…Այս այն ժամն է, երբ ես նստած կ՚ըլլամ ու կը տխրիմ։ Մինչ հօրեղբայրս դէմը կ՚առնէ իր աղուէսը ու կը խօսի։ Ինծի՛ նայէ, պիտի ըսէ. ես քու գիտսած հայերէդ չեմ։ Պիտի զարնէ փաղաքշանքով աղուէսին դունչին ու քահ-քահը պայթեցնէ։ Մինչդեռ աղուէսը չ՚աւրեր ինքզինք։ Կը նայի աջ ու կը լռէ՝ միշտ քիթին տակ պահելով իր անուղղայ քմծիծաղը։ Վերջ տուր, հօրեղբա՛յր, կ’ըսեմ, հիմա սիրտս տեղը չէ. գիտե՞ս որքան դրամ կորսնցուցած ենք այսօր. այդ քու խորունկ հաշիւներդ բանի չեկան. դուն աս արաբները չես ճանչնար, կ՚ըսէիր ինծի. ասոնք դրամի վրայ հաւատք չունին. ասոնք ոսկի՛ կուզեն. հրապարակը մաքրեն պիտի։ Գնե՛լ տուիր։ Հի՛նգ հարիւրէն գնել տուիր. վե՛ց հարիւրէն գնել տուիր. եօ՛թ հարիւրէն գնել տուիր։ Հօրեղբայրս չի լսեր իսկ։ Իր խօսակիցը իր աղուէսն է։ Նայէ՛, պիտի ըսէ, սա չոլփան ինչպէս քիթիս կը խնդայ նորէն…ու քահ-քահը կրկին փրցնէ պիտի։
Հօրեղբօրս հոգը չէ։ Իրիկուան այս նեղ ժամուն, ան իր դէմը կ՚առնէ իր աղուէսը եւ կը սկսի քաշքշել.
— Առի՞ր բերնիդ համը, չոլփա՛, պիտի ըսէ։ Քեզի չըսի՞ որ ատքան վերերը չելլես. ատոր իջնա՛լն ալ կայ։
— Ըսիր, աղա՛։
— Ըսի՜ր, աղա…ըսի՜ր, աղա…ուզածիդ չափ աղա ըսէ. աղայով գործ չի դառնար։
— Չի դառնար, աղա՛։
— Սգէ հիմա զուր խորաթան, կը հակաճառէ հօրեղբայրս բարկացած. երբեմն ալ աղայո՛վ կը դառնայ գործը, հասկսա՞ր։
— Երբեմն ալ աղայով կը դառնայ, աղա՛։
— Սա չոլփա՛յին նայէ, պիտի ըսէ հօրեղբայրս խօսքը ինծի ուղղելով. իր կենդանի հալովը իմ քիթիս կը խնդայ. ըլլալի՞ք բան է, ծօ։
Հօրեղբօրս վճիտ ծիծաղը պիտի լեցնէ մեր հօրենական տան բոլոր անկիւնները եւ մենք պիտի չհասկնանք, թէ ինչպէ՞ս ան կը խօսեցնէ իր աղուէսը եւ տան երեկոն կ՚ընէ ուրախ, անհոգ ու կենդանի։
— Կատակը մէկդի, հօրեղբա՛յր, կ՚ըսեմ. վիճակնիս լաւ չէ։
— Լաւ է, տղա՛ս, լաւ է, պիտի ըսէ ան. ու յետոյ՝ ի՞նչ ունիս, տղաս, պիտի հարցնէ մէկէն լրջացած եւ ես պիտի տեսնեմ իր աչքերուն անակնկալ լեցուիլը։
— Բան չկայ, կ՚ըսեմ կոտրած սրտով. տոկոսները սկսան բարձրանալ. միւս կողմէ ահագին առնելիք ունինք յաճախորդներէն. շուկան դարձած չունի, որ մարդիկը իրենց պարտքը վճարեն։
— Ուրեմն դուն մոռսեր ես մեծհօրդ գախնիքը, պիտի ըսէ հօրեղբայրս։
— Ի՞նչ գաղտնիք։
— Իրիկուան աս ժամուն ո՛չ անսնող օրուան հաշիւը տես, ո՛չ ալ գալիք օրուան պատիւին հետ խաղա…
— Ի՞նչ պատիւ, հօրեղբայր։
— Պատի՛ւ ունի, տղաս. օր ըսա՛ծդ ալ պատիւ ունի. օր ըսածդ ալ վերջ ի վերջոյ ինքնութիւն մը ունի. դուն անսած օրուան տեղ մի դներ վաղուան օրը։
— Հօրեղբայր, կ՚ըսեմ, սա ձեր առասպելները պիտի սպանեն զիս. դու՛ք կ՚ըսէք, դու՛ք կը հաւատաք. գիտէ՞ք թէ աշխարհ ինչ օրեր կ՚անցընէ։
Հօրեղբայրս կ՚անտեսէ իմ խօսքերս ու կը դառնայ իր աղուէսին.
