՛չ անշուշտ։ Կը ցուցադրէ զայն։
     Գիտե՛մ։ Անհարկի կերպով արագացուցի ընթացքը։ Կը գտնուինք տակաւին վէպի երկրորդ հանգրուանին։ Բայց անցնելէ առաջ երրորդին, կ՚ուզեմ բան մը եւս աւել­ցնել, հոգեվերլուծումի մարզին վերաբերեալ։ Ըսի վերը թէ Ֆրէոյտ եր­բեք չէ շե­ղած պատմականութեան սկզբունքէն։ Համառօտուած ձեւ մըն էր ար­տա­յայ­տուե­լու։ Խոր­քին մէջ ինչ որ կը նկարագրուի հոս, վէպին ներքին յեղափո­խու­թիւ­նը եւ պատ­մա­կանութեան սկզբունքին ցուցադրումը, կատարելապէս ան­կա­րելի պի­տի ըլ­լային առանց հոգեվերլուծումին յառաջացուցած յեղա­շր­ջումին, պատ­մո­ղա­կան արարքէն կախեալ բոլոր մարզերէն ներս։ Այո՛, տե­ղա­շարժ մըն է, որ տե­ղի ունեցած է ֆրէյօտի հնարքին դրդումով, գաղտնի տե­ղա­շարժ մը ի հար­կէ, որ փողով ու շեփորով ծա­նու­ցումի չէ արժանացած մի­ջազ­գային մամուլի էջերուն մէջ։ Այդ տե­ղա­շար­ժը կը հաս­նի մինչեւ վկա­յու­թեան վե­րասահմանումը եւ Պըլ­տեանի վէ­պե­րուն թա­քուն ծրա­գրա­ւորումը։ Ֆրէոյտ ինքը անձամբ՝ այս ձեւով հասկցուած տե­ղա­շարժին շատ ուշ ան­­դրադարձած է, իր կեանքին ամե­նավերջին գրութիւն­ներուն մէջ՝ «Մովսէս եւ մի­աս­տ­ուա­ծութիւնը» գիրքին (որ յատ­կա­նշական կերպով՝ «Վէպ մը» ենթախորագիրը կը կրէ), եւ Die en­dliche und die unend­liche Analyse (Վերջաւոր եւ անվերջ հոգե­վեր­լուծումը) վերնագրուած յօդ­ուածին մէջ (որ իր կենդա­նու­թեան լոյս տեսած վեր­ջին աշխատա­սի­րութիւնն է)։ Երկուքին մէջն ալ, կ՚ուզէ մինչեւ ծայրը հաւատարիմ մնալ պատ­մա­կանութեան սկզբուն­քին, եւ երկուքին մէջն ալ՝ ըրածը ձերբազատուիլ է այդ սկզբուն­քէն, ուրկէ՝ երե­ւութական հակասու­թիւն մը, որ համահաւասար է սկզբունքի ցուցա­դրութեան։ Այս մասին՝ աւելի հան­գա­մանօրէն ու­րիշ առիթով։

 

ԱՌԱՋԻՆ ԵՒ ԵՐՐՈՐԴ ԴԷՄՔ

     Եւ այսպէս կը հասնինք «Հարուածը»ի երրորդ բաժնին։ Հոն նախ ոստիկանական կամ դատական քննութեան մասին է խօսքը։ Բայց շատ արագ կ՚անցնինք ինք­նա­կեն­սա­գրական պատումին, գերեզմանատան այցելութեամբ։ Պատմուածը միշտ պատ­­­մա­հո­­գեբանի դիտանկիւնէն է։ Ինքն է այցելողը, ինքն է այցելութիւնը պատ­մողը, կամ իր մասին է պատմուածը։ Եւ քանի որ հոս շփոթութիւնը կրնար ըլլալ ճակա­տա­գրա­կան, հեղինակը կը բազ­մապատկէ «Կ՚ըսէ»ները։ Բայց ահա­ւասիկ քա­նի մը տող, գրե­թէ առանց «կ՚ըսէ»ի, ուր առաջին եւ երրորդ դէմքերը կը մի­ջա­մտեն փոխն ի փոխ (էջ 114). «Այդ կամ նման կիրակնօրեայ պտոյտներու ըն­թաց­քին կը հանդիպէր դամ­բան­ներու, որոնց տէրերուն անունները գիտէր, պարոն Խա­չատուր, որ մեռած էր իմ ծննդեանս տարին…, քովը՝ պարոն Արտաշէս, որուն դէմ­քը աղօտ կերպով մնացեր էր մտքիս մէջ, կ՚ըսէ»։ Եւ վախճանած ուսուց­չուհիի մը դամ­բա­նին առջեւ՝ «… ահա հիմա, վերջին անգամ, գրատախտակին առ­ջեւ, հե­գելու պա­հը, երբ կը փորձէ ճանչ­նալ տառերը, կը վարանի, կը նայի Օրիորդ Թա­գուհիին, կը պսպղան աչքերը, կլոր թարթիչները կը դողան. չէի գիտեր որ այն ատեն անկարող էին արդէն կրելու արեւն ու ապրելուն մեծութիւնը…»։ Քիչ մը անդին՝ «Քարերը կ՚արձակէին մէջս պառկող առասպելին հա­տա­կոտորը…» (ընդգծումը ինձմէ)։ Եւ այս­պէս՝ անդադար, էջերով։ «Իր» մասին կը խօսուի, բայց եր­բեմն «ինք»ն է որ կը խօ­սի առաջին դէմ­քով։ Գիտեմ. նոյնիսկ երբ առաջին դէմ­քով է, կայ ուրիշ մը, որ կ՚արձանագրէ այդ առաջին դէմքին ըսածը, ուրիշ մը որ զայն՝ այդ առաջին դէմ­քով խօսողը կը դարձնէ վէպին դե­րա­կատարներէն մէ­կը, գլխաւոր դերակատարը։ Բայց արդիւնքը ապշեցուցիչ է։ Այս (կամ նման) այցե­լութեան մը ընթացքին է, որ պատմողը կը տեսնէ ի՛ր հօրը գե­րեզ­մանը։ Ինչո՞ւ սա­կայն այս այցելութեան եր­կար տեսարանը։ Որովհետեւ պէտք է հաս­նինք այն պա­հին երբ դէպքը յանկարծ կը վերադառնայ, երբ պատմող դերա­կատարը Մայ­րե­նիին՝ քսան տարի առաջ իր տղուն ձեռքով սպանուած Համ­բար­ձումին կնոջ գե­րեզմանը կը տես­նէ։ Դէպքը կը քսուի իրեն, կը յայտնուի երկ­վայր­կեան մը, կրկին կ՚անհետանայ։ Վա­ղա­կա­տարով՝ «Կ՚ըսէ, չէ իսկ կա­րե­ւորութիւն ընծայեր այդ բո­լո­րին, ելեր է գերեզ­ման­­նոցէն, գոհ ինքն իրմէ, հան­գիստ, թե­թեւ­ցած, մտեր է քա­ղաք, ապրողներու աղ­մուկին մէջ» (էջ 118), եւ հոս՝ ոչ միայն երրորդ դէմքով կ՚ըսուի առաջին դէմքին ապ­րածը, այլեւ այո՝ վաղակա­տա­րով, արձա­նա­գրողը ամ­բողջովին օտարացնելով պատ­մողէն։ Ու յաջորդ էջին սկիզբը, անմի­ջապէս, ստեղ­­ծագործ, պահպանող մոռացումի մը մասին այս տողերը. «Սա­կայն չեմ գիտեր ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ, դէպքը չէ եղած ան­հետ։ Մոռցեր էի, բո­լորովին մոռցեր, բայց հիմա, կ՚ըսէ, կը թուի, որ այդ մո­ռացումը տեւական չէր, խորքին մէջ, այսօր կրնամ ըսել, որ այդ մոռացումը ու­րիշ բան չէր եղած եթէ ոչ ան­յի­շո­ղութիւն մը, աւելի խորունկ վերյիշումի մը սկիզբը, մոռցեր էի, կ՚ըսէ, վերյիշելու համար եւ այդ անյիշողութիւնն էր որ դիւ­րացուցեր էր մտա­բե­րումը, մտաբե­րու­մէն անդին՝ մտա­լլկումը, երբեմն»։ Հաս­կնալի է. յետամղուածն է որ ազդեցիկ է, կ՚ապրի խո­րերը թաղ­ուած, խլրդային կեանքով մը, ու աւելի ուշ կը վե­րադառնայ, աւելի ուժ­գին։ Յետամղումն է որ զինք պիտի մղէ խորացնելու դէպքին պարա­գա­ները, զայն պատ­մականացնելու, համագրայնացնելու։

Պըլտեանի վէպերը կատարեալ յեղափոխութիւն մը կը ներկայաց­նեն «գրա­կա­նու­թիւն» ըսուած ոլորտին մէջ։ Վէպը հոս կը մերժէ «վիպային»ը առաջին անգամ ըլ­լա­լով։

     Իսկ թէ ինչո՞ւ դէպքը պէտք է մտալլկում դառնար, այդ մէկը բացայայտ կերպով չէ ըսուած մին­չեւ վէ­պին վերջին էջերը, բայց հայրը, անձնական հայրը, հեռու չէ դէպքի վայ­րէն։ Զոհը հօր ընկերն էր։ Եւ հայրը բացարձակապէս կ՚արգիլէ, որ խօսուի դէպ­քին մա­սին։ Այդ արգիլումին դէմ է, որ գրառութիւնը կը ծնի, անկէ կը ստանայ իր թա­փը։ Որդին կը գրէ արգիլումին մօտիկը։ Բայց այնքան ատեն որ արգիլումը չի մտներ որ­դիին մտորումներու ծիրին մէջ, կամ կը մտնէ միայն որպէս լռութիւն, պատ­մողը եւ արձանագրողը կը մնան երկու, բաժնուած իրար­մէ։ Այս ամբողջը յստակ է արդէն իսկ գերեզմանի տեսարանին մէջ. «Հայ­րի­կիդ հարցնէիր, ըսեր էին, երբ հետաքր­քրու­թեան նշաններ ցոյց տուեր էի. իսկ հայ­րի­կէն մնացած էր միայն մէկ տպաւորութիւն. սո՛ւս ծօ, ըսուած կտրուկ, ապ­տակի մը պէս, եւ լռութիւնը» (էջ 119), կամ՝ «հայրիկին հետ այս հեռաւոր առն­չո՞ւմն էր արդեօք որ զինք մղեր էր, առանց իսկապէս անդրա­դառ­նալու արարքի նշանա­կու­թեան, խօ­սեցնելու դէպքին հե­ռուէն կամ մօտէն տե­ղեակ մարդիկը» (էջ 120)։ Այս երրորդ գլուխին մէջն է ամէն պարագայի, որ կը սկսինք հարց տալ թէ ուրկէ՞ կու գայ տղուն հետա­քրքրութիւնը, մտաբերումն ու մտա­լլկումը հայրա­սպանութեան դէպքին նկատ­մամբ։ Ճիշդ է։ Մտա­լլկումը կու գայ, ենթադրենք, սպանուած հօր եւ անձնական հօր մօտիկութենէն, լռութենէն, խլուրդի գո­յու­թեամբ ապրող յե­տա­մղուածէն, ան­յիշողութենէն։ Բայց ասիկա պատմողին մտա­լլկումն է։ Իսկ արձա­նագրո­ղի՞նը։

