Պուրճ Համուտ

ՈՍՊ­ՆԵ­Ա­ԿԷՆ ԴԻ­ՏՈ­ՒԱԾ

Ա­րա Մա­ծու­նե­ա­նի Պուրճ Հա­մու­տի նո­ւի­րո­ւած
լու­սան­կար­նե­րու գիր­քին ա­ռի­թով
BIRDS NEST – A Photographic Essay of
Bourj Hammoud by Ara Madzounian, USA, 2016

Հարցազրոյցը վարեց՝ ՀՐԱՅՐ ԱՆՄԱՀՈՒՆԻ

     Անց­նող քա­նի մը տա­րի­ներուն լուսան­կար­չա­կան եր­կու հա­տոր լոյս տե­սան Պուրճ Հա­մու­տի ու պուրճ հա­մուտցի­նե­րու մա­սին։ Առաջինը՝ վերը նշուած Ա­րա Մա­ծու­նե­ա­նի հա­տորն է (ա­նգլե­րէն ու գու­նա­ւոր)։ Միւ­սը Ա­րիան Ա­թէ­շե­ան-Տը­լա­քամ­բանյի՝ Ariane Delacampagne: Portraits of Survival – The Armenians of Bourj Hammoud, Somogy Editions, Paris 2014 հատորն է (ա­նգ­լե­րէն – ֆրանսերէն, սեւ-ճեր­մակ)։ Նոյն նիւ­թով երկու գիրք. մէ­կը միւ­սէն այս­քան տարբեր հա­ւանա­բար չեն կր­նար ըլ­լալ։
     Ա­թէ­շե­ա­նի­նը կը յա­ջոր­դէ Պուրճ Հա­մուտ կե­ցու­թե­ան շր­ջա­նի մը ու ամփոփումն է զա­նա­զան քա­ղաքնե­րու մէջ ա­նոր տո­ւած Պուրճ Համու­տի լուսանկարնե­րու ցու­ցա­հանդէս­ներուն։ Գե­ղե­ցիկ հա­տոր մը, խնա­մուած նկար­նե­րով, կազ­մո­ւած գրե­թէ ամ­բող­ջու­թե­ամբ պուրճ համուտ­ցինե­րու դի­ման­կար­նե­րէ, ամէն մէ­կը իր աշ­խա­տան­քի կամ աս­պարէ­զի վայրին մէջ լուսանկարուած ու կարճ ծանօ­թութիւն­նե­րով։ Լուսան­կար­ները մաս­նագի­տա­կան մակար­դա­կով լա­րո­ւած ու նկա­րո­ւած ար­տադրութիւն­ներ ե­ն։ Պուրճ Համու­տը հոն կ՚ար­տա­ցո­լայ իր բնա­կիչնե­րու խնամո­ւած լու­սան­կար­նե­րուն ը­նմէջէն, կար­ծես անոնք ըլ­լային ցու­ցափեղ­կի մէջ դրո­ւած բնորդներ, Պուրճ Հա­մու­տը ներ­կա­յաց­նող որ­պէս չնաշխար­հիկ այ­ցե­լու­թե­ան վայր։
     Մա­ծու­նե­ա­նի­նը ամ­բող­ջո­վին այլ բան է։ Լու­սան­կար­նե­րը առ­նո­ւած են ան­մի­ջա­կան կեր­պով ու տեղ­ւոյն վրայ։ Կան փո­ղոց­ներ ու թա­ղեր։ Կան բնա­կիչներ։ Իշ­խո­ղը սա­կայն կար­ծես Մա­ծու­նե­ա­նի ներ­քին ա­չքն է ու յի­շողու­թիւ­նը։ Այս նկար­ները պատմութիւն մը կը պատ­մեն, ծնունդի, մեկ­նումի­, յու­սախա­բու­թեան, բայց մա­նա­ւանդ տե­ղէ մը գալու պատ­մու­թիւ­նը։ Ժա­մա­նակը կարծես սա­ռած է ա­նոնց մէջ։ Դէմքեր կը նային մե­զի ժա­մա­նա­կէն դուրս տե­ղէ մը կար­ծես։ Ե­րազ­ներու ու յուսախա­բութիւն­նե­րու վայրն է այդ տեղը։ Շատ ան­ձնա­կան ալպոմ մը, լու­սանկար­չա­կան փոր­ձագրութիւն մը, ի­նչ­պէս հե­ղի­նա­կը ի­նք կը նշէ կողքին, հա­մե­մո­ւած կարճ գրութիւն­ներով Ա­րա Ա­րծ­րու­նի­էն, Ար­մե­նակ Ե­ղի­այե­ա­նէն, Ա­թոմ Է­կոյեա­նէն, Յա­կոբ Փա­փա­զե­ա­նէն, Հրայր Է­օլ­մէ­սէ­քե­անէն, Նան­սի Գրի­գո­րեանէն, Ռազ­միկ Շի­րի­նե­ա­նէն, Սի­մոն Աբ­գա­րե­անէն, Թա­լին Ոս­կե­րի­չե­ա­նէն ու Վա­հէ Պէրպէ­րե­ա­նէն։
     Այս ա­ռի­թով մեր աշ­խա­տա­կից Հրայր Ան­մա­հու­նին Մա­ծու­նե­ա­նի հետ կա­տա­րեց հե­տե­ւե­ալ հար­ցազ­րոյ­ցը։

 

Հ­ՐԱՅՐ ԱՆ­ՄԱ­ՀՈՒ­ՆԻ. Գիրքդ Պուրճ Հա­մու­տի մա­սին է։ Լու­սան­կարչական հա­մայ­նա­պատ­կեր մը կու տաս մե­զի քու Պուրճ Հա­մու­տէդ, հոն ո­ւր մեծ­ցած ես։ Պի­տի ու­զէ­ի որ խօ­սէիր քիչ մը ա­նոր մա­սին, ձեռքդ լու­սանկար­չա­կան գոր­ծիք ան­ցնե­լէն ա­ռաջ եւ վերջ, ո­րովհետեւ ի­նչ­պէս կ՚անդրա­դառ­նաս նա­խա­բա­նիդ մէջ, ա­սիկա կ՚առն­չո­ւի նաեւ թա­տե­րական աշ­խա­տան­քիդ։ Ի­նչ­պէ՞ս կը տեսնէ­իր Պուրճ Հա­մու­տը այդ ա­տեն, իր ըն­կերային վի­ճա­կով եւ քու տեղդ ո­՞ւր էր ա­նոր մէջ։

