ԱՆՆԱ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ ԵՒ ԱՒԵՐԱԿԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Հայկական մտածողութեան մէջ «Հարաւ»ի գաղափարը գրեթէ անգոյ է, նշած է Վարդան Մատթէոսեան։ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի սահմանումները տիրապետած են մեր իրականութեան։ Հետեւաբար, Սփիւռքի հարաւային գաղութները, արդէն հարիւրամեայ Արժանթինի գաղութը (եւ թերեւս աւելի նոր Աւստրալիոյ համայնքը), ընդհանրապէս մնացած են լուսանցքի վրայ։

 «Հարաւի անտեսումը կամ ջնջումը հայկական պատկերացումներէն, կը թուի արձագանգը ըլլալ աւանդական գիծի մը», գրած է Վ. Մատթէոսեան։ «Մեր պատմական տարածքը, դեռ Քսենոփոնի ժամանակներէն, քաղաքական բաժանումներ կրած է արեւելք-արեւմուտք հատումով, մեր գաղթալիքները տեղի ունեցած են Արեւելքէն դէպի Արեւմուտք եւ փոխադարձաբար, մեր պատմական յարաբերութիւնները հիմնականին մշակուած են արեւելքի եւ արեւմուտքի իրերայաջորդ դրացիներու հետ»։ Ուստի, կը հետեւցնէ, «կարծէք թէ հիւսիսի եւ հարաւի աշխարհագրական գաղափարը պէտք եղածին պէս արմատացած չէ մեր մտայնութեան մէջ»։

     «Հեռաւոր դժոխքներ», «անծայրածիր եւ գազանաբնակ անապատներ», «հայուն արեւամուտը», «Սփիւռքի գերեզմանը». ուրեմն, «հարաւային կողմն աշխարհի» առկայ է, բայց «հարաւային կողմն Սփիւռքի» կը մնայ խորթ եւ ժխտական գաղափար մը։ Աւելի եւս, արեւմտեան կողմն է աշխարհի, որ վերջալոյսի շողերով կը գունաւորէ հարաւային գաղութներուն (Արժանթին, Ուրուկուայ, Պրազիլ եւ շատ աւելի փոքր Չիլիի եւ Վենեզուելայի համայնքները, որոնց վրայ կարելի է աւելցնել Աւստրալիան, թէեւ այս վերջինը համեմատաբար նոր գաղութ մըն է եւ ձեւով մը սուրիահայութեան ու լիբանանահայութեան «խորթ զաւակը») պատկերացումը՝ դիտուած Միջին Արեւելքէն, Եւրոպայէն կամ Հիւսիսային Ամերիկայէն՝ մէկ խօսքով, «վերի» բեւեռէն։
     Առաւել, ենթագիտակցաբար, ձգողութեան օրէնքին հետեւողութեամբ, աշխարհի «վարի» կողմի հասկացողութիւնը աւելի ժխտականութիւնը կը շեշտէ՝ «ինկածութեան», «անկումի» գաղափարը ստեղծելով։
     Այս թերագնահատումը կ’անտեսէ, որ դարէ մը աւելի արժանթինահայ համայնքը ողջ պահած է աշխարհագրական հսկայ հեռաւորութեան վրայ գաղութային կառոյցներ. եօթը դպրոց, տասը եկեղեցի եւ աշխոյժ գաղութային կեանք մը, որ նախախնամութեան բերումով սատարած է Հայ դատի առաջնակարգ նպատակներու, ինչպէս՝ Արժանթինի կառավարութեան կողմէ Ցեղասպանութեան ճանաչմանը։ Փրանկիսկոս պապին խիզախ կոչերը Եղեռնի ճանաչման համար մասամբ կը պարտինք սերտ կապերուն, զորս Արժանթինի եւ Չիլիի հայոց թեմի առաջնորդ Գիսակ արք. Մուրատեան մշակած էր տարիներու ընթացքին անոր՝ Պերկոլիոյի հետ, երբ վերջինս Պուէնոս Այրէսի թեմին առաջնորդն էր։
     Միւս կողմէ, Հարաւային Ամերիկայի համայնքներէն միայն մէկ հոգի հայատառ կը ստեղծագործէ, վերը յիշուած, Ուրուկուայ ծնած ու Արժանթին մեծցած Վարդան Մատթէոսեանը (այժմ՝ Միացեալ Նահանգներ)։ Մնացեալ բոլոր հայատառ գրողները դուրսէն եկած են՝ Վարդան Գէորգեան, Յովհաննէս Տեվէճեան, Վարուժան Աճէմեան, Աշոտ Արծրունի, Պետրոս Հաճեան, Յակոբ Կիւլլիւճեան։