 

ՍՏՈՅԳԻՆ ՈՐՈՆՈՒՄԸ

     Պատմահոգեբանական ծրագիրին լծուած տղան կ՚ուզէ ուրեմն ձերբազատուիլ ե՛ւ պաշտօնական տարբերակէն, ե՛ւ մասամբ բանաւոր փոխանցումի ենթա­կայու­թե­նէն, ըսենք, կամ վիպային հանգամանքէն։ Չ՚ուզեր երեւակայել, զինք հետաքր­քրողը ճշմար­տութիւնն է։ Ճշմարտութիւնը պատմական է։ Յաջորդ գլուխին մէջ պիտի այ­ցելէ միակ վկային, որ ողջ մնացած է, այսքան տարիներ ետք, իմա՝ հար­սին՝ յու­սալով, որ անկէ պիտի կարենայ քաղել վճռական մանրամանսութիւն մը, կամ գուցէ լման ճշմարտութիւնը։ Հարսին այցելութեան երթալու գաղափարը սա­կայն հետեւանքն է յայտնութեան մը։ Հին, մոռցուած, յիշողութիւններուն մէջ թաղ­­ուած դէպքին վկա­ներէն մէկն է, թաղին բնակիչներէն մէկը՝ Մեխակ Հայ­կուհին, որ ճամբան ցոյց կու տայ, «երբ պիտի մեկնէի տունէն ու քաղաքէն» (էջ 125)։ Վեր­ջին վայրկեանի յայտ­նութիւն մը ուրեմն, գրեթէ պատահական, որմէ կը սկսի դէպքին վերադարձը։ Ան­ցեալն է որ կը վերադառնայ՝ ստեղծելով այդ տա­րօրի­նակ զգացումը, որ ունինք, երբ վիպային անցեալը, կորսուած, առասպելի վիճակին վե­րա­ծ­ուած անցեալ մը կը խու­ժէ ներկային մէջ։ Ես/ինք ըսողը, պատմողը կը տեսնէ ուրեմն կինը, նախկին հարսը, Հայ­­կուհիի պատուհանէն. «Որքան կի­նը կը քալէ զառիվերէն, իսկ ես կը ծռիմ պատշ­գամէն, հետեւելու համար անոր դանդաղ քայլուածքին, այնքան կը հակիմ զգա­յու­թիւններու այն տարտամ ու խուլ ցանցերուն, որ կը յայտնուէին մէջս, երբ կը դիտէի վարէն պատշգամի բազրիքին կռթնած հարսը» (էջ 133)։ Եւ քանի որ այս երրորդ գլուխը մոռացումի եւ վեր­յայտ­նութեան տարտամ խաղին նուիր­ուած է, ահաւասիկ յայտնութիւն մը եւս, հինէն լսուած խօսք մը Համ­բար­ձումին մա­սին, խօսք մը, որ մոռցուած գացած էր, եւ որ հիմա յանկարծ իմաստ կը ստանայ, խօսք մը որ այդ Համ­բարձումը մօտիկը կը դնէ Սեդօ հօրեղբօր, այն մէկուն, որ (1918-1920 տա­րիներուն) կինը Հալէպ ձգեր է, Կիլիկիա գացեր է կռուելու եւ հոն էշ նահատակ եղեր է։ Անոր «խենջար»ը Համբարձումը բերեր է եւ յանձներ է հօր, որ մինչեւ իր մահը պահեր է զայն, պահեր է որպէս նշխարք մը։ Հոգեվերլուծող­ները այդ առարկային նշանա­կութիւնը թող վերբերեն։
     Վերյայտնութեան նուիրուած գլուխէն ետք, ահաւասիկ նախկին հարսին, դէպքի հարսին՝ Թեփորային յատկացուած գլուխը։ Պատմողը այլեւս զանցած է մոռացու­թիւն­ը։ Մտած է վերստին պատմութեան մէջ։ Այցելութեան կ՚երթայ այդ «վաթ­սուն­նոց» կնոջ (էջ 155), միակը որուն համար դէպքը առասպելական չէր ու չէ՛։ Ի՞նչ պիտի ըսէ ոճիրին մասին, իրենց ընտանեկան խաղաղ կեանքը նկարագրելէ ետք։ Ժա­մանակաւոր նոպայ մը, կ՚ըսէ, կը կրկնէ գրեթէ բառ առ բառ պաշ­տօ­նական տար­բե­րակը։ Մինչեւ իսկ սուտ կը խօսի՝ ըսելով, որ ինքը հոն չէր ոճիրին օրը։ «Բայց ինչ­պէ՞ս, կ՚ըսէ, ինչպէ՞ս գիտնալ ստուգապէս»։ Ստոյգը այն է՝ ինչ որ կը հակադրուի վի­պայինին։ Բան մը շահած է սակայն այդ այ­ցելութեամբ, տեսակ մը մտերմութիւն տռամի մասնակիցներուն հետ։ Եւ հոս ար­դէն իսկ կը սկսի վեր­ստեղծել, պիտի ըսէի գրեթէ՝ հնարել, պատրաստելով ինչ որ պիտի գայ հինգերորդ բաժնին մէջ։ «ինչպէ՞ս վերակազմել այն տարտամ զգայութիւնը, որ ունեցայ պահ մը, չանդրադարձայ բո­լո­րովին ատոր, այն հե­ղուկ, քողի նմանող ու զիս պա­րուրող գրգիռը, հոսք մը գրե­թէ, որ կը բխէր, կ՚ար­տածփար միայն ոճիրի, հեշ­տութեան, վայելքի ու բրտութեան աղ­բիւրէն ու կը տարածուէր սենեակին մէջ» (էջ 187)։ Ոճիրը՝ լաւ, բայց հեշտու­թիւնն ու վայելքը ուղղակի վերակազմուած ճշմարտութեան մաս կը կազմեն։ Ճշմար­տու­թիւ­նը հոս արդէն իսկ՝ դարձած է իրա­կանութիւն։ Այցելութենէն կը մնայ միայն «պա­րապ» մը, «այդ պարապը, կ՚ըսէ, այդ լեցուն պարապն էր որ կը մնար, այն որ կ՚ամ­բարուի, ինքզինք կը պահ­պանէ, ինքզինք չտուող, էջի մը պէս» (էջ 190)։
     Եւ այսպէս կը հասնինք հինգերորդ բաժնին, այն մէկուն, որ նուիրուած է ոճիրի հո­գեպատմական վերակազմութեան։ Պէտք չէ մոռնալ մղիչ ուժը այս քննար­կու­մին։ Սո­փոկլէսի Եդիպոսին նման, պատմողը հոս կը քալէ ոճիրի մը հետքերուն վրայ, առանց անդրադառնալու, որ այդ հետքերը կը վերադարձնեն զինք դէպի իր անձը։ Կա­ռոյցը անշուշտ աւելի բարդ է, քան այն մէկը, որ կը կազմակերպէ Եդիպոս Արքան, քանի որ պատմողի եւ արձանագրողի ճեղ­քուածքը կայ այստեղ, ան­հրա­ժեշտ ճեղ­քուածք վկայութեան դարուն, այսինքն այն դարուն, երբ պատ­մա­կանու­թեան սկզ­բուն­քը իր տիրութիւնը ընդարձակած է բոլոր մարզերուն վրայ, եւ երբ գրա­կա­նու­թեան կը մնայ միայն մէկ բան, բայց էականը. այդ սկզբունքին ցուցա­դրումը, պա­տումը բար­ձրացնելով երրորդ կարողութեան։ Վերակազմու­թիւ­նը ստիպ­ուած է նկա­­տի առնելու ընթացիկ մեկնաբանու­թիւնները, ու վերստեղ­ծե­լու ցանկութան եւ ոճի­րի ամբողջ շրջածիրը, ընտանեկան տռամային բոլոր բա­ղա­դրիչ­ները մէկ առ մէկ իրարու զօդե­լով։ Ամէն ինչ կը սկսի Համբարձումի ան­դիմադրելի ցան­կութեամբ իր հարսին հա­մար, երբ իր կնոջ մէջ շատոնց պաղած էին այդ կրակները, եթէ երբեք գո­յու­թիւն ու­նեցած էին։ Բա­նաւոր առասպելի վկա­ներէն մէկուն խօսքը կը յիշուի, «տաք փուռը գտաւ, մէջը մտաւ» (էջ 210), եւ պատմողը արդէն իսկ իր մեկ­նա­բա­նութեան մանր հիւս­­քով սկսած է պատել դե­րա­կատարները, ամենէն փոքր նշան­նե­րու հիման վրայ. «Այն տենդին, այն ար­տա­կարգ բայց քաղցր կիրքին ար­ձա­գանգը չի՞ գտնուիր Թե­փո­րայի խոստովա­նու­թեան մէջ, շատ կը սիրէր ինծի, հոգի կու տար»։ Եւ ուրեմն որոշ­ուած է։ Վերա­կազմութիւնը անկողինի տեսա­րաններ կը ստեղծէ հարսին ու կես­րայ­րին միջեւ։ Յով­հանը, ապագայ ոճրագործը, որ հարսին առքին մէջ բռնուած է ինքն ալ, կը տեսնէ զիրենք (վերակազմողին համաձայն), կը խեն­թե­նայ, չի խօսիր։ Կամ (տար­բեր մեկնաբանութեամբ մը) Յով­հանը եւ հարսը կը հա­­մակրին իրարու, կը զուար­ճանան, կը խա­ղան ձեռքի խաղեր, մինչեւ որ հայրը ան­դրա­դառնայ վտանգին եւ սաստէ երի­տասարդը, արգիլէ։ Եր­կու մեկ­նա­բա­նու­թիւն­ները կը գոյակացին, կը յար­­­մարին իրարու։ Երբ տղան կը տեսնէ զու­գա­ւո­րումը հօր եւ հարսին միջեւ, «այն ատեն գիտցաւ, կ՚ենթադրեմ, որ քայքայումը սկսած էր» (էջ 220)։ Հասնելու հա­մար կնոջ, տղան պէտք է ջնջէր այդ խոչընդոտը որ լերան մը պէս կը ցցուէր դիմացը։

