Հարցազրոյցը վարեց՝ ՀՐԱՅՐ ԱՆՄԱՀՈՒՆԻ
Անցնող քանի մը տարիներուն լուսանկարչական երկու հատոր լոյս տեսան Պուրճ Համուտի ու պուրճ համուտցիներու մասին։ Առաջինը՝ վերը նշուած Արա Մածունեանի հատորն է (անգլերէն ու գունաւոր)։ Միւսը Արիան Աթէշեան-Տըլաքամբանյի՝ Ariane Delacampagne: Portraits of Survival – The Armenians of Bourj Hammoud, Somogy Editions, Paris 2014 հատորն է (անգլերէն – ֆրանսերէն, սեւ-ճերմակ)։ Նոյն նիւթով երկու գիրք. մէկը միւսէն այսքան տարբեր հաւանաբար չեն կրնար ըլլալ։
Աթէշեանինը կը յաջորդէ Պուրճ Համուտ կեցութեան շրջանի մը ու ամփոփումն է զանազան քաղաքներու մէջ անոր տուած Պուրճ Համուտի լուսանկարներու ցուցահանդէսներուն։ Գեղեցիկ հատոր մը, խնամուած նկարներով, կազմուած գրեթէ ամբողջութեամբ պուրճ համուտցիներու դիմանկարներէ, ամէն մէկը իր աշխատանքի կամ ասպարէզի վայրին մէջ լուսանկարուած ու կարճ ծանօթութիւններով։ Լուսանկարները մասնագիտական մակարդակով լարուած ու նկարուած արտադրութիւններ են։ Պուրճ Համուտը հոն կ՚արտացոլայ իր բնակիչներու խնամուած լուսանկարներուն ընմէջէն, կարծես անոնք ըլլային ցուցափեղկի մէջ դրուած բնորդներ, Պուրճ Համուտը ներկայացնող որպէս չնաշխարհիկ այցելութեան վայր։
Մածունեանինը ամբողջովին այլ բան է։ Լուսանկարները առնուած են անմիջական կերպով ու տեղւոյն վրայ։ Կան փողոցներ ու թաղեր։ Կան բնակիչներ։ Իշխողը սակայն կարծես Մածունեանի ներքին աչքն է ու յիշողութիւնը։ Այս նկարները պատմութիւն մը կը պատմեն, ծնունդի, մեկնումի, յուսախաբութեան, բայց մանաւանդ տեղէ մը գալու պատմութիւնը։ Ժամանակը կարծես սառած է անոնց մէջ։ Դէմքեր կը նային մեզի ժամանակէն դուրս տեղէ մը կարծես։ Երազներու ու յուսախաբութիւններու վայրն է այդ տեղը։ Շատ անձնական ալպոմ մը, լուսանկարչական փորձագրութիւն մը, ինչպէս հեղինակը ինք կը նշէ կողքին, համեմուած կարճ գրութիւններով Արա Արծրունիէն, Արմենակ Եղիայեանէն, Աթոմ Էկոյեանէն, Յակոբ Փափազեանէն, Հրայր Էօլմէսէքեանէն, Նանսի Գրիգորեանէն, Ռազմիկ Շիրինեանէն, Սիմոն Աբգարեանէն, Թալին Ոսկերիչեանէն ու Վահէ Պէրպէրեանէն։
Այս առիթով մեր աշխատակից Հրայր Անմահունին Մածունեանի հետ կատարեց հետեւեալ հարցազրոյցը։
ՀՐԱՅՐ ԱՆՄԱՀՈՒՆԻ. Գիրքդ Պուրճ Համուտի մասին է։ Լուսանկարչական համայնապատկեր մը կու տաս մեզի քու Պուրճ Համուտէդ, հոն ուր մեծցած ես։ Պիտի ուզէի որ խօսէիր քիչ մը անոր մասին, ձեռքդ լուսանկարչական գործիք անցնելէն առաջ եւ վերջ, որովհետեւ ինչպէս կ՚անդրադառնաս նախաբանիդ մէջ, ասիկա կ՚առնչուի նաեւ թատերական աշխատանքիդ։ Ինչպէ՞ս կը տեսնէիր Պուրճ Համուտը այդ ատեն, իր ընկերային վիճակով եւ քու տեղդ ո՞ւր էր անոր մէջ։