Ա­ՐԱ ՄԱ­ԾՈՒ­ՆԵ­ԱՆ. Ման­կու­թե­ան եւ պա­տա­նե­կու­թե­ան տա­րի­ներս շատ ո­րո­շիչ դեր ու­նե­ցած են հե­տապն­դած աշ­խա­տան­քիս մէջ։ Պատկեր ը­սո­ւա­ծը միշտ ներ­կայ էր տան մէջ շնոր­հիւ լու­սան­կա­րիչ եղ­բօրս։ Տու­նը հա­զար­նե­րով լու­սան­կար կար նե­տո­ւած քիչ մը ա­մէն կողմ։ Տա­րին եր­կու ան­գամ՝ ձմ­ռան ու ամ­ռան, այդ հա­զար­նե­րով նկար պա­րու­նակող հսկա­յա­կան սն­տու­կը մէջ­տեղ կ՚ելլէր ու կր­կին կը յայտ­նա­բե­րէ­ինք հոն դիզուած դէմ­քե­րը։ Ա­մէն տա­րի դուն ալ կը մեծ­նաս եւ նկար­նե­րը ու­րիշ հոլո­վոյթ կ’առ­նեն, ու­րիշ պատ­մու­թիւն կը ստա­նան, քու պատ­մու­թե­անդ վրայ բան մը ե­ւս կ՚ա­ւելց­նեն, նոր գիւտ մը, ամ­րապն­դո­ւող յի­շո­ղու­թիւն մը, ե­ւ այլն։ Ա­սի­կա շատ մեծ դեր ու­նեցած է ին­ծի հա­մար եւ ձե­ւով մը ա­մէն ի­նչ սկ­սած եմ տես­նել որ­պէս պատկեր։ Նոյ­նիսկ ծնն­դա­վայրս՝ Պուրճ Համու­տը, միշտ պատ­կե­րի աչ­քով դի­տած ե­մ։ Ա­սոր կը մի­ա­նայ նաեւ սի­նե­ման, ո­րով­հե­տեւ պատ­կե­րը նախա­հայրն է սի­նե­մային։ Այն­պէս որ պատ­կե­րը մնա­յուն կեր­պով ե­ղած է ներշն­չու­մի աղ­բիւր, բա­ռէն ա­ւե­լի։

Արա Մածունեան – Նոր Մարաշ թաղամաս

ՀԱ. Նկար­նե­րուն կը նայէ­իր որ­պէս պատ­մա­կա՞ն թէ պարզ ըն­տա­նե­կան։

ԱՄ. Ըն­տա­նե­կան, ա­ռանց ը­նդ­հանուր գի­տակ­ցու­թե­ան ան­պայ­ման, պար­զա­պէս վերյի­շե­լու հա­մար, թէ ով­քե՞ր ան­ցած են մեր ըն­տա­նե­կան պատ­մու­թե­նէն, եւ ով­քեր մնա­ցած են. հայրս ե­րբ կը նայէր նկար­նե­րուն, մէյ մըն ալ կ՚ըսէր՝ «այս նկա­րը պատռե­ցէք, թա­փեցէք այ­լեւս»։ «Ին­չո՞ւ», կը հարց­նէ­ինք։ «Մե­ռած է», կը պատաս­խա­նէր։ Խենթա­նա­լիք բան էր, ո­րովհետեւ մար­դը ե­րբ ո­ղջ է՝ ար­դէն կայ։ Նկա­րը ար­ժէք կրնար ու­նե­նալ գու­ցէ մա­հա­նա­լէն ե­տք, բայց հօրս մօ­տեցու­մը ամ­բող­ջո­վին հա­կառակն է­ր։ Բո­լորս կը ջղայ­նանայինք, «­պա՛պ, ի­՞նչ կը խօ­սիս, նկարին նպատա­կը յիշա­տակ ու­նե­նալն է», կ’ըսէինք։ Այնպէս որ մաս­նա­ւոր լու­սան­կար­չա­կան գի­տակ­ցու­թիւն մը չկար։ Յա­ճախ կը մտա­ծեմ որ պա­հելու, արխիւ ու­նենալու մղումս հոն­կէ կու գայ եւ անշուշտ եղ­բօր­մէս։

ՀԱ. Լու­սան­կար­չու­թե­ան կող­քին ունեցած ես նաեւ թա­տե­րա­կան գործու­նէ­ու­թիւն։ Վաթ­սու­նա­կաննե­րու ու­սա­նո­ղա­կան շար­ժումնե­րը, հա­կամ­շա­կոյ­թի հո­լո­վոյթ­նե­րը, Վիէթնա­մի պա­տե­րազ­մին դէմ համաշ­խար­հային ցոյ­ցերն ու Լի­բա­նան հաս­նող հիփ­փի­ա­կան խում­բե­րը, կը խոր­հի՞ս որ այս բո­լո­րը ազ­դե­ցութիւն ու­նե­ցա՞ն թատ­րո­նով զբա­ղողներուն վրայ։ Կը հարց­նեմ ո­րովհետեւ առհա­սա­րակ հա­յու­թիւն ը­սո­ւա­ծը հարցաքն­նող կե­ցո­ւածք մը կայ ձեր ը­րած­նե­րուն մէջ կար­ծես այդ ժա­մանա­կո­ւը­նէ սկ­սե­ալ։

ԱՄ. Նախ ը­սեմ որ բախ­տը չեմ ունեցած ե­րկ­րոր­դա­կա­նը, Սո­ֆի­ա Յա­կոբե­ան ա­շա­կերտ է­ի, ա­ւար­տելու, ո­րովհետեւ նիւ­թա­կան պատ­ճառնե­րով դուրս դրուած եմ դպ­րո­ցէն։