 

ՎԻՊԱՅԻՆԸ ԵՒ ՎԻՊԱԿԱՆԸ

Այս վերակազմութեան ընթացքին, զարմանալի չէ որ հայրերը շփոթին, արդէն այն­քան մօտ էին իրարու։ Տղուն (ոճրարգործ տղուն) մտքին մէջ կը յառնէ, իբր թէ, ուրիշ տե­սարան մը, «երբ գիշերը, մութին մէջ, շատ առաջ, շատ առաջ, արթնցեր էր աղ­մուկէն, չէր գիտցած ո՞ւր էր, նստեր էր, դարձեր էր մօր կողմը, եւ այն ատեն տե­սեր էր հսկայ շուք մը որ հակած էր անոր վրայ, կարծես կը բզքտէր, որ դարձեր էր մէ­կէն, իր կողմը, / սո՛ւս ծօ, ըսեր էր հօր ձայնով» (էջ 222)։ Երբ գիտենք որ «սո՛ւս ծօ»ն պատ­մողին հօր խօսքն է, որ կը կրկնուի քանի մը անգամ վէպին մէջ, լռու­թիւն պար­տադրող, լռութեան մէջ սուզուելու եւ խեղդուելու խոստումով, այս մէկ «սո՛ւս ծօ» իս­կապէս ընթերցողի ու­ղե­ղին մէջ ալիքներ ու արձագանգներ կը ստեղծէ։ Այս ամ­բողջը, որպէսզի վերա­կազ­մուի ինքնաբերաբար այն պահը, երբ մեռցնելու որո­շու­մը կը կայանայ տղուն մէջ։ Բիրտ, գրեթէ անասնական հօր մը պատկերը կը կեր­պա­րան­ուի իր (թէ մե՞ր) աչքին առջեւ։ Բայց մայրն ալ իր պա­տասխանատուութեան բաժինն ունի եղեր։ Բաժնած է իր անկողինը, զզուած է այդ մար­դէն, ինչո՞ւ ինքը չըլլար տղան ոճրային արարքին մղողը։ Եւ ահաւասիկ վարկածը դարձաւ իրա­կա­նութիւն։ Հոս ալ, պատմողը (եւ արձանագրողն ալ իրեն հետ) ի՛ր մօր մասին չէ՞ որ կը խօսի, տպաւորիչ է հատուածը, մօրը մասին է. «Չէ՞ր բաւեր շարժիլ բնազդով, ըմ­բռնել տղուն հոգեկան խախուտ դրութիւնը, լա­րել, ստեղծել կլիման, տեւական գան­գատը, տեւական անէծքն ու վար­կա­բեկումը մարդուն, որ ո՛չ հայր էր, ո՛չ ամուսին, ի՞նչ էր որ ան, ինչո՞ւ առի, երանի չառ­նէի, եթէ ալամին բերանը իյնալը չըլլար, կը ձգէի, կ՚առնէի տղաքը ու կ՚երթայի։ Այս­պէս լսեր եմ մայրիկը, անդադար դժգոհ, անդադար փորձող խզումի քայլը եւ ետ կեցող» (էջ 232)։ Վերջին նախադասութեան մէջ անցքը կատարուած է։ Պատ­մո­ղին մօր մա­սին է, ո՛չ թէ ոճրագործ տղուն մօրը։ Թող ըլլայ բաղդատութիւն մը միայն, կացութիւնը հասկնալու համար ծանօթ վիճա­կի մը յիշա­տա­կումը միայն։ Եւ հոս ամէն պարագայի՝ ետ քայլ մը կը կատարէ պատմողը, եթէ ինքն է տակաւին խօ­սողը։ Կարծես ինքն իրեն կը մեղադրէ, քիչ մը շատ հեռու գացած ըլլալուն հա­մար, ըսի-ըսաւներու լպրծուն զառիվարին անձ­նա­տուր. «Կը հետեւիս, չեմ գիտեր ինչո՞ւ, առանց վարա­նու­մի, քուկդ կը դարձնես բամ­բասանքներուն վկա­յու­թիւնը, կար­ծես թէ այնքան դիւրին ըլլար օրինազանցումը։ Գրեթէ տարւած՝ քու կարգիդ ատոնց թելադրած գայ­թա­կղե­ցուցիչ վէպէն, որուն մէջ ապրելէն կը հեշտա­նայ թաղեցին» (էջ 235)։ Ուրեմն վէ՞պ էր, վիպայինի՞ իմաստով։ Պէտք չէ՞ տարուեր ինքը այդ «վէպ»ով արդեօք։ Այսքան դժուա՞ր է ուրեմն վի­պա­յինէն ձերբազատ­ուիլը։ Եւ պէտք է նշմարել «քու կարգիդ»ի երկ­րորդ դէմքը, մտեր­մութիւնը պատ­մողին եւ ար­ձանագրողին միջեւ, նոյնու­թիւնը գրեթէ, որ պիտի հաս­նի իր կա­տարին վերջին բաժ­նին մէջ։  Հոն չենք հասած տա­կա­ւին։ Վերա­կազմութան մէջն ենք, ասոր տարօ­րինակ օրինավիճակին յանձ­նուած, վիպայինին եւ վիպա­կա­նին միջեւ։ Ազդարա­րութիւն մըն է ինչ որ կարդացինք։ Միշտ կայ վտանգը հո­գե­պատ­մականին սահմանը զանցելու, անցնելու միւս կողմը, վիպայինին կողը։ Բո­լոր հո­գե­պատմական մար­զե­րը (հոգեվերլուծում, ազգագրութիւն, բանաւոր պատ­մութիւն) այդ վտան­գին ենթար­կուած են։ Վէպը (Պըլտեանականը) հոգե­պատ­մա­կանի սահ­մա­նին վրայ կը յառա­ջա­նայ, կը վերափոր­ձար­կէ զայն, կը յանձնէ ինք­զինք սահմանի հակասական կամ յարա­կարծական տեղա­գրութեան։ Եւ վէպ բառը այս ան­գամ կը գոր­ծա­ծեմ վիպականի, ո՛չ թէ վիպայինի, իմաս­տով, հասկնալու եւ ընդունելու պայ­մա­նաւ որ վիպականը ստի­պո­ղութեան տակն է ան­դա­դար ինքզինք սահմանելու, ինք­զինք սահմանելու վիպա­յինին դէմ, հոգեպատմականի սահմա­նին վրայ։ Սահ­մա­նու­մը երբեք չէ տրուած։ Վէպն է, որ կը կատարէ զայն, իր ըն­թացքով։ Բայց քանի որ նոյն բառն է, քանի որ երկուքն ալ «վէպ» են, ե՛ւ վիպա­յինը, ե՛ւ վիպականը, մո­լո­րումը դիւրին է։ Կրնայի մին­չեւ իսկ ըսել որ մո­լորումը օրէնք է։ Այդ է պատճառը, որ արձանագրող-պատմողը (հոս, այս հան­գու­ցային պահին, չեն զանազանուիր իրար­մէ, հիմա հասկնալի է, թէ ինչո՛ւ) կը զգու­շանայ վիպայինէն, բայց չի սրբա­գրեր, կը շարունակէ նոյն ըն­թաց­քով։
     Հոգեպատմաբանը հօր եւ որդիին մի­ջեւ յարաբե­րու­թիւն­ները նորովի կը փորձէ ուրեմն մեկնաբանել (հայրը կ՚ուզէր հերոս երեւիլ տղուն աչքին, մինչդեռ խղճալի էր միայն), եւ յանկարծ, էջ 239, վերստին հայ­րիկն է, պատմողին հայրը, որ կ՚առ­նուի որպէս չափանիշ, «ինչպէս հայրիկը, միշտ իր ամրափակ հեղի­նա­կու­թեան մէջ պահ­ուը­տած, միշտ գիտցողի, իրաւացի եղողի կտրուկ շեշ­տով, որ կը սպաննէ ու ոչինչ կ՚աճեցնէ»։ Հոս հայրերը զանա­զանելի չեն։ Հայրը կ՚երեւի ինչպէս որ է, մերկ, ծի­ծա­ղելի, «վերէն վար մերկ, առանց այն շուքին, որ հայ­րու­թիւն կոչուածը դնելու է շուր­ջը եւ որմէ կ՚ակնածիս» (էջ 241)։ Յետոյ կայ յի­շա­տակը այն զզուելի պահուան, երբ հայ­րը տղուն ամորձիքներուն կը դպի, վստահ ըլլալու համար որ «իջած են», ատե­լութեան վերակազմուած սկզբ­նա­ւորութիւնը, այդ գե­րա­գոյն վիրաւո­րան­քը, տղուն վրայ իշխելու կարողութիւ­նը։ Եւ այս ամբողջը բացատրելէ ետք, «ան­կա­րե­լի չէ քեզի մօտենալ վերջին տեսա­րանին։ Պէտք է բե­մադրես կրկին, խմբագրես զայն» (էջ 246)։ Այս երկրորդ դէմքով յորդորին մէջ, պատմողին եւ արձանագրողին տարբերութիւնը անհետա­ցած է։ Անշուշտ պի­տի չգտնուի բուն, միակ, վերջնական պատ­ճառը, բայց կարե­ւորը հոգեպատ­մական վերակազմութիւնն է. «Բայց դուն կրնաս դնել այդ հայրն ու որդին դէմ դիմաց, վերջին ճակատումի մը ատեն»։ Մէկը կ՚արգիլէ, միւսը կ՚ուզէ աշխարհը մաքրել այդ աղտեղութենէն։ Եւ ահաւասիկ վեր­ջին հանդի­պու­մի տեսա­րանը, ուր­եմն. «Ծօ նորէն հոս ի՞նչ գործ ունիս, ըսած պէտք է ըլլայ Համ­բարձում աղա, ինչ­պէս վա­նե­լու շեշտով ըսած պէտք է ըլլայ հայրիկը, երբ ըլլայի հոն ուր չէր սպա­սեր, ինչ­պէս կ՚ընեն այս մարդիկը երբ իրենց հասուն մար­դու իշխանութենէն վար կը նա­յին ու կը դատեն տղոց արարքները» (էջ 248)։ Հոս հասկնալի է, թէ ինչու պէտք է մեր կարգին դանդաղ յառաջանայինք։ Եթէ ոչ՝ ան­կարելի պիտի ըլլար հետեւիլ հայ­րե­րու այս զուգամիտութեան, այն հատուածին մէջ ուր, զուգադի­պութեամբ, պատ­մողն ու արձանագրողը չեն զանազանուած այլեւս։
     Եւ հիմա հայրն է այլեւս կեդրոնը։ Գիրքին վերջին էջերն են։ Հարուածը պիտի հաս­նի իր թիրախին (Էջ 264)։