     Ասկէ մեկնած , դժուար չէ պատկերացնել Հարաւային Ամերիկան, ներառեալ հայահոծ Արժանթինը, աղջամուղջի մարող լոյսի տակ։ Բայց այս վերջալոյսը բազմերանգ է – եթէ իսկապէս վերջալոյս է – եւ Սփիւռքի այս անկիւնը, մահամերձ հայատառ գրականութեան խաւարին մէջ, կարելի է նշմարել ձեւերը, զորս կը ստանձնէ օտարալեզու արժանթինահայ մտաւորականութիւնը։
     Մինչ այս ափերուն հայերէնը կը նահանջէ բոլոր գաղութային կառոյցներէն ներս, բացի մասամբ դպրոցներու հայերէնի ուսուցչական բաժնէն եւ եկեղեցիներէն, որոնք կը մնան լեզուի ու ազգի պաշտպանութեան առաջին ու վերջին գիծերը, աւելի ուժով կը սկսին հնչել ձայները նորաբարբառ եւ սպանախօս հայ գրողներու սերունդին։

 

     Աննա Արզումանեան (ծնած Պուէնոս Այրէս 1962-ին) այս ալիքին յայտնի դէմքերէն է։
     Ուսումով փաստաբան եւ հոգեբան, երկար տարիներէ ի վեր լծուած է գրականութեան, գլխաւորաբար մշակելով բանաստեղծութիւնը։ Բանաստեղծական լեզուն, եթէ ոչ անպայման ձեւերը, կը բնորոշեն նաեւ իր արձակը, որուն ամենայատկանշական հատորը կարելի է համարել Սեւ ծով վէպը (Սանթիակօ, Ceibo Edieiones, 2012)։
     Չորս տարուան ընթացքին, Աննա Արզումանեանին հետ չորս խօսակցութիւն ունեցայ, Սանթիակոյի ու Պուէնոս Այրէսի մէջ 2012-ին եւ Վենետիկի ու Պուէնոս Այրէսի մէջ 2016-ին։ Այս յօդուածին մէջ, ուրեմն, հարցազրոյցը, խօսակցութիւնն ու գրախօսականը միաձուլուած են։
     Ամլութիւնը խառնածինին ճակատագիրն է։ Բնութեան օրէնքով, խառնածին կենդանին կ՚ըլլայ անբերրի։ Եթէ այս գիտական տուեալը գործածենք իբրեւ փոխաբերական պատկեր, կրնա՞նք արդեօք ակնկալել, որ օտարալեզու հայ գրողը ըլլայ բեղուն։ «Այո՛», կը պատասխանէ Արզումանեան, ընդդիմանալով այդ օրէնքին ու պահանջելով բերրիութիւն։
     Իր գործին առաջին մակերեսային ընթերցում մը սիրերգութեան կամ սիրաբանական գրականութեան ապաւորութիւն պիտի թողուր մեր վրայ։ Սեռ եւ սէր, սակայն, մէկը միւսին նախապայմանը չեն։ Իր տողերուն ընդմէջէն, Արզումանեանի գրիչը սէր կ՚որոնէ, որովհետեւ սէրը կեանք է։ Բայց Սեւ ծովու էջէրուն մէջ մեր գտած սեռը սէր չ՚ընդգրկեր, գոնէ մինչեւ այն պահը, երբ արդէն շատ ուշ է։
     Գիրքը խորհրդածութիւն մըն է նահատակութեան մասին, սկսելով Վարդանանցի «Մահ ո՛չ իմացեալ մահ է. մահ իմացեալ անմահութիւն է» կարգախօսէն … այդ կարգախօսը՝ ժապաւէններու վրայ գրուած, իրենց գլուխը կապած Ղարաբաղի մարտիկները կ’առաջնորդուէին դէպի նահատակութիւն, յիշեց Արզումանեան մեր խօսակցութիւններէն մէկուն ընթացքին։