ՀԱ. Եւ ա­տի­կա շատ լուրջ հարց է­ր։

ԱՄ. Լուրջ հարց էր այո, ո­րով­հետեւ 15 տա­րե­կան ես, խան­դա­վառ պրէօվէ­ի կը պատ­րաս­տո­ւիս, գի­տակից ալ չես որ ծնողքդ նիւ­թա­կան ի­՛նչ պայ­ման­նե­րու մէջ է, ի­՛նչ դժո­ւա­րութիւն­նե­րով քե­զի դպ­րոց կը ղր­կեն։ Պար­զա­պէս պա­հա­րա­նը ձեռքդ քա­նի մը ա­մի­սը ան­գամ մը տես­չա­րան կ՚եր­թաս բան մը կը յանձ­նես, այդքան։ Կ՚ե­րե­ւի այդ օ­րե­րուն հօրս պայման­նե­րը փայ­լուն չէ­ին եւ վճար­ման ու­շա­ցում ու­նէր։ Շատ լաւ կը յի­շեմ, հինգ­շաբ­թի, կէ­սօ­րէ ե­տք ժա­մը 4։00ի պռէ­օ­վէ­ի սեր­տո­ղու­թե­ան պա­հե­րէն մէկն է­ր։ Տնօ­րէ­նը զիս կան­չեց վար եւ ը­սաւ, որ ե­թէ եր­կու­շաբ­թի դրա­մը չբե­րես, դպ­րոց մի գար։ Եր­կու օր ես ինծի պա­հե­ցի, մէ­կուն բան չը­սի, բայց եղ­բայրս ան­դրա­դար­ձաւ, հար­ցուց եւ բա­ցատ­րե­ցի։ Հար­ցուց՝ դուն կ՚ուզե՞ս կոր դպ­րոց եր­թալ։ 15 տա­րե­կան ես, ի­՞նչ պի­տի ը­սես, ո­՛չ ը­սի։ Այդ­պէս ալ ե­ղաւ ու սկ­սայ գոր­ծի եր­թալ։
     Այն­պէս որ, նոյ­նիսկ դպ­րո­ցա­կան օ­րե­րուս, բա­ցի մար­զա­կան գոր­ծունէ­ու­թե­նէ, այլ բա­նե­րու մաս չեմ կազմած, մի­ու­թե­նա­կան չեմ ե­ղած, միշտ դի­տող եղած ե­մ։ Այդ ալ իր պատմու­թիւ­նը ու­նի, նո­րէն ծնող­քիս հետ կա­պո­ւած, ո­րով­հե­տեւ օր մը ե­րբ մայրս ար­տօ­նեց որ սկաու­տու­թե­ան եր­թամ, պա­հան­ջեց որ ժա­մը 6։00ին տու­նը ըլ­լամ, ես ալ ժա­մը 8։00ին տուն մտայ։ Քա­նի որ մեր համաձայնութիւնը չյար­գե­ցիր, աս­կէ ե­տք քե­զի գայ­լի­կու­թիւն չկայ՝ ը­սաւ մայրս եւ վերջ։ Այն­պէս որ հա­զիւ ե­րեք ժամ գայ­լիկ ե­ղած եմ կե­ան­քիս մէջ եւ 25 ղրուշ ալ ցենզ վճա­րած։ Այդ դի­տող ըլ­լալս կ՚ե­րե­ւի վերջ ի վեր­ջոյ լու­սանկար­չա­կան աս­պա­րէ­զի հաս­ցուց։
     Ինչ կը վե­րա­բե­րի նշած հա­մաշխարհային շար­ժումնե­րուդ, ա­նոնց ազդե­ցու­թիւ­նը կը զգա­ցո­ւէր մասամբ։ Ա­ռա­ւե­լա­բար Ամերիկայէն ե­կող ե­րաժշ­տու­թիւնն էր՝ ռաք է­նտ ռո­լը, որ կը խան­դա­վա­ռէր մեզ։

Արա Մածունեան – Նոր Ամանոս թաղամաս

ՀԱ. Ա­ռա­ւել ֆիլ­մե­րը, ո­րոնց մէջ Ամե­րիկան ե­ւս սկ­սաւ ան­դրա­դառ­նալ իր ըն­կե­րային ա­նար­դա­րու­թե­ան։

ԱՄ. Շատ ճիշդ։ Այն­պէս որ բնական բան մըն էր որ նոր սե­րուն­դը ու­զէր տար­բեր ըլ­լալ զինք նա­խորդող սերուն­դէն, ջար­դէն փրկուածէն, որ հազիւ ի­նք­զինք կր­ցած էր ոտ­քի պահել։ Այն­պէս որ հո­սան­քէն դուրս ել­լելու փոր­ձե­րը վտան­գա­ւոր կը նկատուէին, ո­րովհետեւ ձու­լո­ւելու հար­ցը միշտ ներկայ էր ճեր­մակ ջարդի ուրուա­կանով։ Բնա­կա­նաբար այդ սե­րուն­դը դէմ կեցաւ մեր սերուն­դի պա­հանջ­նե­րուն։

ՀԱ. Բա­րո­յա­կան հաս­կա­ցո­ղու­թեան տար­բե­րու­թիւն­ներն ալ կային։ Ա­նոնց մօտ պահ­պա­նո­ղա­կան, շատ լուրջ, ըն­տա­նե­կան ար­ժէք­նե­րու վրայ հիմնո­ւած ըն­կե­րու­թե­ան մտա­պատ­կեր մը կար, մինչ­դեռ նո­րե­րը կ՚ու­զէ­ին ցոյց տալ ա­տոր տա­կի հար­ցե­րը, ե­րեւոյթ­նե­րու ե­տին պա­հո­ւը­տած խն­դիր­նե­րը, որ ի­նք­նիր հետ ան­կեղծ ըլ­լա­լու հարց մը կը դնէր։

ԱՄ. Ծնող­նե­րուս պա­րա­գային, երկուքն ալ վե­րապ­րող­ներ է­ին։ Հայրս ը­նդ­հան­րա­պէս նե­րամ­փոփ էր ու լուռ ա­տոր մա­սին, ի­սկ մայրս շատ ա­ւե­լի ար­տա­յայ­տո­ւող։ Ի­րեն համար ջար­դէն վե­րապ­րի­լը մեծ նշանակութիւն ու­նէր եւ ա­տոր հա­մար ալ չափա­զանց նա­խան­ձախն­դիր էր մեր ա­պա­գային նկատ­մամբ։ Այսինքն չէր ե­րե­ւա­կայեր որ իր զաւակները, նոյնիսկ իր­մէ ե­տք թոռ­ները, կրնային ոչ հա­յու հետ ըն­տա­նիք կազ­մել։ Այս էր մթ­նո­լոր­տը եւ ա­մէն ձե­ւով կը փորձէին մեզ պաշտ­պա­նել դուր­սի բո­լոր հոսանք­նե­րէն, ո­րոնք բո­լո­րը հա­յա­պահպան­ման դի­տանկիւ­նէն վտան­գա­ւոր կը նկա­տո­ւէ­ին։ Մայրս այդ­քան ալ պահ­պա­նո­ղա­կան կին մը չէր, բայց ե­րբ հար­ցը ա­տոր գար, ը­նտ­րու­թե­ան խն­դիր չկար, սեւ-ճեր­մակ էր ի­րեն հա­մար։