սո՛ւս որ կ՚ըսէր, կը լսէի, կը թուէր թէ կը լսէի կլոր պարապ մը լեզուին տակ, չըսուած բա­ներու բովանդակ մը թելադրող, որ այլեւս մաս կը կազմէր իր ձայնին […]. Մինչեւ վերջը այդ լռութիւնը պահպանեց, կոկորդէն բռնուած, խեղդուեցաւ այդ մնջութեամբ։ Չես կրնար չմտածել, արդեօք ան չմեռա՞ւ անհասկնալի հար­ուածէն։ Եւ ասոր համար է որ չես կրնար չըմբոստանալ,… արդեօք ան չէ՞ր տա­ռա­պեր անձնապէս գաղտնիքէն, որպէս թէ իրն ըլլար եւ զայն քողարկելով կ՚իւ­րա­ցնէր զայն բայց կը մեռնէր անով, թերեւս անկէ զար­նուած։

     Այո՛, բայց ինչո՞ւ հարուածը պիտի հասնէր հօր, անձնական հօր, սեփական հօր, պատ­մող-արձանագրողին հօր։ Պահ մը պէտք է յիշել շարքի չորրորդ վէպին՝ «Պատ­կերը»ին կորսուած լուսանկարը, անգտանելին, այն մէկը որ մէջտեղէն վեր­ցուեր էր, թեր­եւս մօր ձեռքով եղած ճարպիկ ջնջումով, այն լուսանկարը որուն ընդմէջէն տղան, պատմողը, պիտի ունենար փաստը հայրիկին երիտասարդական տարի­նե­րուն։ Կապ մը կա՞յ երկու լռութիւններուն միջեւ։ Եւ ինչո՞ւ վերջին հաշ­ուով հայրը «այնքան խորունկէն խռոված» ըլլար, «որ անկարող էր դիմա­դրե­լու հար­ուածին առանց լռելու, որով լռութիւնը պաշտպանութեան ձեւ մըն էր, սուգի ձեւ մը» (էջ 261)։ Հարուածը հասած է հօր, առանց ո՛չ մէկ յաւելեալ բացատրու­թեան։ Լռութեան համար բացատրու­թիւններ կը փնտռուին, սուգ, անկարողութիւն դիմադրելու։ Բայց հարուածի՞ն համար։ Շատ մօտիկ ընկերն էր, ա՞յդ է պատ­ճառը։ Բայց չէին տես­նուեր, կ՚ըսուի, տարիներէ ի վեր։ Ուրեմն վէպի տրամաբանութեան համաձայն կայ բան մը, որ բացատրութիւն չունի, այն՝ զոր կը կոչէ «գաղտնիք»ը։ Հարուածը կը մնայ անհասկնալի մինչեւ իսկ այնքան նուրբ եւ այնքան հմուտ կեր­պով ոճիրին տե­սա­րանը վերակազմողի աչքին։ Գաղտնիքը կը խուսափի հոգեպատ­մական մօտե­ցու­մէն։ Կը գտնուի լռութեան եւ արգիլումին ետեւ, այն նոյն ար­գի­լու­մին, որ խեն­թե­ցուցած է միւս տղան, ոճրագործը, ու զայն մղած է սպա­նու­թեան, հայրա­սպա­նու­թեան։
     Այս վերջին գլուխին մէջ, որ մի-միայն հօր գաղտնիքին նուիրուած է, հոն՝ ուր հար­ուածը կը վերադառնայ տուն, ուր հայրերը կը շփոթուին, այլեւս բացարձա­կա­պէս չկայ նաեւ պատմողին ու արձանագրողին միջեւ գաղտնի հեռաւորութիւնը։ Չկայ ոչ մէկ «կ՚ըսէ»։ Փոխարէնը քանի մը անգամ կայ «կ՚ըսես» մը, կայ երկրորդ դէմ­քին մտերմութիւնը, որով պատմող-արձանագրողը կ՚ուղղուի ինքն իրեն, «կը նա­յիս, կը մօտեցնես, իրարու քով կը բերես…» (էջ 266), «այս է որ քեզ կը խռովէ, վրիպած որդին» (էջ 276)։ Նիւթը հօր տկարութիւնն է, հօր թշուառութիւնը, ար­գել­քը զոր յարուցանելէ առաջ որդիին դէմ՝ յարուցած է ինքն իր դէմ, եւ որմէ մեռած է, կ՚ըսէ, որդիին փոխանցելով ե՛ւ տկարութիւնը, ե՛ւ լռութիւնը, ե՛ւ արգել­­քը, ե՛ւ ուրեմն զա­նոնք հասկնալու անհուն պարտականութիւնը։ Պամտող-արձանագրողն է, մէկ անձ եղած այլեւս, ինքն իրեն հասած, իր ինքնութեան որպէս գրող, որ կ՚ըսէ ինքն իր մա­սին, անշուշտ երկրորդ դէմքով (եւ ոչ վաղակատարային երրորդ դէմքով մը). «Դուն ալ, շատ ուրիշներու պէս, կարող չես այդ ելքին, Յովհանի արիւնոտ ելքին, չես տես­ներ, չես տեսած հարուածը, որ զգետնէր հայրիկը, եւ իր կոկորդէն բռնուած ու վիրա­ւոր այդ մարդը անկարող ես խորտակելու կամ կրե­լու» (էջ 267), եւ անդին «կարծես քու պատմութիւնդ ըլլար…» (էջ 268), ու նորէն «կար­ծես քու արարքներդ ըլլային, որ յիշէիր, կը կրկնէիր զանոնք…» (էջ 270)։

 