ԱՐԱ ՄԱԾՈՒՆԵԱՆ. Մանկութեան եւ պատանեկութեան տարիներս շատ որոշիչ դեր ունեցած են հետապնդած աշխատանքիս մէջ։ Պատկեր ըսուածը միշտ ներկայ էր տան մէջ շնորհիւ լուսանկարիչ եղբօրս։ Տունը հազարներով լուսանկար կար նետուած քիչ մը ամէն կողմ։ Տարին երկու անգամ՝ ձմռան ու ամռան, այդ հազարներով նկար պարունակող հսկայական սնտուկը մէջտեղ կ՚ելլէր ու կրկին կը յայտնաբերէինք հոն դիզուած դէմքերը։ Ամէն տարի դուն ալ կը մեծնաս եւ նկարները ուրիշ հոլովոյթ կ’առնեն, ուրիշ պատմութիւն կը ստանան, քու պատմութեանդ վրայ բան մը եւս կ՚աւելցնեն, նոր գիւտ մը, ամրապնդուող յիշողութիւն մը, եւ այլն։ Ասիկա շատ մեծ դեր ունեցած է ինծի համար եւ ձեւով մը ամէն ինչ սկսած եմ տեսնել որպէս պատկեր։ Նոյնիսկ ծննդավայրս՝ Պուրճ Համուտը, միշտ պատկերի աչքով դիտած եմ։ Ասոր կը միանայ նաեւ սինեման, որովհետեւ պատկերը նախահայրն է սինեմային։ Այնպէս որ պատկերը մնայուն կերպով եղած է ներշնչումի աղբիւր, բառէն աւելի։

ՀԱ. Նկարներուն կը նայէիր որպէս պատմակա՞ն թէ պարզ ընտանեկան։
ԱՄ. Ընտանեկան, առանց ընդհանուր գիտակցութեան անպայման, պարզապէս վերյիշելու համար, թէ ովքե՞ր անցած են մեր ընտանեկան պատմութենէն, եւ ովքեր մնացած են. հայրս երբ կը նայէր նկարներուն, մէյ մըն ալ կ՚ըսէր՝ «այս նկարը պատռեցէք, թափեցէք այլեւս»։ «Ինչո՞ւ», կը հարցնէինք։ «Մեռած է», կը պատասխանէր։ Խենթանալիք բան էր, որովհետեւ մարդը երբ ողջ է՝ արդէն կայ։ Նկարը արժէք կրնար ունենալ գուցէ մահանալէն ետք, բայց հօրս մօտեցումը ամբողջովին հակառակն էր։ Բոլորս կը ջղայնանայինք, «պա՛պ, ի՞նչ կը խօսիս, նկարին նպատակը յիշատակ ունենալն է», կ’ըսէինք։ Այնպէս որ մասնաւոր լուսանկարչական գիտակցութիւն մը չկար։ Յաճախ կը մտածեմ որ պահելու, արխիւ ունենալու մղումս հոնկէ կու գայ եւ անշուշտ եղբօրմէս։
ՀԱ. Լուսանկարչութեան կողքին ունեցած ես նաեւ թատերական գործունէութիւն։ Վաթսունականներու ուսանողական շարժումները, հակամշակոյթի հոլովոյթները, Վիէթնամի պատերազմին դէմ համաշխարհային ցոյցերն ու Լիբանան հասնող հիփփիական խումբերը, կը խորհի՞ս որ այս բոլորը ազդեցութիւն ունեցա՞ն թատրոնով զբաղողներուն վրայ։ Կը հարցնեմ որովհետեւ առհասարակ հայութիւն ըսուածը հարցաքննող կեցուածք մը կայ ձեր ըրածներուն մէջ կարծես այդ ժամանակուընէ սկսեալ։
ԱՄ. Նախ ըսեմ որ բախտը չեմ ունեցած երկրորդականը, Սոֆիա Յակոբեան աշակերտ էի, աւարտելու, որովհետեւ նիւթական պատճառներով դուրս դրուած եմ դպրոցէն։
ՀԱ. Եւ ատիկա շատ լուրջ հարց էր։