ՀԱ. Կ՚ու­զեմ խօ­սիս թատ­րո­նի մա­սին, ա­պա ան­ցնինք սի­նե­մային եւ Պուրճ Հա­մու­տի գիր­քին։ Լու­սան­կար, թատրո­նը, սի­նե­մա – մէկէն միւ­սը ու­ղիղ գի՞ծ մըն էր քե­զի հա­մար։ Զա­նա­զանու­թիւն­ներ կայի՞ն։

ԱՄ. Գի­տես, Սի­մոն Մնա­կե­ա­նի վերջերս պա­տա­հած մա­հը Մար­սէյլ շատ բան ետ բե­րաւ յի­շո­ղու­թե­անս մէջ։ Դեռ ցն­ցո­ւած ե­մ։ Թատ­րոն սկսած եմ Սի­մո­նին հրահ­րու­մով։ Հաւանաբար 9-10 տա­րե­կան է­ի, ի­նք ալ ի­նձ­մէ հինգ տա­րի մեծ։ Ա­ռաջին թատ­րոնը մեր թա­ղը գտ­նո­ւող իր մեծ հօ­րը բա­կին մէջ ը­րինք։ Բոլորս մաս­նակցե­ցանք, ծած­կոց, վերմակ բե­րինք, որ­պէս­զի վա­րա­գոյր շի­նենք։ Հան­դի­սա­տեսներն ալ թաղե­ցի­ներն է­ին, թո­մար­զացի­ները։ Դուրսէն մարդ չկար։ Ներ­կայացումը չեմ յիշեր, սակայն թատ­րո­նի հան­դէպ հետաքրք­րու­թիւնս հոն­կէ սկ­սաւ։ Զաւա­րե­ան ա­նու­նով թատերախումբ մը կար, որ Նոր Թրատի ա­կումբին թա­տե­րա­խումբն էր, բեմադ­րիչն ալ Գառ­նիկ Գա­զան­ճե­անն է­ր։ Ե­րե­խայի ձայ­նի կա­րիք ու­նէ­ին եւ ձայնս արձանագրեցին։ Ա­ւե­լի ո­ւշ մաս կազ­մե­ցի Զոհրա­պի եւ Սիմո­նի խում­բերուն։ Տասն­հինգ տարեկան պա­տանի­ի մը հա­մար թատ­րո­նը՝ ֆութ­պո­լէն ե­տք, կամ ա­նոր չափ հե­տաքրք­րա­կան բան մըն է­ր։

ՀԱ. Դպ­րո­ցէն դուրս մնա­լէդ ե­տք թատրո­նը ա­նոր տե­ղը ա­ռաւ։

ԱՄ. Այո՛, ի­նք­զինքս փաս­տե­լու ձեւ մըն է­ր։

ՀԱ. Այդ օ­րե­րու թատ­րո­նին մէջ կաղապա­րէն, ձե­ւէն ա­զա­տե­լու եւ նիւթը այժ­մէ­ա­կա­նաց­նե­լու խն­դիրներ կային։ Կը յի­շեմ Սիմոն Մնակե­անի թա­տե­րա­խա­ղե­րը, օ­րի­նակ «Ա­րա եւ Արշակ»ը, ա­ռօ­րե­այ հագուստնե­րով բեմ ել­լե­լը, ա­ռանց տարա­զի, վա­րագոյ­րի կամ ա­ւար­տին բո­լո­րին բեմ գալ նս­տի­լը։ Այս ա­մէ­նը շատ տպաւորած է­ին զիս։
­
ԱՄ. Մեզ­մէ ա­ռաջ ալ կային շատ հետաքրք­րա­կան կեր­պար­ներ, մեզմէ քիչ մը ա­ւե­լի ե­րէց, օ­րի­նակ՝ Զոհրապը, Սի­մո­նը, Վարդ­գէս Նարկիզե­ա­նը, ո­րոնք «Արա եւ Ար­շակ»ը ներկա­յացու­ցին։ Ին­ծի հա­մար ալ մեծ ցն­ցում էր ե­րբ հե­ծի­կով բեմ ե­լան. Ար­շա­կը Հա­յաս­տա­նէն Ա­սորես­տան պի­տի երթար եւ հե­ծի­կով ե­կաւ։ Ամբողջ Լիբա­նա­նի մէջ նման բան չկար, ոչ մի­այն լի­բա­նա­նա­հայ շր­ջա­նա­կի մէջ։ Այս ա­մէ­նը մեծ խան­դա­վա­ռութիւն ստեղ­ծած է­ր։

ՀԱ. Զու­գա­հեռ ի­րա­կա­նու­թե­ան մէջ կ՚ապ­րէ­ինք բաղ­դա­տած շուր­ջի ա­րաբա­կան ի­րա­կա­նու­թե­ան, իւ­րա­քանչիւր հա­մայնք կար­ծես իր ի­րա­կա­նութիւ­նը ունէր։

ԱՄ. Պուրճ Հա­մու­տը պա­րիսպ էր ձեւով մը։ Կա­մուր­ջը կ՚անց­նիս, ու­րիշ տեղ ես, ան­ձեռնմխե­լի։

ՀԱ. Պէտք է նաեւ յի­շեց­նել որ այդ օ­րերուն Լի­բա­նա­նի հա­յու­թե­ան քաղա­քա­կան ղե­կա­վա­րու­թե­ան կեդրո­նը Պուրճ Հա­մու­տը չէր։ Քա­ղա­քին հետ բաղդատո­ւած Պուրճ Հա­մու­տը շատ ժո­ղովր­դա­կան կը նկա­տո­ւէր եւ վե­րէն դի­տե­լու ձգ­տում կար։ Կեդ­րոնը քա­ղաքն էր եւ բարձր ա­րո­ւեստ, բարձր մշակոյթ, գրող­ներ, ե­ւ այլն, ո­րոնք առ­հա­սա­րակ չէ­ին ու­զեր նայիլ այս կողմ։