ՎԿԱՅՈՒԹԵԱՆ ԿԱՌՈՅՑԸ

     Ինչո՞ւ այսքան յուզում։ Մտալլկումը ի՛մս է հիմա, եւ սակայն պէտք է փակել։ Կ՚ու­զէի շարքին վէպերէն մէկը քննել, յետոյ՝ համադրել, եզրակացնել։ Վէպը կը սկսէր ոճիրով մը, հայրասպանութեամբ մը։ Ոճիր մը գործուեր էր հոն, անցեալին մէջ, ըսենք՝ յիսունական թուականներուն սկիզբը, քովի դուռը, գրեթէ։ Պէյրութ ենք, մեր մանկութիւնն ու պատանեկութիւնն է, եւ ամէն պարագայի մենք ենք բոլոր վէպերուն հերոսը, շեշտուած կերպով, հատու կերպով ինքնակենսա­գրա­կան։ Ո՞վ՝ մենք։ Անուն չունինք։ Մանրաշխարհի մը բնակիչն էինք, հիմա չենք։ Դարձած չա­փա­հաս, ոճիրին շուրջ կը սկսինք հետախուզական աշխատանք մը, հետզհետէ աւելի մտալլկիչ։ Վկա­ներուն կը դիմենք, մէկ առ մէկ, վկայութիւններ կը հաւա­քենք, կ՚արձանագրենք։ Պէտք է վերակազմենք դէպքը, վերստեղծենք դե­րակա­տար­ները, երե­ւակայենք ընտա­նեկան ու ընկերային համա­գիրը, վերա­կա­ռու­ցենք դրդա­պատ­ճառները որոնք այդ տղան մղած են հօրը վրայ կրակելու, երեք ան­գամ։ Պատմագէտ ենք ու հոգե­վեր­լուծող միաժամանակ։ Եր­կու մարզերը կը միա­ցնենք մէկ անձի մէջ։ Կ՚ուզենք ստոյ­գին հասնիլ, իրականութեան ստոյգ կռուանին, խարիսխին, չենք բա­ւարարուիր ըսի-ըսաւ­ներով, բամբասանքով, վկա­ներու կամ բանիմացներու շաղա­կրա­տութեամբ, տա­րած­ուած առասպելներով, ո՛չ իսկ դատական քննութեան եզրա­կա­ցութիւններով, դէպքին շուրջ։ Կ՚ուզենք գոր­ծածել բանաւոր աւանդութիւնը, ան­կէ ցուցանիշներ քա­ղելու հա­մար, ու վերա­դառ­նալու համար բուն պատահածին, վե­րա­կազմելու համար ստոյգ իրողու­թիւ­նը, հրամցնելու համար զայն մենք մեզի որ­պէս վարկածային բայց անհեր­քելի իրա­կանութիւն։ Եւ այդ ընելու համար բացար­ձա­կապէս ուրիշ նախա­տուեալ չու­նինք։ Ունինք միայն այն, ինչ որ բանաւոր աւան­դու­թիւնը հիւսած է ու տակա­ւին կը հիւսէ դէպքին շուրջ այս մանրաշխարհին մէջ, զոր նաեւ ու միեւնոյն առիթով կը նկա­րագրենք։ Վկաներու խօսքը, վստահելի կամ ան­վստահելի, այդ խօսքէն բխած մանրապատումները մեր միակ արխիւը կը հան­դիսանան։ Բայց արխիւ մըն են, անոնց հետ կը վարուինք որպէս արխիւ մը, որուն փո­խանցած տեղեկութիւնները սա­կայն պէտք է գիտնանք մեկնաբանել, ի կատար հասցնելու համար մեր հե­տա­խու­զական վերա­կազմութիւնը, իր եռակի բնոյթով, գրեթէ ոստիկանական, գրեթէ պատ­մական ու պատմագիտական, գրեթէ հոգե­վեր­լու­ծական։
     Մինչեւ հոս ոչի՛նչ որ ըլլար յեղաշրջական։ Շատ մը վիպագիրներ նոյն նախա­պայ­մաններով աշխատած են, նոյն ծրագիրը մշակած են։ Այո, բայց ուշադիր՝ խօ­սեցայ յոգնակիով, ըսի «մենք»։ Ինչո՞ւ «մենք», ո՞վ ենք մենք։ Ո՞վ է հետախու­զումը կատա­րողը, վկաներուն քով գացող ու զանոնք խօսեցնողը, տետրակի մը մէջ նօ­թա­գրողը, վերջին բուն վկան հետապնդողը, ետքը՝ վերակազմութեան ձեռ­նարկողը։ Անուն չէ տրուած իրեն։ Կոչենք զինքը (ինչպէս ըրինք մէկ անգամ նա­խորդ էջերուն մէջ) Եդիպոս, պայմանական անուն, կրնար ըլլար որեւէ ուրիշ անուն մը։ Ուրեմն Եդի­պոս հետախուզական աշխատանքին յանձնուած է։ Իր էու­թիւնն է, ինք հետա­խուզողն է։ Վէպին նիւթը այդ հետախուզումն է։ Եւ ուր­եմն, խորքին մէջ, կրկնակի վէպ մըն է մեր կարդացածը։ Ունինք նախ ոճիրին պատմութիւնը, որ կը յստականայ հետզհետէ, զոր կը տեսնենք մեր աչքերուն առջեւը, վերակազմուած, լման, համոզիչ վեր­ստեղ­ծումով մը։ Բայց ունինք նաեւ այդ վերակազմութեան տա­նող լման հե­տա­խուզական որոնումին պատմութիւնը։ Եդիպոսն է միշտ, երկու բեմի վրայ միեւ­նոյն ժամանակ։ Կայ ոճիրին տեսա­րա­նը։ Եւ կայ երկրորդ տեսարան մը, այն մէկը, ուր­կէ ինք կը դիտէ ոճիրը որ հետզ­հետէ կը վերակազմուի իր ջանքերով, ի՛ր ու մե՛ր աչքին առջեւ։ Եւ հոս ալ, իրա­կանութեան մէջ, մասնաւոր նորութիւն մը չկայ։ Ի վերջոյ ուրիշ ի՞նչ ըրած են մէկ ու կէս դարէ ի վեր՝ մարդկային կոչուած գիտու­թիւն­ները, գերմանենէն բա­ռով մը՝ die Geisteswissenschaften, եթէ ոչ իրենք իրենց համար փնտռել գիտա­կան օրի­նա­ւորութիւն մը։ Ինչո՞ւ։ Չունէի՞ն օրինաւորութիւն։ Ո՛չ իբրեւ գիտու­թիւն, իբ­րեւ պատմողական մեկնաբանութեան գիտութիւնները։ Հո­գե­­վերլուծու­մով եւ Ֆրէոյ­տի ինքնահարցադրութեամբ չէ՛, որ սկսած է ստոյգին ձգտող այդ արկա­ծա­խն­դ­րութիւնը, հոն ուր կար ու կայ միմիայն վկայութիւնը։ Սկսած է ԺԹ. դարու բա­նա­սիրութեամբ, բանասիրական կրթանքներով, եւ առաջին հերթին՝ համեմա­տական առասպե­լա­բա­նու­թեան գիտութեամբ։ Պատումին եւ պատ­մուա­ծին հետ գործ ունէին այդ գի­տու­թիւնները։ Պէտք է մեկնաբանէին, հասնէին ստոյ­գին, պա­տումին ընդ­մէ­ջէն, միայն ու միայն պատումին ընձեռած ցու­ցա­նիշ­նե­րով։ Կը վե­րակազ­մէին ան­դադար ոճիրին տեսարանը, եւ այդ իսկ վերակազ­մու­թիւնը կը դարձ­նէին դի­տար­կումի առարկայ։ Ճիշդ է, հոգեվերլուծումով է, որ լիո­վին յայտ­նի դար­ձած է այս կառոյցը, երկու մա­կարդակով եւ երկու տեսարանով կա­ռոյցը։ Հում նիւթը միշտ եղած էր վկայութիւնը։ Եւ վկայութիւնը միշտ կը խօսէր ոճի­րի մը մասին։ Ֆրէոյտն է, որ լման կառոյցը երե­ւան բերած է (բայց անշուշտ առանց զայն խնդ­րոյ առարկայ դարձնելու որպէս կա­ռոյց), հայրասպանութեամբ իր մտալլկու­մով, գործին մէկ ծայրէն միւսը, բայց նաեւ երկու մակարդակով տե­սա­րանի կազ­մա­կերպութեամբ, եւ ան­շուշտ վկայութիւն/ մեկնաբանութիւն զոյգին տա­լով քա­ղաքացիական լման իրա­ւունք։ Ոճիրին բեմը, վե­րա­կազմութեան բեմը։ Երկու բեմ։ Միշտ եր­կու։ Բայց արդէն երկու չէի՞ն Սոփոկլէսի Եդիպոսէն ի վեր։
     Հնարաւոր է ուրեմն ոճիրին պարագաները վերակազմել մեր ձեռքին տակ եղած ցու­ցանիշներէն մեկնելով, բանաւոր վկայութեան արխիւը գործածելով։ Ուշադիր. բա­նաւորը, բամբասանքը, առասպելը, իրենք իրենցմով արխիւ չեն կազմեր, բնա­կան է։ Արխիւ կը դառնան այն պահուն, երբ նկատի կ՚առնուին որպէս վկայու­թիւն, որմէ կը մեկնի ստոյգին փնտռտուքը, եւ այդ փնտռտուքը կրնայ միայն մէկ ձեւ զգե­նուլ, մեկ­նաբանութեան ձեւը։ Ուրիշ ո՛չ մէկ շօշափելի տուեալ։ Ուր­եմն ոճիրը, ոճիրին պա­րագաները, պատմական եւ հոգեբանական վերստեղծումով կը վերա­կազմենք ու կը հրամցնենք որպէս ստոյգ։ Որեւէ մեկնաբանութեան ետին կայ պարտադրաբար ստոյ­գին հրամայականը։ Ֆրէոյտ երբեք ուրիշ բան չէ ըսած ու չէ ըրած, կ՚ըսէի վե­րը, յե­տոյ թեթեւ կերպով մը սրբագրելով այդ բանաձեւը։ Բայց սրբագրութեամբ կամ առանց սրբագրութեան, յստակ է որ հոգե­վեր­լու­ծական մեկնաբանութիւնը չի կրնար հրամցնել ինքզինք որպէս վիպային, որպէս առաս­պել, որպէս հնարովի պատ­մութիւն։ Ստոյգին հրամայականը կը սկսի այն իսկ վայրկեանէն երբ բամբասանքը եւ բա­նա­ւոր աւանդութիւնը կը դառձուին վկա­յութիւն։ Ա՛յս է որ վերը կոչեցինք պատ­մակա­նու­թեան սկզբունքը։ Մեկնաբա­նական գիտութիւններու սկզբունքն է։ Եւ հոս հա­յե­րէն բառ մը կը պակսի ինծի։ Անշուշտ պատմականութեան սկզբունքը պատ­մա­կա­նա­պաշտ (historiciste) սկզ­բունք մըն է։ Եւդիպոս կը վերակազմէ ոճիրին իրակա­նութիւնը, շատ լաւ։ Բայց Եւդիպոսին իրականութի՞ւնը, ուրկէ՞ գիտենք զայն։ Հոս պէտք է մոռնալ պահ մը, որ ոճիրին իրականութիւնը եւ Եդիպոսին իրա­կա­նութիւնը նո՛յնն են։ Այնքան ատեն որ ոճիրը չէ վերադարձած տուն, Եդիպոս փնտռողն է, գիտունն է, պատ­մա­գիտական եւ հոգեբանական բոլոր մեթոտները կի­րարկողն է, մեկ­նաբա­նու­թեան բոլոր նրբութիւնները գործադրողն է։ Կը կրկնեմ ուր­եմն. ուրկէ՞ գիտենք Եդիպոսի փնտռտուքին մասին։ Ամէն ինչ հրապարակային չէր ի վերջոյ, հա­սա­րակաց գիտու­թիւն չէր, նոյնիսկ եթէ ինքը թագաւորն էր Թէբէի։ Պէտք է ինքը պատմած ըլլայ, պէտք է մէկու մը պատմած ըլլայ։ Ուրեմն անգամ մը եւս՝ իր իրա­կա­նութիւնը, հետա­խու­զական աշխատանքին իրականութիւնը, կը ճանչ­նանք վկայու­թեան մը ընդմէջէն, ի՛ր իսկ վկայութեան ընդմէջէն։ Չէինք կրնար բանի մը հասու ըլլալ առանց մէկու մը վկայութեան, նախընտրաբար դէպքին ու արարքին ամենէն մօտիկը գտնուող անձէն բխած վկայութեան։ Եւ ո՞վ աւելի մօտիկը կը գտնուի ե՛ւ դէպքին, ե՛ւ արարքին, եթէ ոչ ինքը՝ Եդիպոս։
     Ահաւասիկ ունինք այս ձեւով «վկայութիւն» եւ «վկայ» կոչուածին երկու մակար­դակ­ները։ Կան ոճիրին վկաները։ Վէպին մէջ բազմաթիւ են անոնք, բոլորն ալ հեռ­ուէն կամ մօտէն կրնան իրենց վկայութիւնը բերել։ Բայց կայ նաեւ արարքին, հե­տա­խու­զական արարքին վկան։ Եւ ո՞վ կրնայ ըլլալ այդ վկան եթէ ոչ ինքը՝ հե­տախուզողը։ Յոյները, երբ Եդիպոս անունին տակ՝ կը ստեղծէին մէկու մը կեր­պարը, որուն գի­տու­թիւնը կը հաւասարէր ոճիրին (ըսինք՝ ոճիրին իրականութիւնը եւ հետա­խու­զումին իրակա­նու­թիւնը վերջին հաշուով նոյնն են), կը պարզէին էա­կան հանգոյցը մեկնաբանական գիտութեան, այո՛, բայց միաժամանակ կը պար­զացնէ­ին զայն։ Խոր­քին մէջ կ՚ան­գի­տանային վկայութեան այս երկու մակար­դակները, կ՚ու­զեմ ըսել՝ որ­պէս վկայութեան մակարդակներ։ Եդիպոսը որպէս վկայ, որպէս ինքն իր վկան, որ­պէս իր արարքին, իր հետախուզումին վկան, որո՞ւն պատմած է արար­քը՝ փնտռտու­քը, հետախուզումը։ Սոփոկլէսի՞ն։ Բայց Սո­փոկլէ­սէն առաջ առասպելը չկա՞ր։ Պատ­մած է մէկու մը, որ իր կարգին մեզի կը պատ­մէ պատ­մու­թիւնը, խե­լա­գար որոնումի, մտալլկումի այդ պատ­մութիւնը, մին­չեւ ոճիրին լման վերա­կազ­մութիւնը, մինչեւ որ ոճիրը հասնի փնտռողի եւ վերակազմողի դրան առջեւ։ Ունինք հիմա երրորդ մա­կար­դակ մը։ Առաջին՝ ոճիրը եւ ոճիրին բեմը։ Եր­կ­րորդ՝ հետա­խու­զական աշխա­տանքը որպէս արարք, որ նաեւ ոճիրը պատմելու արարքն է, եւ անոր բեմը։ Երրորդ՝ հետա­խուզութեան (եւ հետա­խուզողին) մասին խօ­սելու-պատմելու արարքը։ Այս եր­րորդ մակարդակին վրայ պա­տա­հածն է որ ապշե­ցուցիչ է։ Եդիպոս ինքն իրեն պատմեր է իր իսկ կա­տա­րած հետախու­զու­թիւնը։ Ինքն իր որոնումին ման­րա­մաս­նութիւնները հաղոր­դեր է։ Բայց ինքն է նաեւ որ իր պատ­մածը ըն­կալեր է (լսեր է, ար­ձանագրեր է)։ Ինչ­պէ՞ս գիտենք որ ինքն իրեն պատմեր է, հաղորդեր է։ Գիտե՛նք, քանի որ ինքն է, որ պատմուածը, հա­ղորդուածը կը փոխանցէ (կը բեմագրէ ու կը բե­մադրէ)։ Կայ այսպէս խե­լա­գա­րեցնող կրկնակիութիւն մը։ Նոյն Եդիպոսն է հոս եւ հոն։ Ինքն է, նոյնն է, եւ սա­կայն ինքն իրմէ տարբեր է։ Պատ­մողն է, ար­ձանագրողն է, եր­բեք շատ հեռու ինքն իրմէ, ինչպէս բերանն ու ական­ջը, եւ սակայն ինքն իրմէ բաժ­նուած, տարրական երկ­պառա­կու­մով մը։ Հեռու՝ մօտիկութեան մէջ։ Օտար՝ ընտա­նու­թեան մէջ։