ԱՄ. Լուրջ հարց էր այո, որովհետեւ 15 տարեկան ես, խանդավառ պրէօվէի կը պատրաստուիս, գիտակից ալ չես որ ծնողքդ նիւթական ի՛նչ պայմաններու մէջ է, ի՛նչ դժուարութիւններով քեզի դպրոց կը ղրկեն։ Պարզապէս պահարանը ձեռքդ քանի մը ամիսը անգամ մը տեսչարան կ՚երթաս բան մը կը յանձնես, այդքան։ Կ՚երեւի այդ օրերուն հօրս պայմանները փայլուն չէին եւ վճարման ուշացում ունէր։ Շատ լաւ կը յիշեմ, հինգշաբթի, կէսօրէ ետք ժամը 4։00ի պռէօվէի սերտողութեան պահերէն մէկն էր։ Տնօրէնը զիս կանչեց վար եւ ըսաւ, որ եթէ երկուշաբթի դրամը չբերես, դպրոց մի գար։ Երկու օր ես ինծի պահեցի, մէկուն բան չըսի, բայց եղբայրս անդրադարձաւ, հարցուց եւ բացատրեցի։ Հարցուց՝ դուն կ՚ուզե՞ս կոր դպրոց երթալ։ 15 տարեկան ես, ի՞նչ պիտի ըսես, ո՛չ ըսի։ Այդպէս ալ եղաւ ու սկսայ գործի երթալ։
Այնպէս որ, նոյնիսկ դպրոցական օրերուս, բացի մարզական գործունէութենէ, այլ բաներու մաս չեմ կազմած, միութենական չեմ եղած, միշտ դիտող եղած եմ։ Այդ ալ իր պատմութիւնը ունի, նորէն ծնողքիս հետ կապուած, որովհետեւ օր մը երբ մայրս արտօնեց որ սկաուտութեան երթամ, պահանջեց որ ժամը 6։00ին տունը ըլլամ, ես ալ ժամը 8։00ին տուն մտայ։ Քանի որ մեր համաձայնութիւնը չյարգեցիր, ասկէ ետք քեզի գայլիկութիւն չկայ՝ ըսաւ մայրս եւ վերջ։ Այնպէս որ հազիւ երեք ժամ գայլիկ եղած եմ կեանքիս մէջ եւ 25 ղրուշ ալ ցենզ վճարած։ Այդ դիտող ըլլալս կ՚երեւի վերջ ի վերջոյ լուսանկարչական ասպարէզի հասցուց։
Ինչ կը վերաբերի նշած համաշխարհային շարժումներուդ, անոնց ազդեցութիւնը կը զգացուէր մասամբ։ Առաւելաբար Ամերիկայէն եկող երաժշտութիւնն էր՝ ռաք էնտ ռոլը, որ կը խանդավառէր մեզ։

ՀԱ. Առաւել ֆիլմերը, որոնց մէջ Ամերիկան եւս սկսաւ անդրադառնալ իր ընկերային անարդարութեան։
ԱՄ. Շատ ճիշդ։ Այնպէս որ բնական բան մըն էր որ նոր սերունդը ուզէր տարբեր ըլլալ զինք նախորդող սերունդէն, ջարդէն փրկուածէն, որ հազիւ ինքզինք կրցած էր ոտքի պահել։ Այնպէս որ հոսանքէն դուրս ելլելու փորձերը վտանգաւոր կը նկատուէին, որովհետեւ ձուլուելու հարցը միշտ ներկայ էր ճերմակ ջարդի ուրուականով։ Բնականաբար այդ սերունդը դէմ կեցաւ մեր սերունդի պահանջներուն։
ՀԱ. Բարոյական հասկացողութեան տարբերութիւններն ալ կային։ Անոնց մօտ պահպանողական, շատ լուրջ, ընտանեկան արժէքներու վրայ հիմնուած ընկերութեան մտապատկեր մը կար, մինչդեռ նորերը կ՚ուզէին ցոյց տալ ատոր տակի հարցերը, երեւոյթներու ետին պահուըտած խնդիրները, որ ինքնիր հետ անկեղծ ըլլալու հարց մը կը դնէր։
ԱՄ. Ծնողներուս պարագային, երկուքն ալ վերապրողներ էին։ Հայրս ընդհանրապէս ներամփոփ էր ու լուռ ատոր մասին, իսկ մայրս շատ աւելի արտայայտուող։ Իրեն համար ջարդէն վերապրիլը մեծ նշանակութիւն ունէր եւ ատոր համար ալ չափազանց նախանձախնդիր էր մեր ապագային նկատմամբ։ Այսինքն չէր երեւակայեր որ իր զաւակները, նոյնիսկ իրմէ ետք թոռները, կրնային ոչ հայու հետ ընտանիք կազմել։ Այս էր մթնոլորտը եւ ամէն ձեւով կը փորձէին մեզ պաշտպանել դուրսի բոլոր հոսանքներէն, որոնք բոլորը հայապահպանման դիտանկիւնէն վտանգաւոր կը նկատուէին։ Մայրս այդքան ալ պահպանողական կին մը չէր, բայց երբ հարցը ատոր գար, ընտրութեան խնդիր չկար, սեւ-ճերմակ էր իրեն համար։