ԱՄ. Շատ ան­գամ չէր ի­սկ խրա­խուսուէր քա­ղա­քի ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն Պուրճ Հա­մուտ եր­թալ։

ՀԱ. Մին­չեւ որ պա­տե­րազ­մը այդ ա­մէնը փո­խեց։ Ը­սածս այն է, որ ներ­քին ընկե­րային եւ մշա­կու­թային հարցեր ալ կային, զու­գա­հեռ ի­րականութիւններ՝ հոս ա­լ։ Լի­բա­նա­նի պատե­րազ­մի սկիզ­բին կը մեկ­նիս Ա­մե­րիկա եւ հոն «­Վար­դա­գոյն փի­ղը» ֆիլ­մը կ՚ընես լիբա­նա­նե­ան պա­տե­րազ­մին մասին։ Կր­նա՞ս անոր մա­սին եր­կու բառ ը­սել։

ԱՄ. Այդ օ­րե­րուն, այ­սօր ալ տար­բեր չէ, ցու­ցադ­րո­ւող ֆիլ­մե­րուն մեծ մասը օ­տար ֆիլ­մեր է­ին՝ ա­մե­րի­կե­ան, ֆրան­սա­կան, ի­տա­լա­կան։ Ֆել­լի­նի­ի ֆիլ­մե­րը շատ մեծ տպա­ւո­րու­թիւն ձգած է­ին մեր վրան, ո­րով­հե­տեւ շատ նմա­նու­թիւն կը տես­նէ­ինք Ֆել­լի­նի­ի եւ մեր շուր­ջի կեր­պար­նե­րուն մի­ջեւ ու միշտ կ’ը­սէ­ինք, որ պի­տի գայ օ­րը, ե­րբ Պուրճ Հա­մուտն ալ քար­տէ­սի վրայ պի­տի դնենք մի­ջազ­գային չափա­նի­շով։ Այ­սինքն Պուրճ Հա­մուտի մա­սին ֆիլմ նկա­րե­լու փափաքը սկիզ­բէն կար, են­թա­գի­տակ­ցու­թեան մէջ է­ր։ Ե­րբ «­Վար­դա­գոյն փի­ղը» պատ­րաս­տե­ցի, պա­տե­րազ­մին հետ ան­ձնա­կան փոր­ձա­ռու­թիւնս էր որ կու­զէ­ի նկա­րել, իբ­րեւ ա­ռա­ջին գործ, ան­ձնա­կան պատ­մու­թիւն մը։ Ա­տիկա շատ բնա­կան թո­ւե­ցաւ ին­ծի։

ՀԱ. ֆիլ­մը նաեւ այդ օ­րո­ւան ե­րի­տասար­դու­թե­ան ամ­բողջ մտա­հո­գութիւնը ու­նի, կը կրէ իր մէջ։

ԱՄ. Այո՛, խտա­ցած է։ 22 վայր­կե­ան տե­ւող ֆիլմ մըն է։ Հար­ցե­րը հոն կը ներ­կա­յա­ցո­ւին, չեն վեր­լու­ծո­ւիր։ Ա­մե­նէն յար­մա­րը նկա­տե­ցի ներ­կայաց­նել իմ ապ­րածս կամ ա­ւե­լի ճիշդ ե­րե­ւա­կա­յածս, ո­րով­հե­տեւ այդ օ­րերուն հոն չէ­ի ար­դէն, 76ին ձգած ըլլա­լով Լի­բա­նա­նը, որ­մէ ե­տք վի­ճա­կը ծան­րա­ցաւ։ Բայց եղբայրս այն­քան շատ նկար կը ղր­կէր ին­ծի, մնա­յուն կեր­պով, պա­տե­րազ­մին ա­ռն­չո­ւած, որ այդ բո­լո­րը մտ­քիս մէջ է­ին կարծես ա­կա­նա­տե­սի դրու­թե­ամբ։
     Տաս­նա­մե­ակ­ներ ե­տք մի­այն՝ 2008ին վե­րա­դար­ձայ քա­մե­րայով, խոր­քին մէջ գր­պա­նի գոր­ծիքով մը եւ ոչ մաս­նա­գի­տա­կան։ Գիտակցութիւնը չու­նէ­ի վաւերագրելու, ա­մե­նայն ան­կեղ­ծութեամբ կ’ըսեմ։ Պարզա­պէս հետս էր եւ կ՚ու­զէ­ի հոսհոն քա­նի մը նկար առնել։ Այդքան։ Բայց կեցութիւնս երկա­րեցաւ, ո­րովհե­տեւ եղ­բօրս հիւան­դութիւ­նը բա­ւա­կան լուրջ էր եւ իմ վրաս ծանր ազ­դեցութիւն ունեցաւ։ Եղ­բայրս էր որ նկարչութեան հանդէպ սէ­րը տուած էր ին­ծի եւ ը­նդ­հան­րա­պէս ա­րուեստի հան­դէպ հե­տաքրք­րութիւնս իրմէ կու գայ։ Ուրեմն ժամանակս լեցնելու կամ գու­ցէ այդ հոգե­բանա­կան դժուար վիճակնե­րէն դուրս ելլե­լու հա­մար սկսայ աջ-ձախ նկարել։ Կը նկա­րէ­ի ա­ռանց մտածելու, ի­նչ որ շատ հարազատ կը թուէր ին­ծի, ոչ թէ բան մը հե­տապնդելով։ Բնազդիս կը հետե­ւէ­ի, յի­շո­ղու­թե­նէս եւ զգայարանք­նե­րէս ե­կող մղումներուն։