Ոճիրին տեսարանը աղէտի մը տե­սա­րանն է։ Չկայ աղէտի գիտութիւն, աղէտի պայմաններու հետապնդում, որ չմաս­նակցի իր կար­գին աղէտի տեսա­րա­նին։

     Եդիպոս այստեղ՝ ինքն իր վկան է։ Վաղակատարը կը թարգմանէ վկայութեան կա­ռոյցը։ Եւ քանի որ, ամենայն հաւա­նականութեամբ, այս երկուութիւնը եւ այս մէ­կու­թիւնը (երկու Եդիպոս բայց մէկ վկայ, կամ հակառակը) բնորոշ են վկա­յութեան կա­­ռոյցին համար, ընդհանուր առմամբ եւ մասնաւորապէս, կ՚արժէ քիչ մը եւս ման­­րամասնել։ Սոյն ուսումնասիրութեան ներածական բաժնին մէջ ինչ որ ըս­ուե­ցաւ այս մասին ժամանակաւոր բնոյթ ունէր միայն, ընդհանրու­թիւն­նե­րու հար­թա­կին կը մնար։ Եւրոպական վէպին երրորդ դէմքն էր, որ (կ՚ըսէր Մոռիս Պլա­նշոյ) կը սկզբնաւորէ գրականութիւնը։ Պատմասանին աննկատելի յայտ­նու­թիւնն էր վէ­պին առաջին էջէն իսկ։ Ժամանակի մը խորացումն էր փնտռտուքի ան­ցեալին եւ արձա­նագրութեան ու գրառութեան ներկային միջեւ։ Ասոնք ճիշդ էին բո­լորը, բայց էա­պէս անբաւարար, որովհետեւ կ՚անգիտանային վկայութիւնը, վկա­յելու արարքը, ինքն իր վկան ըլլալու տարօրինակութիւնը։ Ուրեմն հոսկէ պէտք է վեր­սկսիլ ու վեր­ջին վերաքաղ մը կատարել։ Այն վայր­կեանէն սկսեալ, երբ վաղակա­տարը կը մի­ջա­մտէ, Եդիպոս կը պատմէ ինչ որ Եդիպոս պատմած է իրեն։ Կոչենք զանոնք Եդի­պոս Ա. եւ Եդիպոս Բ.։ Եդիպոս Ա. պատմաբան-հո­գեվերլու­ծողն է, այն մէկը, որ կը պրպտէ, հետա­խու­զու­թիւնը մինչեւ ծայրը կը տանի, վկաները կը հարցուփորձէ, ոճի­րին համագիրը կը վերակազմէ, եւ վեր­ջա­ւորու­թեան կ՚անդրադառնայ, որ հայ­րա­սպանութեան լման պատ­­մութեան մէջ վեր­­ջին հաշ­ուով ինքն ալ դեր մը ունի, թէկուզ անուղղակի։ Տեսա­րանը կը գոցուի ինքն իր վրայ, կը պարփակէ զինք։ Ոճիրին տեսարանը աղէտի մը տե­սա­րանն է։ Չկայ աղէտի գիտութիւն, աղէտի պայմաններու հետապնդում, որ չմաս­նակցի իր կար­գին աղէտի տեսա­րա­նին։ Որպէս հոգե­վեր­լուծող եւ պատմաբան, որպէս մարդ­­­կա­յին գիտութիւններու հիմնադիր կերպար, յի­շողութեան արխիւացումի օրէն­­քին ենթարկուած, Եդիպոս Ա. կը հրամցնէ Ոճիրին վերակազմութիւնը որ­պէս ստոյգ, ունենալով անշուշտ մինչեւ ծայրը խոր կաս­կած­ներ իր կատա­րա­ծին գի­տականու­թեան մասին, այս­ինքն պարզապէս՝ վերակազ­մուածի ստուգու­թեան մա­սին։ Բայց այս ամբողջին ետեւը կայ Եդիպոս Բ.ը, որուն գո­յութեան հե­տե­ւանքով սկիզբէն Ա.ը վե­րածուած է վկայի։ Իր միակ միջա­մտու­թիւ­նը այն է, որ վա­ղա­կա­տարի հրաշ­քին շնոր­հիւ՝ ի՛նքը կը փոխանցէ Եդիպոս Ա.ին փնտռ­տու­քը, կաս­կածները, ձայնը։ Ենթա­դրենք օրինակ որ Ֆրէյօտ դարձած ըլլար վիպագիր եւ ինքն իր մասին պատ­մէր երրորդ դէմ­քով եւ վաղակատարով, ուրեմն ինք­զինք դարձ­նէր ինքն իր աշ­խա­տանքին ու ինքն իր փորձառութեան վկան։ Այդ է մօտա­ւո­րապէս կա­ցու­թիւնը Պըլտեանի վէպին, որուն մէջ մանրաշխար­հին բնա­կիչ­ները կը գործածուին որպէս վկայ Ա.ին կողմէ դէպքը վե­րակազմելու նպատակով, բայց Ա.ն ալ իր կար­գին կը գործածուի որպէս վկայ Բ.ին կող­մէ հետախուզութիւնը պատ­մելու նպա­տակով։ Գրողական բարդ կառոյց մը կ՚երեւի առաջին ակնարկով, բայց կը ծա­ռա­յէ միմիայն հետախուզողը վկայի վերածելու։ Միմիա՞յն։
     Ըսի, որ վերջին քառորդ դարը ապրած է վկայութեան մտալլկումով։ Տեսաբանու­թիւններ հրամցուցած է, լաստակերտած է, որքան որ կ՚ուզենք։ Անշուշտ վերա­պրո­ղին եւ վկային փոխկապակցութիւնն է, որ ասոնց մէջ խնդրոյ առարկայ էր։ Եւ այդ տեսաբանութիւնները ամէն անգամ՝ մեկնաբանական դիրքէ մը մեկնած են։ Ճորճօ Ակամպէն կը հիմնուէր Փրիմօ Լեւիի վերջին գիրքին վրայ, բա­ցա­տրելու հա­մար (կ՚ամփոփեմ մէկ նախադասութեամբ) որ բուն վկան վերապրողը չէ, եւ ուրեմն վկայութեան պաշտօնը վկայել է վկայելու անկարելիութեան մա­սին։ Վկայութիւն ըսուածը, որպէսզի արժանի ըլլայ այդ յորջորջումին, պէտք է իր մէջ բովանդակէ իր իսկ ժխտումը։ Ժագ Տեռիտան առնուազն երկու անգամ բացայայտօրէն ան­դրա­դարձած է վկայութեան խնդրին, մէյ մը Մոռիս Պլանշոյի L’Instant de ma mort (Մահուանս պահը) կարճ գրութեան, մէյ մըն ալ՝ Փոլ Չելանի բա­նաստեղծութեան առիթով։ Հոս ալ եթէ կ՚ուզեմ համառօտել, առաջինին ամփոփումը պիտի ըլլար այն, որ ո՛չ մէկ վկայութիւն զերծ է վիպային եզրէ մը, չափումէ մը, վիպային տարո­ղու­թենէ մը, երկրորդինն ալ թող ըլլայ Չելանի այն իսկ տողը զոր Տեռիտա կը գործածէ որպէս վերնագիր եւ որպէս բնաբան. «ո՞վ պիտի վկայէ վկային համար եւ վկային մասին»։ Պըլ­տեանն ալ իր կարգին վէպերէն դուրս անդրադարձած է վկա­յութեան հարցին, մէկ անգամ, Յակոբ Օշականի քննադատական արտա­դրու­թեան շուրջ ու­սում­­նա­սի­րութեան մը առիթով^[1]Տե՛ս Giorgio Agamben, Ce qui reste d’Auschwitz, trad. Pierre Alfieri, Ed. Payot et Rivages, 1999; Jacques Derrida, Demeure. Maurice Blanchot (Փարիզ, Galilée, 1998), եւ ասոր … Continue reading։ Աւելորդ է ըսելը որ ե՛ւ Ակամ­պէնի, ե՛ւ Տե­ռատայի մօ­տեցումները ուժեղ առարկութիւններու արժանա­ցան, տարբեր տեսակի առար­կու­թիւններու, որոնց կորիզը սակայն միշտ նոյնն էր։ Ինչ որ վտանգուած էր այդ մօ­տեցումներուն մէջ՝ «իրողութիւն»ն էր, աղէտը որպէս իրո­ղութիւն։ Առար­կող­նե­րը «ստոյգ»ին պահապաններն էին, եւ աւելի ճիշդ՝ պատմա­կանութեան սկզ­բուն­քին պա­հա­պանները, այնքան բացայայտ էր, որ ստոյգը պատմութեան եւ պատ­մա­գի­տու­թեան մասնագիտութիւնը կրնար ըլլալ մի-միայն։ Ահաւասիկ Տեռիտային բա­ռերը. «l’acte testimonial est poétique ou n’est pas, dès lors qu’il doit inventer sa langue et se former dans un performatif incommensurable»^[2]Demeure, էջ 109։, «վկա­յելու արարքը եթէ է՛, վի­պա­յին է՝ տրուած ըլլալով որ ստիպուած է իր լեզուն ստեղ­­ծե­լու եւ կազ­մուելու խօս­քի եւ արարքի անհա­մե­մատելի զուգադիպութեամբ մը»։ Ընթերցողը կ՚ան­դրա­դառնայ որ յարասական թարգ­մա­նու­թիւն մըն է առաջարկածս։ Նուազ յարասական թարգմա­նութեամբ՝ վկայութիւնը արարողական է, կ՚արարէ իր լե­զուն։ Կրկնակի արա­րում եւ արարողականութիւն, քանի որ վկայութիւնը միշտ կ՚ըսէ՝ «պատահած է», բայց պատա­հածին պատմա­կանութիւնը կը վիպայնացնէ նոյն պա­հուն եւ նոյն արար­քով։ Ստոյգին պայմանն է այս մէկը։ Նաեւ՝ վկա­յու­թեան կա­ռոյցն է։ Երկու մօտե­ցում­ներով ալ, վկա­յու­թիւնը չի հպատակիր պատ­մա­կա­նու­թեան։