     Գիրքի բնագրի նախապատրաստական աշխատանքին մասին Արզումանեան պատմեց, որ բռնաբարուած մարմնի զուգահեռ՝ սկսաւ ուսումնասիրել նահատակութեան գաղափարը, մանաւանդ օգտագործելով իրանա-ֆրանսացի ընկերաբան Ֆարհադ Խոսրոխաւարի Ալլահի նոր նահատակները հատորը։ «Իւրացուցի՝ մատաղի, նահատակութեան եւ սրբազան մահուան տիպարները, հասկնալու համար հայ կինը, երբ նահատակ ռազմիկի մը դերը կը ստանձնէ»։
     Այս մասամբ ինքնակենսագրական վէպին մէջ, ուր արձակն ու բանաստեղծական լեզուն համադրուած են ոչ միշտ ներդաշնակ համակեցութեամբ, կինը ներկայացուած է իբրեւ կրկնակի նահատակը՝ թշնամի եւ սեփական ազգի տղամարդոց համար։ Հաճոյքէ ու վայելքէ զուրկ սեռամոլութեան թէ՛ առարկայ, թէ՛ դերակատար է հայ կինը խորհրդանշող տիպարը։ Անոնք բռնաբարուած մարմիններ են, մտերմութեան աշխարհէն աքսորուած մարմիններ՝ հանրայինին ու մտերմութեան միջեւ սահման չկայ։ Գրութիւն մըն է այն ահաւոր ցուցադրութեան մասին, որ պարզած են բնաջնջումն ու տարագրութիւնը։
     Հայ տղամարդիկ, սակայն, կինը երկրորդ ու աւելի ծածուկ դաժանութեան մը կ’ենթարկեն, զինք «քոյրիկ» կանչելով, ըսաւ Արզումանեան, մէջբերելով Ռուբինա Փիրումեանի կատարած ուսումնասիրութիւնները։ Ընտանեկան ապահով շրջանակէն ներս կինը նաեւ դուրս կը մնայ տարփանքի եզրէն։
     Սեւ ծովուն մէջ Արզումանեան կը փորձէ կեանքի կոչել երեք հայ կին հարազատներու անհետացած մարմինները, ինչ որ կ’ընենք հայերս Եղեռնի անհետացած ու անթաղ նահատակները ոգեկոչելով եւ անոնց յիշատակը ողջ պահելով։ «Գրքին կեդրոնական առանցքներէն մէկը լուսանկարչութիւնն է», ըսաւ Արզումանեան։ «Վերապրող մեծ հօր տիպարը լուսանկարիչ մըն է, որ կը փորձէ իր ոսպնեակին ընդմէջէն վերագտնել իր աղջիկներուն ու կնոջ Անատոլուի մէջ անհետացած մարմինները»։
     «Երբ ո՛չ մարմին, ո՛չ ամբաստանեալ կայ, ոճիրը միայն զոհը կրնայ փաստել։ Այդ է ուրեմն թակարդը։ Ոճիրը փաստելու համար զոհը ո՛չ միայն ինքզինք իբրեւ զոհ կը ներկայացնէ, այլ նաեւ կը ստանձնէ միւս երկու բացակայ դերերը»։ Եւ կ’աւելցնէ՝ «թաղելու համար, պէտք է սպաննել»։ Այդ դաժանութիւնը անոր գրականութեան հիմնաքարն է… այդ շրջափակումէն ելլելու ճամբան սիրաբանութեան ուղին չէ, այլ այդ մարմիններուն սիրոյ-ատելութեան հակասական յարաբերութիւնը։
     Սեւ ծովը բաղկացած է չորս գլուխներէ. Պուէնոս Այրէս, Պերլին, Երուսաղէմ, Ղարաբաղ, որոնք անշուշտ կը սահմանեն ընթացքին աշխարհագրութիւնը՝ որ սկիզբ կ’առնէ աշխարհի ծայրամասէն ու իր աւարտին կը հասնի հայոց աշխարհի (դասական ըմբռնումով) ծայրամասին մէջ՝ Արցախ։

     «Երուսաղէմ» գլխուն երկրորդ պարբերութիւնը կ’ըսէ. «Մէկ լեզուէն ուրիշի անցքին մէջ միշտ բան մը կը մնայ, նոյնիսկ երբ մէկը չի կրնար յիշել։ Լեզուները զիրենք խօսողներէն աւելի բան կը պահպանեն»։ Մնացորդա՞ցն է Սեւ ծովը՝ Արզումանեանի մեծ հօր հայերէնին դէպի հեղինակի գաստերէնը^[1]Հարաւամերիկեան հայ համայնքներու համար տեղական լեզուի ընթացիկ եւ համատարած անուանումն է «գաստերէն» … Continue reading անցքէն։«Վերապրողին մարմինը յետեղեռնեան շրջանին իբրեւ աւելցուք, մնացորդաց։ Իմ գրականութիւնս մեծ հօրս հայերէն լեզուէն մնացորդացի մը պէս է։ Աւելցուք կամ մնացորդաց, որ ինքնին մարմին է»։ Այս պատասխանով ան իր գոյապաշտական գրութեան կու տայ կրօնական շեշտ մը, թերեւս ենթագիտակցաբար մտաբերելով պատարագին իմաստը. «Առ, կե՛ր. այս է մարմինս»։ 