­ՀԱ. Յի­շո­ղու­թե­անդ մէջ մնա­ցածն ու այդ օ­րո­ւա­նը բաղ­դա­տե­լո՞ւ մղու­մով։

ԱՄ. Ո­րոշ չա­փով հա­ւա­նա­բար։ Ուզես կամ չու­զես պի­տի բաղդատես, բայց ա­տի­կա ա­ռաջ­նահերթութիւն չէր։ Նոս­թալ­ժի չէր։ Գիտէ­ի, որ անցեալը պար­զա­պէս մեր յի­շո­ղութեան մէջ է եւ ի­մաստ չու­նէր զայն փնտռել։ Հոն չէր այ­լեւս։ Ներկան էր որ կը նկարէ­ի, անցե­ա­լին հետ կա­պելով։ Այդ ան­ցեալը մտ­քիս մէջ տա­կաւին մեծ կարո­ղակա­նութիւն ու­նէր եւ ա­նոր բացա­կայութիւնը կը խանգարէր զիս։ Սկ­սայ ներկան հարցաքննել պատկեր­նե­րու մի­ջո­ցով։ Թե­րեւս կան մարդիկ, որ պի­տի կարծեն թէ Պուրճ Համու­տը կը նո­ւաստաց­նեմ այդ նկարնե­րով, սա­կայն բա­ցար­ձակապէս այդ­պէս չէ, ը­նդ­հակա­ռակը։ Մեծ սէր կար մէջս ու կայ տա­կա­ւին Պուրճ Հա­մու­տի հան­դէպ ու այդ սէրն էր, որ կը մղէր զիս նկարե­լու։

­ՀԱ. Ե­՞րբ սկ­սար նկար­նե­րու գիր­քի մա­սին մտա­ծել։

ԱՄ. Քա­նի մը տա­րի ա­ռաւ։ Մօտ 1,500 նկար ա­ռի եւ 8 ա­միս չնայե­ցայ, մէկ­դի դրի պատ­կեր­նե­րը։ Վերջն է, որ հա­մար­ձա­կու­թիւն ու­նե­ցայ կամաց-կա­մաց նկար­նե­րուն վե­րա­դառնալու, ո­րով­հե­տեւ կո­րուս­տի ցա­ւը կար, եղբօրս մա­հը։ Իր պատճա­ռով վերադար­ձած է­ի ու այդ նկար­նե­րը ա­ռած։ Ո­ւթ ա­միս ե­տք ձեռք ա­ռի ու սկ­սայ խա­ղալ ա­նոնց հետ։ Սօ­սին էր, ի­նք ալ լու­սան­կա­րիչ, որ ցոյց տո­ւաւ ա­նոնց մէ­ջի ար­ժէ­քը ու մղեց զիս, որ մտածեմ բան մը ը­նե­լու մասին։ Տակա­ւին յս­տակ չէր թէ ի­նչ կր­նայի ը­նել ա­նոնցմով։ Բայց շա­րու­նա­կեցի խաղալ նկար­նե­րուն հետ, եւ կա­մաց-կամաց գիր­քը սկ­սաւ բիւ­րե­ղա­նալ մտքիս մէջ։

­ՀԱ. Գիր­քը իբ­րեւ շա՞րք թէ հա­ւա­քածոյ։ Այ­սինքն գիր­քի խմ­բագ­րու­թե­ան ըն­թաց­քին նկար­նե­րը իբ­րեւ յա­ջորդա­կա­նու­թի՞ւն կը տես­նէ­իր թէ ա­ռանձին-առան­ձին նկար­ներ։

ԱՄ. Իբ­րեւ հա­ւա­քա­ծոյ։ Ե­րբ գիր­քը խմ­բագ­րել սկ­սայ է­ջե­րուն ու նկարնե­րուն յա­ջոր­դա­կա­նու­թե­ան մա­սին մտա­ծած չէ­ի, այլ բնա­կա­նա­բար սկսայ շա­րել եւ վեր­ջը ան­դրա­դար­ձայ ը­րա­ծիս, որ գիր­քը ի­նք­նին իր պատմու­թիւ­նը, հո­լո­վոյ­թը ու­նի, կը սկ­սի տե­ղէ մը եւ կը վեր­ջա­նայ տեղ մը։

­ՀԱ. Սկիզբն ու վեր­ջը յս­տակ են գիրքին մէջ։

­ԱՄ. Բայց ա­տի­կա ան­գի­տակ­ցաբար է­ր։ Եղ­բօրս թա­ղումն էր, իր հետ նաեւ ծնն­դա­վայ­րիս շի­ջումն էր գու­ցէ մտ­քիս մէջ։ Բնա­կան էր գու­ցէ ա­տիկա, սակայն զիս շատ ա­ւե­լի փշա­քաղեց։

­ՀԱ. Եղ­բօրդ սե­րուն­դին թա­ղումն էր, եղ­բօրդ սերն­դա­կից­նե­րուն՝ քիչ մը մեծ, քիչ մը պզ­տիկ։ Կը տես­նես այդ ար­հեստ­նե­րը, ո­րոնք պի­տի չմնան, յա­ջորդ սե­րուն­դը կօ­շիկ պի­տի չնո­րոգէ, մանր վա­ճա­ռա­կան­նե­րը պի­տի չըլ­լան։