ՀԱ. Կ՚ուզեմ խօսիս թատրոնի մասին, ապա անցնինք սինեմային եւ Պուրճ Համուտի գիրքին։ Լուսանկար, թատրոնը, սինեմա – մէկէն միւսը ուղիղ գի՞ծ մըն էր քեզի համար։ Զանազանութիւններ կայի՞ն։
ԱՄ. Գիտես, Սիմոն Մնակեանի վերջերս պատահած մահը Մարսէյլ շատ բան ետ բերաւ յիշողութեանս մէջ։ Դեռ ցնցուած եմ։ Թատրոն սկսած եմ Սիմոնին հրահրումով։ Հաւանաբար 9-10 տարեկան էի, ինք ալ ինձմէ հինգ տարի մեծ։ Առաջին թատրոնը մեր թաղը գտնուող իր մեծ հօրը բակին մէջ ըրինք։ Բոլորս մասնակցեցանք, ծածկոց, վերմակ բերինք, որպէսզի վարագոյր շինենք։ Հանդիսատեսներն ալ թաղեցիներն էին, թոմարզացիները։ Դուրսէն մարդ չկար։ Ներկայացումը չեմ յիշեր, սակայն թատրոնի հանդէպ հետաքրքրութիւնս հոնկէ սկսաւ։ Զաւարեան անունով թատերախումբ մը կար, որ Նոր Թրատի ակումբին թատերախումբն էր, բեմադրիչն ալ Գառնիկ Գազանճեանն էր։ Երեխայի ձայնի կարիք ունէին եւ ձայնս արձանագրեցին։ Աւելի ուշ մաս կազմեցի Զոհրապի եւ Սիմոնի խումբերուն։ Տասնհինգ տարեկան պատանիի մը համար թատրոնը՝ ֆութպոլէն ետք, կամ անոր չափ հետաքրքրական բան մըն էր։
ՀԱ. Դպրոցէն դուրս մնալէդ ետք թատրոնը անոր տեղը առաւ։
ԱՄ. Այո՛, ինքզինքս փաստելու ձեւ մըն էր։
ՀԱ. Այդ օրերու թատրոնին մէջ կաղապարէն, ձեւէն ազատելու եւ նիւթը այժմէականացնելու խնդիրներ կային։ Կը յիշեմ Սիմոն Մնակեանի թատերախաղերը, օրինակ «Արա եւ Արշակ»ը, առօրեայ հագուստներով բեմ ելլելը, առանց տարազի, վարագոյրի կամ աւարտին բոլորին բեմ գալ նստիլը։ Այս ամէնը շատ տպաւորած էին զիս։
ԱՄ. Մեզմէ առաջ ալ կային շատ հետաքրքրական կերպարներ, մեզմէ քիչ մը աւելի երէց, օրինակ՝ Զոհրապը, Սիմոնը, Վարդգէս Նարկիզեանը, որոնք «Արա եւ Արշակ»ը ներկայացուցին։ Ինծի համար ալ մեծ ցնցում էր երբ հեծիկով բեմ ելան. Արշակը Հայաստանէն Ասորեստան պիտի երթար եւ հեծիկով եկաւ։ Ամբողջ Լիբանանի մէջ նման բան չկար, ոչ միայն լիբանանահայ շրջանակի մէջ։ Այս ամէնը մեծ խանդավառութիւն ստեղծած էր։
ՀԱ. Զուգահեռ իրականութեան մէջ կ՚ապրէինք բաղդատած շուրջի արաբական իրականութեան, իւրաքանչիւր համայնք կարծես իր իրականութիւնը ունէր։
ԱՄ. Պուրճ Համուտը պարիսպ էր ձեւով մը։ Կամուրջը կ՚անցնիս, ուրիշ տեղ ես, անձեռնմխելի։
ՀԱ. Պէտք է նաեւ յիշեցնել որ այդ օրերուն Լիբանանի հայութեան քաղաքական ղեկավարութեան կեդրոնը Պուրճ Համուտը չէր։ Քաղաքին հետ բաղդատուած Պուրճ Համուտը շատ ժողովրդական կը նկատուէր եւ վերէն դիտելու ձգտում կար։ Կեդրոնը քաղաքն էր եւ բարձր արուեստ, բարձր մշակոյթ, գրողներ, եւ այլն, որոնք առհասարակ չէին ուզեր նայիլ այս կողմ։