…վէ­պը կը ցուցադրէ, կը բացայայտէ պատ­մո­ղական մեկնաբանութեան գիտութիւններու պատմա-պաշ­տու­թիւ­նը։ Կ՚ազա­տա­գրէ վկա­յութիւնը պատմութե­նէն։ Կը գործադրէ լեզ­ուական արա­րո­ղականութիւն մը, որ վկայագրական արա­րում մըն է։ Կը վի­պայ­նացնէ պատ­մականը։

     Բայց այս ամբողջը, որքան ալ էական, կ՚անտեսէ (կամ բաւական բացայայտ չի դարձներ) վկայագրականացումի գործո­ղու­թիւնը, հետազօտողին եւ հետախուզո­ղին վկայի վերածուիլը, ինքն իր վկան դառնալը։ Ահաւասիկ ուրեմն վիպա­կան եռամա­կարդակ տրա­մաբանութիւնը։ Դէպք, արարք, վէպ։ Ոճիր, հետախուզութիւն, գրառու­թիւն։ Վէպը, այսինքն՝ դէպքի լեզուական արարումը, այս երեք մակարդակ­ներուն վրայ կը բանի։ Մակար­դակները իրարու առնչուած են վաղակատարով, վկայութեան ժա­մանակով։ Եթէ վէպը առաջին կամ երրորդ դէմքով գրուած ըլլար, երեւան չէր գար վկայութեան կառոյցը եւ ուրեմն վկայա­գրականացումը։ Հետա­խուզողի մը վէպը չէ՛, որ կը պատմուի (անծանօթ պատ­մա­սանի մը միջամտութեամբ), պի­տի ըլլար գրա­կա­նութիւն։ Ո՛չ ալ առաջին դէմ­քով պատմահոգեբանի մը վկա­յութիւ­նը, որ հպա­տակէր պատմական սեռին եւ կապ չու­նենար գրականութեան հետ։ Վկայա­գրա­կանացումի գործողութիւնը կը կատա­ր­ուի (կամ կը բացայայտուի) հոս Եդիպոսի կրկնակի­ու­թեամբ։ Հետախուզութեան Եւ­դի­պոսը եւ գրառու­թեան Եւսի­պոսը կը միա­նան երբ Ոճիրը կը վերադառնայ տուն, երբ երեք մակարդակները կը դադրին զանազանուելէ, երբ գրառութիւնը կը յայտնուի որպէս հայրական ար­գի­լումին գրա­ռումը։ Եդիպոս ինքզինք դարձնելով ինքն իր վկան, կը ցուցադրէ իր վկա­յի երեսը՝ որպէս պատ­մա­հոգեբան, ինքն իր պատմա­բանը, ինքն իր հո­գե­վեր­լու­ծողը, պատմա­կանութեան սկզբունքին հաւատարիմ։ Եւ հոս է վէ­պին ամ­բողջ նրբու­թիւնն ու ամ­բողջ դժուա­րութիւնը։ Որովհետեւ երկու Եդի­պոս­ներու նոյնացումը, նոյնութիւնը, երկու ձւով կարելի է կարդալ։ Մէկ կողմէ, այո, վէ­պը կը ցուցադրէ, կը բացայայտէ պատ­մո­ղական մեկնաբանութեան գիտութիւններու պատմա-պաշ­տու­թիւ­նը։ Կ՚ազա­տա­գրէ վկա­յութիւնը պատմութե­նէն։ Կը գործադրէ լեզ­ուական արա­րո­ղականութիւն մը, որ վկայագրական արա­րում մըն է։ Կը վի­պայ­նացնէ պատ­մականը։ Կը բեմադրէ ստոյ­գին պայմանը եւ պայմանակա­նու­թիւ­նը։ Այո, կ՚ընէ այս ամբողջը։ Բայց հա­կա­դար­ձաբար այս ամ­բողջը կրնայ ընել միմիայն ենթար­կուե­լով պատմականին, ստոյ­գի պատ­մահոգե­կան հետա­պն­դու­մին, միաժամանակ հակա­դրելով եւ նոյնա­ցնե­լով եր­կու Եդի­պոսները։ Ան­խու­սափելի նոյնա­ցում։ Որովհետեւ մէկ էին առա­ջին վայր­կեանէն իսկ։ Եւ որով­հետեւ առանց վա­ղա­կատարով երեւան բերուած ներ­քին պա­­ռակ­տումին, վկա­յա­գրա­կանացումը եր­բեք տեղի պիտի չունե­նար, հետա­խուզողը եր­բեք երեւան պիտի չգար որպէս վկայ, որպէս ինքն իր վկան։ Եւ սա­կայն պատ­մականութեան սկզբունքին բնորոշ պայ­մանակա­նութիւնը կարելի է ցու­ցա­դրել միայն պատ­մա­կանութեան հետ նոյնա­նա­լով։ Այս երկու երեսները ան­քակ­տելի են, ինչպէս երկու Եդիպոսները։ Ազա­տա­գրուելու համար պատմութեան եւ գրա­կա­նու­թեան ամուլ հակադրութենէն, ջնջե­լու համար մէկուն եւ միւսին փոխա­դարձ կա­պակ­ցութիւնը, այդ վտանգին են­թար­կուիլ պէտք էր։ Վկայութիւնը պիտի չդա­­դրի եր­բեք ըլլալէ պատահածին ձայ­նար­կումը, վի­պա­յի­նին հակերեսը, միշտ ստու­գու­թեան ձգտող եւ միշտ ան­ստոյգ։
     Վկայագրականացում։ Բառը տարօրինակ է։ Զայն գործածեցի կարծես առանց զգու­շա­ցնելու իր կազմութեան մասին եւ զգուշանալու անկէ։ Իր մէջ կը պարու­նակէ վկա­­յութեան կամ վկայագրու­թեան վերածուիլը, բայց նաեւ գրականա­ցումը, որ հակառակ ու հա­կադիր շարժումն է։ Մէկը կախեալ է միւսէն։ Հոն, ուր ենթական կը սահմանուի որպէս վկայ, եւ ուրեմն պարտադրաբար ինքն իր վկան, կարկինը կը բացուի ու կար­կինին միւս սլաքը այս անգամ նոր սահմանում մը կը ստանայ։ Բայց այդ մէկը անուն չունի։ Եթէ Եդիպոսը Ա.ը ինքն իր վկան դար­ձած հե­տա­խուզողն էր, ո՞վ էր Ե­դի­պոս Բ.ը, որ մինչեւ ծայ­րը կը սպասէր, կը գրէր, կ՚ար­ձանագրէր, վէ­պին մէջն էր եւ վէպէն դուրս։ Կը բանար գրակա­նու­թեան նոր դար մը, վկային դէմ յանդիման, իրմէ ստա­նա­լով իր տեղեկութիւնները եւ իր ինք­նութիւնը, ինքն ալ վկայ վերջին հաշուով, այն մէ­կը որ կը խօսեցնէ լռութիւնը երբ միւսը կը մեկնաբանէր ցու­ցա­նիշները, կը վերա­կազմէր դէպքը, եւ իր մեկ­նա­բա­նութիւնը կը հրամցնէր որ­պէս ստոյգի փնտռտուք. այն մէկը, որ կը վիպայնացնէ երբ միւսը վկաներու խօսքին վիպայ­նու­թիւնը կ՚ուզէր չէ­զո­քացնել. այն մէկը, որ կը ստեղծէ ու կ՚երեւակայէ, երբ միւսը հաւատարիմ կը մնար ման­րաշխարհի բնա­կիչներուն եւ անոնց «մ՚ույ­տուրեր» հրա­մայականին, այն մէկը որ կը գրէ հօր աղէ­տը, ստացած հարուածը, կը գրէ գրելու արգիլումը, վկայելու անկա­րողու­թիւնը եւ անկարելիութիւնը, երբ միւսը կը հիմ­նուէր ըսուածին վրայ, ի հարկէ գործածելով մեկնաբանական երեւակայութիւն մը։ «Ո՞վ է Եդիպոս Բ.» հարցում մըն է որ կը վերաբերի վկայութեան, վկա­յա­բա­նու­թեան, վկայա­գրու­թեան, բայց նաեւ եւ փոխադարձաբար՝ գրականութեան, այս­ինքն՝ գրա­­կա­նութեան արարո­ղա­կան ինքնա­սահ­մանումին, վկայութեան դարուն։ Այդ է, որ կ՚ը­սէ­ինք վերը։ Վկայու­թեան դարո՞ւն։ Որ է՛ նաեւ բանաւոր պատմութեան, մեկ­նա­բանական գի­տու­­թիւններու, ամենակարող պատմաբանութեան դարը։ Բայց այն պա­հուն իսկ, երբ հարցումը դրուի, այն պահուն իսկ, երբ կը սկսինք եր­կու Եդի­պոս­ներուն մա­սին մտորել եւ մտալլկուիլ, Եդիպոսին մասին որպէս ինքն իր վկան, այն ատեն «վկա­յութիւն» բառն իսկ կը դառնայ կասկածելի։ Վկա­յութիւնը առ­նուազն կը դա­դրի ըլլալէ ինչ որ էր մեկնաբանական գիտու­թիւն­նե­րուն համար, եւ պատմու­թեան հա­մար առաջին կարգին։ Կը դադրի հպատակելէ պատմականութեան սկզ­բուն­քին, որ բոլոր այդ գիտութիւնները գաղտնաբար տնօ­րի­նողն է։ Վիպայ­նու­թիւնը կը դառ­­նայ ճշմարտութեան պայմանը։ Երեւան կու գայ վկայա­գրա­կա­նա­ցումը որպէս գործողութիւն։