     Բայց Արզումանեանի գրականութիւնը գոյապաշտական է։ Քրիստոս մարմին է միայն, առանց Սուրբ Հոգւոյ, կամ մարմիններ է, կտոր-կտոր եղած։
Պատահական չէ, որ Արզումանեան Զապէլ Եսայեանի Աւերակներուն մէջը կը նկատէ իր ներշնչումի գլխաւոր աղբիւրներէն մէկը, բայց անշուշտ անբարեգութ եւ ոխակալ Աստուածն է, որ Եսայեան գտաւ Ատանայի մէջ 1909-ին. մէկը, որ հսկայ անտեսանելի ներկայութիւն մըն է Սեւ ծովու մէջ, որ թունաւոր հովի մը պէս կը փոթորկէ կեանքը ու աշխարհը կը վերածէ աւերակի։
     Աշխարհի այս հեռաւոր մայրաքաղաքին՝ Պուէնոս Այրէսի մէջ, Արզումանեանի ձայնը մէկ դարու աւերակի գրականութեան հեռաւոր, օտարալեզու, խորթացած արձագանգն է, կամ մութ ճիչը։ Վէպէ աւելի, Սեւ ծովը ինքնին արուեստի առարկայ կը հանդիսանայ, ինչպէս նաեւ ճանապարհորդութիւն մը հոգւոյն ծալքերէն ներս։ Բանաստեղծական լեզուի պարագային պայման չէ, որ ընթացքը ըլլայ գծային ու հասկնալի. կրնայ ըլլայ նաեւ անթափանցելի։ Իսկոյն՝ Արզումանեանի բառերը անջրպետը կարող ասուպներ կ՚ըլլան, անհունի մէջ փնտռելով իրենց վախճանի կէտը, վերջակէտը դնելու համար որոնումի մը, որ կը մնայ անխուսափելիօրէն անվերջ։ Ու կը մնայ անվերջ, որովհետեւ Արզումանեանի գրականութիւնը կը ծնի իր ակունքներուն հետ կապը վերահաստատելու պահանջքէն։ Իր միակ գործիքը, սակայն, իր ծննդավայրի օտար լեզուն է, իսկ իր աղբիւրներն են նաեւ ֆրանսական, գերմանական եւ լատին ամերիկեան գրականութիւնները, ու միայն բացառաբար՝ հայ գրականութիւնը, գլխաւորաբար՝ թարգմանութեամբ։ Բայց բզկտուած մարմիններն ու կտորները, որոնք Արզումանեան կը փորձէ քով քովի բերել անոնց կեանք ներշնչելու համար, այլեւս յարութեան հնարաւորութենէն զրկուած են։
     Հայերէնը, որով Արզումանեանի լեզուն բացուեցաւ, իր պարագային կը մնայ խօսակցական։ Եթէ փափաքէր փրկել ու մշակել գրական մակարդակով, պիտի ստիպուէր զայն մոռացութեան խոր հորէն լոյսին հանել։ Փրցուած ճիւղը վերստին կարելի չէ ծառին միացնել։ Բայց Արզումանեան կը ձգտի հայկականութեան ու կը հայցէ, որ իր սպաներէն գրականութիւնը ընդունուի որպէս հայկական։
     Միայն հայ ընթերցողը չէ, որ կը նկատէ այդ հակումը։ Արժանթինեան հրատարակչատուները իր վէպը մերժեցին՝ զայն օտար նկատելով կամ, ինչ- պէս Արզումանեան կը նկարագրէ՝ «ոչ հարազատ արժանթինեան գրականութեան»։ Սահմանակից Չիլիի գրական շրջանակները աւելի լայնախոհ գտնուեցան, ու գիրքը հոն տպագրուեցաւ։
     Հայկական դրոշմ կրող գիրք մըն է, որ գրուած է գաստերէն։ Բայց այս երեւոյթը բաւարա՞ր է արդեօք, որ հայ գրականութիւն նկատուի։ Սեւ ծովը հայ գրականութիւն որակելը Արզումանեան կը նմանցնէ անցագիրի. «Միշտ ուրիշն է, որ այդ կնիքը կը դնէ, որ կ՚արտօնէ փոխադրութիւնը։ Ես այդ անցագիրը կը խնդրեմ, բայց պէտք է տեսնենք, թէ ընթերցողները կու տան այդ կամ բազմազան անցագիրներ»։
     «Ազգային լեզուն ազգային պետութեան մը լեզուն է», ըստ Արզումանեանի։ Ուրեմն, հայերէնով չգրուած հայ գրականութիւնը հայկականութեան
իրաւունքէ զրկելը խախուտ սկզբունքէ կը մեկնի, քանի որ հայոց աշխարհը շատ աւելի ընդարձակ է, քան Հայաստանը։ Արզումանեան աւելցուց. «Մէկ ազգ, մէկ ժողովուրդ»ի խորհրդանիշը մաս կը կազմէ հայկական ինքնութեան գաղափարը հիմնող առասպելաբանութեան։ Առասպելաբանութիւն կ՛ըսեմ, որովհետեւ մեր մասին «մենք մեզի պատմած պատմութիւնն է»։ Այսուհանդերձ, իրականութիւնը ուրիշ է։ «Մէկ ազգ, մէկ ժողովուրդ» չենք, այնքան ատեն որ կ’ապրինք տարբեր աշխարհագրութիւններու մէջ եւ ո՛չ միայն Եղեռնեան տարագրութենէն ու տեղափոխութենէն ետք, այլ անկէ առաջ ալ։ Միթէ նոյն ձեւո՞վ կը մտածէին Թիֆլիսի հայն ու Սեբաստիոյ հայը։ Միթէ նոյն ձեւո՞վ կը մտածեն Լիբանանի եւ Երեւանի հայը։ Սեզ կերտող գաղափարը միաձեւելու ոգիով կը վիրաւորենք մենք մեզ, մենք մեզի հանդէպ անհանդուրժողութեամբ»։ Ան հայ ազգի եզակիութեան գաղափարը հարցականի տակ կը դնէ։ «Հետեւաբար, չեմ կարծեր, թէ հայերէն լեզուն պայմանը ըլլայ գրականութիւն մը «հայ» որակելու»։
     Մարտիկներու դիակները բարձր աշտարակներու վրայ կը զետեղուէին, որպէսզի յարալէզ՝ շունի նման ոգիները, ըստ հայկական դիցաբանութեան, զանոնք վերակենդանացնէին։ Հակառակ Խորենացիի պատմածին, առասպելի ուրիշ տարբերակներու մէջ (մանաւանդ՝ ասորական) յարալէզները Արա Գեղեցիկը կը վերակենդանացնեն. «Արդ՝ մարտի դաշտում իբրեւ քաջ ընկնում է Արան, եւ Շամիրամը նրա դին դնել է տալիս ապարանքի տանիքում եւ ասում. Հրամայեցի աստուածոցն իմոց լեզող զվէրս նորա, եւ կենդանասցի»։^[2]Մանուկ Աբեղեան, Երկեր, Գ հատոր, Երեւան, 1968, էջ 42։ Խորենացիի պատմագիրքին մէջ կը գտնենք, սակայն, որ Մուշեղ Մամիկոնեանի հարազատները դիակը կը տանին աշտարակ՝ այն յոյսով, որ յարալէզները զինք վերակենդանացնեն, բայց չեն յաջողիր։ Անշունչ մարմինը կը դառնայ դիակ։
     Անշուշտ՝ Մուշեղ Մամիկոնեանի մարմինը կը մնայ անկենդան, որովհետեւ իրականութեան մէջ յարալէզ չկայ, ո՛չ ալ հրաշք կայ։ Արզումանեանի հետ մեր վերջին խօսակցութիւնը տեղի ունեցաւ Պուէնոս Այրէսի մէջ, Հոկտեմբեր 2016-ին, Գիւտ Խաչի տօնէն քանի մը օր առաջ։ Իր քարոզին մէջ, Գիսակ Սրբազան յիշեց Ե. դարուն Հեղինէ թագուհիի այցելութիւնը Երուսաղէմ, Յիսուսի խաչը փնտռելու համար։ Հեղինէն ու անոր ընկերակիցները Գողգոթայի մէջ վերջապէս խաչելութեան երեք խաչերը կը յայտնաբերեն։ Չեն գիտեր, սակայն, ո՛ր մէկը Քրիստոսինն էր։ Այդ պահուն Գողգոթայէն խումբ մը կ’անցնի, մեռել մը շալկած։ Դիակը երեք խաչերուն վրայ կը դնեն այն ակնկալութեամբ, որ յարութիւն պիտի առնէ երբ Քրիստոսի խաչին վրայ տեղադրեն, եւ այդպէս ալ կ’ըլլայ։ Սեւ ծով հատորին մէջ, Արզումանեանն ալ երեք խաչերը կը գտնէ, եւ գուցէ Քրիստոսի խաչն ալ գտած ըլլայ, բայց դիակը ա՛լ չի վերակենդանանար։ Հայերէնը էջերուն ընդմէջէն այլեւս չի շնչեր։

ԾԵ. Տարի, 2016 թիւ 4