ԱՄ. Շատ անգամ չէր իսկ խրախուսուէր քաղաքի երիտասարդներուն Պուրճ Համուտ երթալ։
ՀԱ. Մինչեւ որ պատերազմը այդ ամէնը փոխեց։ Ըսածս այն է, որ ներքին ընկերային եւ մշակութային հարցեր ալ կային, զուգահեռ իրականութիւններ՝ հոս ալ։ Լիբանանի պատերազմի սկիզբին կը մեկնիս Ամերիկա եւ հոն «Վարդագոյն փիղը» ֆիլմը կ՚ընես լիբանանեան պատերազմին մասին։ Կրնա՞ս անոր մասին երկու բառ ըսել։
ԱՄ. Այդ օրերուն, այսօր ալ տարբեր չէ, ցուցադրուող ֆիլմերուն մեծ մասը օտար ֆիլմեր էին՝ ամերիկեան, ֆրանսական, իտալական։ Ֆելլինիի ֆիլմերը շատ մեծ տպաւորութիւն ձգած էին մեր վրան, որովհետեւ շատ նմանութիւն կը տեսնէինք Ֆելլինիի եւ մեր շուրջի կերպարներուն միջեւ ու միշտ կ’ըսէինք, որ պիտի գայ օրը, երբ Պուրճ Համուտն ալ քարտէսի վրայ պիտի դնենք միջազգային չափանիշով։ Այսինքն Պուրճ Համուտի մասին ֆիլմ նկարելու փափաքը սկիզբէն կար, ենթագիտակցութեան մէջ էր։ Երբ «Վարդագոյն փիղը» պատրաստեցի, պատերազմին հետ անձնական փորձառութիւնս էր որ կուզէի նկարել, իբրեւ առաջին գործ, անձնական պատմութիւն մը։ Ատիկա շատ բնական թուեցաւ ինծի։
ՀԱ. ֆիլմը նաեւ այդ օրուան երիտասարդութեան ամբողջ մտահոգութիւնը ունի, կը կրէ իր մէջ։
ԱՄ. Այո՛, խտացած է։ 22 վայրկեան տեւող ֆիլմ մըն է։ Հարցերը հոն կը ներկայացուին, չեն վերլուծուիր։ Ամենէն յարմարը նկատեցի ներկայացնել իմ ապրածս կամ աւելի ճիշդ երեւակայածս, որովհետեւ այդ օրերուն հոն չէի արդէն, 76ին ձգած ըլլալով Լիբանանը, որմէ ետք վիճակը ծանրացաւ։ Բայց եղբայրս այնքան շատ նկար կը ղրկէր ինծի, մնայուն կերպով, պատերազմին առնչուած, որ այդ բոլորը մտքիս մէջ էին կարծես ականատեսի դրութեամբ։
Տասնամեակներ ետք միայն՝ 2008ին վերադարձայ քամերայով, խորքին մէջ գրպանի գործիքով մը եւ ոչ մասնագիտական։ Գիտակցութիւնը չունէի վաւերագրելու, ամենայն անկեղծութեամբ կ’ըսեմ։ Պարզապէս հետս էր եւ կ՚ուզէի հոսհոն քանի մը նկար առնել։ Այդքան։ Բայց կեցութիւնս երկարեցաւ, որովհետեւ եղբօրս հիւանդութիւնը բաւական լուրջ էր եւ իմ վրաս ծանր ազդեցութիւն ունեցաւ։ Եղբայրս էր որ նկարչութեան հանդէպ սէրը տուած էր ինծի եւ ընդհանրապէս արուեստի հանդէպ հետաքրքրութիւնս իրմէ կու գայ։ Ուրեմն ժամանակս լեցնելու կամ գուցէ այդ հոգեբանական դժուար վիճակներէն դուրս ելլելու համար սկսայ աջ-ձախ նկարել։ Կը նկարէի առանց մտածելու, ինչ որ շատ հարազատ կը թուէր ինծի, ոչ թէ բան մը հետապնդելով։ Բնազդիս կը հետեւէի, յիշողութենէս եւ զգայարանքներէս եկող մղումներուն։
ՀԱ. Յիշողութեանդ մէջ մնացածն ու այդ օրուանը բաղդատելո՞ւ մղումով։