Ապակառու­ցումը միշտ կրկնութիւն մը կ՚են­թադրէ, եւ կրկնու­թեան մէջ՝ նաեւ հաստատում մը։ Այդ է որ վերը երկու Եդի­պոսներու նոյ­նա­ցու­մին ան­խու­սափելի վտանգը կը կոչէինք։

     Այդ վայրկեանէն սկսեալ ամէն ինչ կը փոխուի։ Կը կարծէինք գիտնալ վկայու­թեան ի՛նչ ըլլալը։ Եւ ի հարկէ գիտէինք բառին շերտաւորուած պատմութիւնը, դա­րերու ընթացքին զգեցած նրբերանգները, արդիական գործածութիւնը, բանա­ւոր պատու­մին հետ առնչութիւնները, ապրուած փորձառութեան մը տարողու­թիւ­նը, որ կը հնչէ բա­ռին մէջ, «պատահած»ին եւ ստոյգին արարողական հնչե­ղու­թիւ­նը, վերա­պրողի խօս­քին եւ լռութեան հետ անոր ցուցաբերած արդի կա­պակ­ցու­թիւ­նը, եւ շատ մը նման բա­ներ։ Բայց կ՚անգիտանայինք գործողութեան մը ար­դիւնքը ըլլա­լը։ Մոռցած էինք այդպէս ըլլալը։ Մոռցած էինք թէ որպէս այդ՝ նո­րա­գոյն աւան­դութիւն մը ունի «վկա­յու­թիւն»ը, որ կը սկսի Գերմանիոյ Վիպա­պաշտ­ներով, աւան­դութիւն մը որ վկա­յա­գրա­կանացումի մէկ բեւեռը կը դարձնէ կամ կը նկատէ զայն, միւս բեւեռը ըլ­լա­լով այդ պարա­գային՝ գեղագիտացումը։ Ինչ­պէս բնա­գէտ­ներու տեսաբանութիւնը տեսա­նելի նիւթին հետ կ՚ենթադրէ անտե­սա­նե­լի հակա­նիւթի մը գոյութիւնը, գե­ղա­գի­տա­ցումն ալ վկայութեան անտեսա­նելի հակա­նիւթն էր, վկայութեան գաղտ­նի հա­կե­րե­սը։ Կ՚անգիտանայինք, որ Յա­կոբ Օշական, երբ Հա­մա­պատկերի հատորները կը գրէր, իր կեանքի վերջին տարի­նե­րուն, գրաւի սե­ղա­նին վրայ կը դնէր բանա­սի­րու­թեան լման ճակատագիրը, եւ ու­ր­եմն գրակա­նու­թեան ինչպէս մեկնաբանական գի­տու­թիւն­ներու արդիական սահ­­մա­նումը, երբ ինքն իր անձը, որպէս գրող, որպէս նշխարք, կ՚ենթարկէր նոյն գոր­ծողութեան, վկա­յագրականա­ցումի գործողութեան։ Այս ամ­բող­ջը բացա­տրած եմ շատ տար­բեր առիթներով։ Եւ ուրեմն «վկայութիւն»ը չէ՛ր այն՝ ինչ որ էր այդ­քան պարզ եւ անմիջական ըմբռնումով պատմողական մեկ­նաբանու­թեան գի­տու­թիւն­ներու դիտանկիւնէն, ստոյգի տեսադաշտին մէջ ներ­առ­նուելիք եւ վիպա­յինէն ազա­տա­գրելիք պատում մը։ Գործողութենէն գրաւուիլ պէտք էր, որ­պէս­զի գրաւը յա­ջո­ղէր, տեղ մը հասնէր, բացայայտէր վկայութեան եւ գեղա­գի­տա­ցումի փոխ-կա­պակ­­ցու­թիւնը, ապակառուցէր զայն, դառնալով անոր արտադրութեան աղ­բիւրին։ Հոս ջու­րերը պղտոր են, անտարակոյս։ Կողմնացոյցները անկարող են կողմ­նո­րո­շ­ելու։ Եւ ինչ որ ալ ըլլան նիւթին եւ հականիւթին անունները, էականը անոնց կազ­մած անքակտելի զոյգն էր, անոնց ամուսնական օրէնքը։ Այնքան ատեն որ բա­նա­սի­­րու­թեան (եւ պատմողական մեկնաբանութեան) աւանդութեան մէջն էինք, հակա­նիւթին անունը «գեղագի­տու­թիւն» էր։ Գե­ղա­գիտացումը նոյն գործողու­թեան հա­կա­դիր երեսն էր։ Ապակառու­ցումը միշտ կրկնութիւն մը կ՚են­թադրէ, եւ կրկնու­թեան մէջ՝ նաեւ հաստատում մը։ Այդ է որ վերը երկու Եդի­պոսներու նոյ­նա­ցու­մին ան­խու­սափելի վտանգը կը կոչէինք։ Եւ հիմա կրկին նոյն փորձըն­կա­լումն է։ Նոյն զոյ­գէն գրաւուած ենք։ Նոր գրաւ մը կը սկսի այդ ձեւով, որ մեր ամբողջ պատ­մութիւնը կը փոխէ։ Այդ գրաւումին, գրաւին եւ գրաւա­կանին մէջ նետուիլ կը նշա­նակէ յանձ­նուիլ անոր մեքենային, նուիրել անոր ինչ որ կը կո­չենք «ինք­զինք», այդ «ինք»ը որ կը դառնայ երկու, ինքն իր վկան, եւ որուն միւս երեսը այ­ս­օր անուն չու­նի, չի կոչուիր վէպ, գրակա­նու­թիւն, գե­ղա­գիտացում։ Տե­սանելի է միայն ինք­նա­կեն­սագրական բա­ժինը, կեանքի մը հսկայ քաոսը, այդ մե­քե­նային նուիրուած, մեքե­նա­յի մը, որ կը պա­հան­ջէ միշտ աւելին։ Տեսա­նելի է «ձեւ»ին մի­ջամտութիւնը, անհրա­ժեշտ մի­ջա­մտու­թիւն, որպէսզի այդ քաո­սը կազ­մակեր­պուի, դառնայ ըն­թեռնելի։ Եւ հին սովո­րու­թեան մը հպա­տա­կե­լով, խելայեղ կեր­պով հրամ­ցուած ինքնա­կեն­սա­գրա­կանի այդ կազ­մակերպութեան կը շարու­նա­կենք գեղար­ուես­տի անունը տալ։ Այդ ընելով՝ այո, կ՚անգիտանանք վկա­յա­գրակա­նա­ցումը որպէս գոր­ծողութիւն, որ­պէս աղբերային ժայթ­քում։ Ինչ­պէս կ՚ըսէր Տե­ռի­տան Մոռիս Պլանշոյին յղուելով, հոս, վկա­յա­գրա­կանացումի այս նորագոյն փորձընկալումին մէջ, ամբողջ եւրո­պա­կան արդիա­կա­նութեան փոխ­­ա­նունու­թիւ­նը կայ^[3]“… toute la mémoire de la modernité européenne vient se métonymiser.” Տե՛ս Demeure, էջ 109։։ Փոխանունութիւնը լեզուիս տակ։ Ես ապրեցայ իմ մահս։ Ես իմ վկաս եմ։ Ահաւասիկ ինչպէ՛ս դարձայ գրող։ Ահա­ւասիկ ինչպէ՛ս ծնաւ վէպը։

ԾԵ. Տարի, թիւ 1-2