ԱՄ. Մէկ բա­նի կը զղ­ջամ, ե­րա­նի այդ բո­լո­րին գի­տակ­ցու­թիւ­նը ու­նե­ցած ըլ­լայի սկիզ­բէն՝ օ­րի­նակ սինեմայի սրահ­նե­րուն ան­հե­տա­ցումը։ Հաշուած եմ, մօ­տա­ւո­րա­պէս 16 սի­նեմա գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է այդ մէկ քառակու­սի մղո­նին մէջ, 80 տոկո­սը հայ­կական ա­նուն­նե­րով։ Օ­րինակ «Ք­նար»ը, Պուրճ Հա­մուտի մուտքին էր, տա­կա­ւին մուտ­քը, ա­նու­նը կան, ա­մե­րի­կե­ան ճար­տա­րա­պե­տութեան ըն­դօ­րի­նա­կու­թիւն։ «Ք­նար»ը ա­ւելի ա­րա­բա­կան ֆիլ­մե­րու կեդ­րոն էր, ո­րով­հե­տեւ Պուրճ Հա­մու­տի մուտքին ժա­մա­կան-օ­րա­կա­նով գոր­ծաւոր­ներ կը կե­նային եւ ու­րեմն յստակ յաճախոր­դու­թիւն մը ու­նէր։ Սպասողնե­րուն ժա­մանց կ՚ա­պա­հովէր։ Կար նաեւ «­Գեր­մա­նիկ» սրահը, որ Մարաշի հայ­րե­նակ­ցա­կան մի­ութեան կը պատ­կա­նէր եւ Լի­բանա­նի ե­րկրորդ մե­ծա­գոյն սրահն է­ր՝ Համրայէն ե­տք։ Այ­սօր չկայ։ Պուրճ Համուտի մէջ այ­սօր գոր­ծող մի­ակ սինե­ման որ տե­սայ «­Ռո­յալ»ն է­ր՝ Ապրոյե­անի գոր­ծա­րա­նին ճիշդ դիմա­ցը։ Ան ալ եր­րոր­դա­կան կար­գի սինե­մա է­ր։ Պուրճ Հա­մու­տի մէջ ա­ռաջին կար­գի սի­նե­մա կը նկա­տուէին «­Սանթ­րալ»ը, «­Գեր­մա­նիկ»ը։ Կը ցա­ւիմ որ ա­տոնք չեմ կր­ցած վաւերագ­րել։ Այ­սօր չկան, ա­նուն­ներն ալ չկան եւ հա­ւա­նա­բար մի­ա­կը որ մնա­ցած է իբ­րեւ ա­նուն՝ «Ա­րաքս»ն է, սա­կայն իբ­րեւ մի­նի­մոլ (փոքր հանրա­խա­նութ)։ Բա­ցա­ռիկ ե­րե­ւոյթ է­ին Պուրճ Հա­մու­տի սի­նեմա­նե­րը։ Հոն մտ­նե­լու հա­մար ան­պայման դրա­մի պէտք չու­նէ­իր։ Կը բաւէր գիտ­նալ թէ ո­՞վ կե­ցած է մուտ­քին, ո­րո՞ւ ընկերը, բա­րե­կամն է։ Օ­րի­նակ, սի­նեմա «Ա­րաքս»ի­նը ըն­կեր Ա­բո­վե­անն էր, որ մե­զի՝ թատ­րո­նի տղոց հանդէպ բա­ցա­ռիկ հա­մակ­րանք ունէր, ա­տոր հա­մար ալ շատ դիւրութե­ամբ կը մտնէինք այդ սի­նե­ման։ «Մ­տէ՛ք», կ՚ըսէր եւ վերջ։ Յե­տոյ կային ձրի կտրօննե­րը, ո­րոնք կը տրո­ւէ­ին մե­զի եւ ի­րա­ւունք կու տային տո­ւե­ալ օր, տո­ւե­ալ ժա­մուն մտ­նել սի­նե­մա։ Սինե­մայի մշա­կոյթ մը կար այդ բո­լորին մէջ։

­ՀԱ. Նկար­նե­րուն մէջ յա­ճախ տիպարնե­րը կար­ծես քե­զի կը նային, գու­ցէ ի­րենց մտ­քէն «ա­սի ո­՞վ է» կ՚անցընեն։ Ե­րբ նկա­րո­ւո­ղը քե­զի կը նայի, քեզ ալ իր հետ ի­նք­նա­բե­րա­բար կը մտցնէ նկա­րին մէջ։ Այդ յա­րա­բերու­թիւ­նը ի­՞նչ­պէս է­ր։

ԱՄ. Կ՚ը­սեն թէ լու­սան­կար­չու­թե­ան մէջ նոր բան չես նկա­րեր, այլ կը նկարես յի­շո­ղու­թե­նէդ շերտ մը։ Այ­սինքն կե­ան­քի ըն­թաց­քին են­թա­գի­տակցութե­անդ մէջ այն­քան բան կու­տակած կ՚ըլ­լաս, տե­սո­ղա­կան այն­քան շեր­տեր, որ ե­րբ կը նկա­րես, այդ շերտե­րէն մէ­կը կ՚ա­ռանձ­նաց­նես։ Այնպէս որ պատ­կե­րը նկա­րե­լէդ ա­ռաջ կայ, կազ­մած ես զայն, ո­րով­հե­տեւ բո­լոր զգա­յա­րանք­ներդ գոր­ծի կը լծուին նկա­րած պա­հուդ՝ յի­շո­ղու­թիւնդ, հա­ւա­քա­կան գի­տակ­ցու­թիւնդ, հոտա­ռու­թիւնդ, լոյ­սի ան­կիւ­նը, ո­րա­կը, այս բո­լո­րը։ Ըն­դեր­քէդ կու գայ։
     Ընդ­հան­րա­պէս բո­լոր ա­րո­ւեստնե­րու պա­րա­գային պէտք է ներ­սէդ, ստա­մոք­սէդ գայ, ո­րով­հե­տեւ մտածողու­թիւ­նը, որ­քան ալ քեզ մտա­ւորա­կան ի­մաս­տով մե­նաշ­նոր­հե­ալ­ներու կար­գին դնէ, շատ յա­ճախ նաեւ կ’ա­ղա­ւա­ղէ, ի­րա­կա­նը կ’ա­ղա­ւա­ղէ, մինչ­դեռ ե­րբ ներ­սի­դի­էդ կը նկա­րես՝ չես սխա­լիր։

­ՀԱ. Գիր­քին կ՚ըն­կե­րա­նան գրու­թիւններ՝ նո­ւազ կամ ա­ռա­ւել ծա­նօթ ա­նուն­նե­րէ։ Ի­՞նչ­պէս կա­տա­րե­ցիր ը­նտ­րու­թիւ­նը։