ԱՄ. Որոշ չափով հաւանաբար։ Ուզես կամ չուզես պիտի բաղդատես, բայց ատիկա առաջնահերթութիւն չէր։ Նոսթալժի չէր։ Գիտէի, որ անցեալը պարզապէս մեր յիշողութեան մէջ է եւ իմաստ չունէր զայն փնտռել։ Հոն չէր այլեւս։ Ներկան էր որ կը նկարէի, անցեալին հետ կապելով։ Այդ անցեալը մտքիս մէջ տակաւին մեծ կարողականութիւն ունէր եւ անոր բացակայութիւնը կը խանգարէր զիս։ Սկսայ ներկան հարցաքննել պատկերներու միջոցով։ Թերեւս կան մարդիկ, որ պիտի կարծեն թէ Պուրճ Համուտը կը նուաստացնեմ այդ նկարներով, սակայն բացարձակապէս այդպէս չէ, ընդհակառակը։ Մեծ սէր կար մէջս ու կայ տակաւին Պուրճ Համուտի հանդէպ ու այդ սէրն էր, որ կը մղէր զիս նկարելու։
ՀԱ. Ե՞րբ սկսար նկարներու գիրքի մասին մտածել։
ԱՄ. Քանի մը տարի առաւ։ Մօտ 1,500 նկար առի եւ 8 ամիս չնայեցայ, մէկդի դրի պատկերները։ Վերջն է, որ համարձակութիւն ունեցայ կամաց-կամաց նկարներուն վերադառնալու, որովհետեւ կորուստի ցաւը կար, եղբօրս մահը։ Իր պատճառով վերադարձած էի ու այդ նկարները առած։ Ութ ամիս ետք ձեռք առի ու սկսայ խաղալ անոնց հետ։ Սօսին էր, ինք ալ լուսանկարիչ, որ ցոյց տուաւ անոնց մէջի արժէքը ու մղեց զիս, որ մտածեմ բան մը ընելու մասին։ Տակաւին յստակ չէր թէ ինչ կրնայի ընել անոնցմով։ Բայց շարունակեցի խաղալ նկարներուն հետ, եւ կամաց-կամաց գիրքը սկսաւ բիւրեղանալ մտքիս մէջ։
ՀԱ. Գիրքը իբրեւ շա՞րք թէ հաւաքածոյ։ Այսինքն գիրքի խմբագրութեան ընթացքին նկարները իբրեւ յաջորդականութի՞ւն կը տեսնէիր թէ առանձին-առանձին նկարներ։
ԱՄ. Իբրեւ հաւաքածոյ։ Երբ գիրքը խմբագրել սկսայ էջերուն ու նկարներուն յաջորդականութեան մասին մտածած չէի, այլ բնականաբար սկսայ շարել եւ վերջը անդրադարձայ ըրածիս, որ գիրքը ինքնին իր պատմութիւնը, հոլովոյթը ունի, կը սկսի տեղէ մը եւ կը վերջանայ տեղ մը։
ՀԱ. Սկիզբն ու վերջը յստակ են գիրքին մէջ։
ԱՄ. Բայց ատիկա անգիտակցաբար էր։ Եղբօրս թաղումն էր, իր հետ նաեւ ծննդավայրիս շիջումն էր գուցէ մտքիս մէջ։ Բնական էր գուցէ ատիկա, սակայն զիս շատ աւելի փշաքաղեց։
ՀԱ. Եղբօրդ սերունդին թաղումն էր, եղբօրդ սերնդակիցներուն՝ քիչ մը մեծ, քիչ մը պզտիկ։ Կը տեսնես այդ արհեստները, որոնք պիտի չմնան, յաջորդ սերունդը կօշիկ պիտի չնորոգէ, մանր վաճառականները պիտի չըլլան։
ԱՄ. Մէկ բանի կը զղջամ, երանի այդ բոլորին գիտակցութիւնը ունեցած ըլլայի սկիզբէն՝ օրինակ սինեմայի սրահներուն անհետացումը։ Հաշուած եմ, մօտաւորապէս 16 սինեմա գոյութիւն ունեցած է այդ մէկ քառակուսի մղոնին մէջ, 80 տոկոսը հայկական անուններով։ Օրինակ «Քնար»ը, Պուրճ Համուտի մուտքին էր, տակաւին մուտքը, անունը կան, ամերիկեան ճարտարապետութեան ընդօրինակութիւն։ «Քնար»ը աւելի արաբական ֆիլմերու կեդրոն էր, որովհետեւ Պուրճ Համուտի մուտքին ժամական-օրականով գործաւորներ կը կենային եւ ուրեմն յստակ յաճախորդութիւն մը ունէր։ Սպասողներուն ժամանց կ՚ապահովէր։ Կար նաեւ «Գերմանիկ» սրահը, որ Մարաշի հայրենակցական միութեան կը պատկանէր եւ Լիբանանի երկրորդ մեծագոյն սրահն էր՝ Համրայէն ետք։ Այսօր չկայ։ Պուրճ Համուտի մէջ այսօր գործող միակ սինեման որ տեսայ «Ռոյալ»ն էր՝ Ապրոյեանի գործարանին ճիշդ դիմացը։ Ան ալ երրորդական կարգի սինեմա էր։ Պուրճ Համուտի մէջ առաջին կարգի սինեմա կը նկատուէին «Սանթրալ»ը, «Գերմանիկ»ը։ Կը ցաւիմ որ ատոնք չեմ կրցած վաւերագրել։ Այսօր չկան, անուններն ալ չկան եւ հաւանաբար միակը որ մնացած է իբրեւ անուն՝ «Արաքս»ն է, սակայն իբրեւ մինիմոլ (փոքր հանրախանութ)։ Բացառիկ երեւոյթ էին Պուրճ Համուտի սինեմաները։ Հոն մտնելու համար անպայման դրամի պէտք չունէիր։ Կը բաւէր գիտնալ թէ ո՞վ կեցած է մուտքին, որո՞ւ ընկերը, բարեկամն է։ Օրինակ, սինեմա «Արաքս»ինը ընկեր Աբովեանն էր, որ մեզի՝ թատրոնի տղոց հանդէպ բացառիկ համակրանք ունէր, ատոր համար ալ շատ դիւրութեամբ կը մտնէինք այդ սինեման։ «Մտէ՛ք», կ՚ըսէր եւ վերջ։ Յետոյ կային ձրի կտրօնները, որոնք կը տրուէին մեզի եւ իրաւունք կու տային տուեալ օր, տուեալ ժամուն մտնել սինեմա։ Սինեմայի մշակոյթ մը կար այդ բոլորին մէջ։
ՀԱ. Նկարներուն մէջ յաճախ տիպարները կարծես քեզի կը նային, գուցէ իրենց մտքէն «ասի ո՞վ է» կ՚անցընեն։ Երբ նկարուողը քեզի կը նայի, քեզ ալ իր հետ ինքնաբերաբար կը մտցնէ նկարին մէջ։ Այդ յարաբերութիւնը ի՞նչպէս էր։
ԱՄ. Կ՚ըսեն թէ լուսանկարչութեան մէջ նոր բան չես նկարեր, այլ կը նկարես յիշողութենէդ շերտ մը։ Այսինքն կեանքի ընթացքին ենթագիտակցութեանդ մէջ այնքան բան կուտակած կ՚ըլլաս, տեսողական այնքան շերտեր, որ երբ կը նկարես, այդ շերտերէն մէկը կ՚առանձնացնես։ Այնպէս որ պատկերը նկարելէդ առաջ կայ, կազմած ես զայն, որովհետեւ բոլոր զգայարանքներդ գործի կը լծուին նկարած պահուդ՝ յիշողութիւնդ, հաւաքական գիտակցութիւնդ, հոտառութիւնդ, լոյսի անկիւնը, որակը, այս բոլորը։ Ընդերքէդ կու գայ։
Ընդհանրապէս բոլոր արուեստներու պարագային պէտք է ներսէդ, ստամոքսէդ գայ, որովհետեւ մտածողութիւնը, որքան ալ քեզ մտաւորական իմաստով մենաշնորհեալներու կարգին դնէ, շատ յաճախ նաեւ կ’աղաւաղէ, իրականը կ’աղաւաղէ, մինչդեռ երբ ներսիդիէդ կը նկարես՝ չես սխալիր։
ՀԱ. Գիրքին կ՚ընկերանան գրութիւններ՝ նուազ կամ առաւել ծանօթ անուններէ։ Ի՞նչպէս կատարեցիր ընտրութիւնը։
ԱՄ. Գրութիւն աւելցնելու գաղափարը շատ աւելի ուշ ծագեցաւ։ Երբ զգացի թէ պատկերներու հոլովոյթը կառոյցի վերածած էի, զգացի որ այս ամէնը շատ եսակեդրոն պիտի ըլլար եթէ մնայի նկարներու վրայ միայն։ Ձեւով մը յառաջ մղեցի այն գաղափարը թէ Պուրճ Համուտը միայն ինծի չի պատկանիր, իմ սերնդակիցներուս կը պատկանի նաեւ, ուրեմն զիրենք ալ ուզեցի այս ճամբորդութեան մէջ հետս տանիլ։ Գրութիւն աւելցնելը պատկերներուն համագիր կու տար եւ հաւասարակշռութիւն մը կը պահպանուէր։ Չուզեցի նաեւ պատկերներուն խորագիրներ դնել, որովհետեւ ըստ ինծի, եթէ նկարը ինքնին բան մը չ’ըսեր դիտողին, խորագիրով կը սկսի դիտել զայն, ինչ որ մօտեցումիս հակառակ է։ Պատկերն է, որ պէտք է խօսի։ Գիրքին աւարտին նշած եմ նկարուած վայրերուն անունները պարզապէս։ Փափաքս այն էր որ հաւաքական աշխատանք մը ըլլայ, եւ Պուրճ Համուտի մասին գրողները նուազագոյնը տեսած ըլլան, ֆիզիքապէս հոն գտնուած ըլլան։ Աթոմ Էկոյեանի պարագային այդ էր. Պուրճ Համուտ գտնուած է։
ՀԱ. Պատերազմի տարիներու մթնոլորտին հետ բաղդատելով, երբ հայութեան համար Պուրճ Համուտը ապահովութեան գերագոյն վայրն էր, մանաւանդ սկիզբը երբ ինքնապաշտպանութեան միջոցները կը կազմակերպուէին ու հսկայական խանդավառութիւն կար, այսօր փոխուած ի՞նչ տեսար հոն։
ԱՄ. Այդ օրերուն մենք մեր ճակատագիրը ստանձնելու յոյսը զօրաւոր էր, մինչդեռ այսքան տարի ետք ամէն մարդ իր գործին վերադարձած է, թէեւ վայրը նոյնն է, սակայն շատ բան փոխուած է, մարդիկ ալ փոխուած են, ես ալ փոխուած եմ։ Տարիքի մասին չէ միայն։ Համայնական բան մը կայ՝ հաւաքական զգացում մը, յոյս մը, որ կորսուած է։ Գիրքին մէջ ատիկա շատ յստակ է։ Ժպտացող հազուագիւտ դէմքեր կան, հակառակ անոր որ պուրճ համուտեան հիւմըրն ու զեվզէկութիւնը կը շարունակուին, բայց ատիկա ուրիշ դրսեւորում մըն է, ֆոլքլորի կը պատկանի։
ՀԱ. Ֆոլքլորը իր կարգին, սակայն այդ հիւմըրը այլեւս կորսնցնելիք բան չունեցողի հիւմըր է քիչ մը։ Վերադառնալով գիրքին, հրատարակութենէն երկու տարի անց, ինչպէ՞ս կը զգաս անոր նկատմամբ, գիրքէն առաջ եւ վերջ փոփոխութիւն կա՞յ։
ԱՄ. Չափազանց գոհ եմ որ ըրի, մի աժամանակ յաւակնութիւն չունիմ որ Պուրճ Համուտի վերջնական պատմութիւն մըն է ըրածս, աւելի հաւանաբար նախաբան մըն էր։ Ես իմս ներկայացուցի եւ վստահ եմ որ շարունակողներ պիտի ըլլան, յոյսով եմ որ կ’ըլլան։ Հաւանաբար կանուխ է համապարփակ պատկերազարդ պատմութիւն մը ընելու, որովհետեւ պատմութիւնները տակաւին շատ անձնական են, ենթակայական։ Պատմական գործ մը չէ ասիկա, հին նկարներ չկան, նորին կամ ապագային հետ բաղդատական չկայ։ Այսօրուան Պուրճ Համուտն է, ներկայ ժամանակով գիրք մըն է։ Նոյն առումով հինգ տարի ետք այսօրուան Պուրճ Համուտն ալ գոյութիւն պիտի չունենայ, այլ այդ օրերու Պուրճ Համուտ մը գոյութիւն պիտի ունենայ։ Հաւանաբար հետաքրքրական պիտի ըլլար որ ամէն ժամանակաշրջան իր պատմութիւնը ներկայացնէ։ Գիրքը ինծի համար դրական փորձառութիւն մը եղաւ եւ էջ մը դարձուցածի պէս կը զգամ։ Այդ ալ իմ բաւարարութիւնս է։
ՀԱ. Շնորհակալութիւն Արա զրոյցին համար եւ կը մաղթենք որ ուրիշ էջեր եւս կը բացուին դիմացդ ապագային։
ԱՄ. Շնորհակալութիւն։