ԱՄ. Գրու­թիւն ա­ւելց­նե­լու գա­ղափարը շատ ա­ւե­լի ո­ւշ ծա­գե­ցաւ։ Ե­րբ զգա­ցի թէ պատ­կեր­նե­րու հո­լո­վոյթը կա­ռոյ­ցի վե­րա­ծած է­ի, զգա­ցի որ այս ա­մէ­նը շատ ե­սա­կեդ­րոն պի­տի ը­լլար ե­թէ մնայի նկար­նե­րու վրայ մի­այն։ Ձեւով մը յա­ռաջ մղե­ցի այն գաղափարը թէ Պուրճ Հա­մու­տը մի­այն ին­ծի չի պատ­կա­նիր, իմ սերն­դա­կիցնե­րուս կը պատ­կա­նի նաեւ, ու­րեմն զի­րենք ալ ու­զե­ցի այս ճամ­բոր­դութեան մէջ հետս տա­նիլ։ Գրու­թիւն ա­ւելց­նե­լը պատ­կեր­նե­րուն համագիր կու տար եւ հա­ւա­սա­րակշ­ռութիւն մը կը պահ­պա­նո­ւէր։ Չու­զե­ցի նաեւ պատ­կեր­նե­րուն խո­րա­գիր­ներ դնել, ո­րով­հե­տեւ ը­ստ ին­ծի, ե­թէ նկարը ի­նք­նին բան մը չ’ը­սեր դի­տո­ղին, խո­րա­գի­րով կը սկ­սի դի­տել զայն, ի­նչ որ մօ­տե­ցու­միս հա­կա­ռակ է։ Պատկերն է, որ պէտք է խօ­սի։ Գիրքին ա­ւար­տին նշած եմ նկա­րո­ւած վայրե­րուն ա­նուն­նե­րը պար­զա­պէս։ Փա­փաքս այն էր որ հա­ւա­քա­կան աշ­խա­տանք մը ըլ­լայ, եւ Պուրճ Համու­տի մա­սին գրող­նե­րը նո­ւա­զա­գոյնը տե­սած ըլ­լան, ֆի­զի­քա­պէս հոն գտ­նո­ւած ըլ­լան։ Ա­թոմ Է­կոյե­ա­նի պարա­գային այդ էր. Պուրճ Հա­մուտ գտնուած է։

­ՀԱ. Պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րու մթ­նոլոր­տին հետ բաղ­դա­տե­լով, ե­րբ հայու­թե­ան հա­մար Պուրճ Հա­մու­տը ա­պա­հո­վու­թե­ան գե­րա­գոյն վայրն էր, մա­նա­ւանդ սկիզ­բը ե­րբ ի­նք­նապաշտ­պա­նու­թե­ան մի­ջոց­նե­րը կը կազ­մա­կեր­պո­ւէ­ին ու հս­կա­յա­կան խան­դա­վա­ռու­թիւն կար, այ­սօր փոխո­ւած ի­՞նչ տե­սար հոն։

ԱՄ. Այդ օ­րե­րուն մենք մեր ճա­կատագի­րը ստանձ­նե­լու յոյ­սը զօ­րա­ւոր էր, մինչ­դեռ այս­քան տա­րի ե­տք ա­մէն մարդ իր գոր­ծին վե­րա­դար­ձած է, թէեւ վայ­րը նոյնն է, սա­կայն շատ բան փո­խո­ւած է, մար­դիկ ալ փո­խո­ւած են, ես ալ փո­խո­ւած ե­մ։ Տա­րի­քի մասին չէ մի­այն։ Հա­մայ­նա­կան բան մը կայ՝ հա­ւա­քա­կան զգա­ցում մը, յոյս մը, որ կոր­սո­ւած է։ Գիր­քին մէջ ա­տիկա շատ յս­տակ է։ Ժպ­տա­ցող հա­զո­ւագիւտ դէմ­քեր կան, հա­կա­ռակ ա­նոր որ պուրճ հա­մու­տե­ան հիւ­մըրն ու զեվ­զէ­կու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կո­ւին, բայց ա­տի­կա ու­րիշ դր­սե­ւո­րում մըն է, ֆոլք­լո­րի կը պատ­կա­նի։

ՀԱ. Ֆոլք­լո­րը իր կար­գին, սա­կայն այդ հիւ­մը­րը այ­լեւս կորսնց­նե­լիք բան չու­նե­ցո­ղի հիւ­մըր է քիչ մը։ Վերա­դառ­նա­լով գիր­քին, հրա­տա­րակու­թե­նէն եր­կու տա­րի ան­ց, ի­նչ­պէ՞ս կը զգաս ա­նոր նկատ­մամբ, գիր­քէն ա­ռաջ եւ վերջ փո­փո­խու­թիւն կա՞յ։

ԱՄ. Չա­փա­զանց գոհ եմ որ ը­րի, մի ա­ժա­մա­նակ յա­ւակ­նու­թիւն չունիմ որ Պուրճ Հա­մու­տի վերջ­նա­կան պատ­մու­թիւն մըն է ը­րածս, ա­ւե­լի հա­ւա­նա­բար նա­խա­բան մըն է­ր։ Ես ի­մս ներ­կա­յա­ցու­ցի եւ վս­տահ եմ որ շա­րու­նա­կող­ներ պի­տի ըլ­լան, յոյ­սով եմ որ կ’ըլ­լան։ Հա­ւա­նա­բար կա­նուխ է հա­մա­պար­փակ պատ­կե­րա­զարդ պատ­մու­թիւն մը ը­նե­լու, ո­րովհետեւ պատմու­թիւն­նե­րը տա­կա­ւին շատ ան­ձնական են, են­թա­կա­յա­կան։ Պատ­մական գործ մը չէ ա­սի­կա, հին նկար­ներ չկան, նո­րին կամ ա­պագային հետ բաղ­դա­տա­կան չկայ։ Այ­սօ­րուան Պուրճ Հա­մուտն է, ներ­կայ ժա­մանակով գիրք մըն է։ Նոյն ա­ռումով հինգ տա­րի ե­տք այ­սօ­րո­ւան Պուրճ Համուտն ալ գո­յու­թիւն պի­տի չու­նենայ, այլ այդ օ­րե­րու Պուրճ Համուտ մը գո­յու­թիւն պի­տի ու­նե­նայ։ Հա­ւանաբար հե­տաքրք­րա­կան պիտի ըլլար որ ա­մէն ժա­մա­նա­կաշրջան իր պատմու­թիւ­նը ներ­կա­յաց­նէ։ Գիր­քը ին­ծի հա­մար դրա­կան փոր­ձառութիւն մը ե­ղաւ եւ էջ մը դար­ձու­ցածի պէս կը զգամ։ Այդ ալ իմ բա­ւա­րարութիւնս է­։

­ՀԱ. Շնոր­հա­կա­լու­թիւն Ա­րա զրոյ­ցին հա­մար եւ կը մաղ­թենք որ ու­րիշ է­ջեր ե­ւս կը բա­ցո­ւին դի­մացդ ա­պա­գային։
­
ԱՄ. Շնոր­հա­կա­լու­թիւն։

ԾԷ. ՏԱՐԻ, 2018 ԹԻՒ 4

յաջորդ
«ՏՈՒՆ»