— Հոս եկուր, հո՛ս, չոլփա՛։
Չոլփան տարօրինակ տեսք մը ունի իրիկուան այս ժամերուն։ Ուշադիր կը լսէ հօրեղբօրս քաշքշուքը, բայց միւս կողմ կը նայի չլսելու զարնելով։ Բարակ ու սուր քիթին վրայ ժանգի գոյն նաշխ մը ունի, որուն շնորհիւ քմծիծաղը անպակաս է իր դէմքէն։
— Նորէն անլուրջ ես, պիտի սաստէ հօրեղբայրս։
— Անլուրջ չեմ, աղա՛. Աստուած վկա՛յ՝ լուրջ եմ։
— Եթէ լուրջ ես, ինչո՞ւ քիթիդ տակէն կը խնդաս։
— Չեմ խնդար, աղա՛. դուն ատ կէտիս մի նայիր. իմ ատ կէտս կը խաբէ։ Նայէ, պիտի ըսէ, ու իր ձախ թաթով պիտի ծածկէ քիթին նաշխը։
— Կորսուէ՛ առջեւէս, մաքսանե՛նգ. պիտի պայթի հօրեղբայրս, ես քու ի՞նչ ապրանք ըլլալդ շատոնս գիտեմ։
Եւ գիշերը կ՚իջնէ մեր տան վրայ անհասկնալի օրհնութեան մը պէս։
Այսպէս սկսեր էի գրել տարիներ առաջ։ Բայց այս վէպը մնաց ողբալիօրէն անաւարտ։ ժամանակի ծանր ու անառարկելի լողը թոյլ չտուաւ, որ տեղահանութիւնը վերջ գտնէր մեր կեանքին մէջ եւ մենք կանգ առնէինք հողի կտորի մը վրայ եւ զայն արար աշխարհին յայտարարէինք որպէս մեր տունը։ Հայրս պատմած է մեզի, թէ ինչպիսի՜ խուճապով եւ ընդամէնը մէկ ժամուան միջոցին իրենք լքեցին իրենց տունը ու փախ ու փախ վազեցին դէպի Սելեւկիոյ նաւահանգիստը փախուստ տալով Քեմալական խուժանի սպառնալիքէն։ Իր հայրը՝ իմ Յովհաննէս Տէտէս՝ Սելևկիոյ հայոց համայնքի բոլոր չափահաս այրերուն հետ արդէն քշուեր էր աքսոր։ Քեմալին որոշումն էր։ Հայոց տուները պէտք էր զրկուէին իրենց հայրերէն։ Տունը մնացեր էին միայն մայրեր ու երեխաներ ու հիւանդ ու հաշմանդամ ու ծեր։ Այս հայրազուրկ հայերու աղիողորմ վազքն էր, որ սարսափահար հասաւ նաւահանգիստ եւ լեցուեցաւ յոյն Կոստիին ծանրաշարժ առագաստանաւը եւ փախու՛ստ դէպի ծովուն բացերը…
Մի’ հարցնէք, թէ ինչպէ՞ս այդ մէկ փոթորկայոյզ գիշերուան մէջ թաւալեցաւ ժամանակը եւ աջ ու ձախ զարնուելով ի վերջոյ հասաւ հոս։ Տեղահանութիւնը մեզ նետեց նախ Կիպրոս, յետոյ Լիբանան, յետոյ Սուրիա, յետոյ նորէն Լիբանան, յետոյ երկրէ երկիր, ամէն տեղ նոր պատերազմ ու նոր արհաւիրք, մինչեւ որ մեր գերդաստանի յետին անդամը իր շունչը առաւ Ամերիկա։ Այսինքն՝ Սփիւռքի այս աներեւակայելի կանգառը։ Կանգա՞ռ, ըսիր։ Այո, պարզապէս կանգա՛ռ…հապա ի՞նչ։ Ո՞վ գիտէ ասոր ծայրը ուր պիտի հասնի… ըսաւ հայրս իր մահէն երկու օր առաջ։
Այսօր յաճախ կը նկատեմ աղուէսներու ջղայնոտ երթուդարձը մեր տան ետեւի պարտէզէն։ Վիրճինիա նահանգի Մըքլէյն աւանը, ուր այժմ կը բնակինք, կենդանական աշխարհի քանի մը ցեղերու աշխոյժ աճելավայրն է։ Աւանը տեղ գրաւած է Արեւելեան Ամերիկայի ընդարձակածաւալ անտառին մէկ սաղարթախիտ անկիւնը։ Մենք եւ անտառը կ՚ապրինք ամէնօրեայ մտերմութեան մէջ, թէեւ իսկապէս անհաղորդ՝ մէկզմէկու իրականութեան։ Մեր շուրջն է եղջերուներու եւ եղնիկներու շարունակական տեղաշարժը։ Սկիւռները գրաւած են կաղնիներու վերին ճիւղերը ու վեր ու վար կ՚ընեն բուներէն։ Դեռ կան շնագայլերը, ռաքունները, վտակներու հոսանքը ըստ կամս կարգաւորող ջրշունները, վախկոտ ճագարները, մերթ ընդ մերթ վխտացող օձերը եւ սաղարթները երգեհոնի վերածած գոյնզգոյն թռչնազգիները։ Ալ չխօսինք միջատներու, զեռուններու, սողուններու մասին, որոնք կը ներխուժեն ամէն գարնան հետ…«Մենք կ՚ապրինք ճանկըլի մը մէջ» (We live in a jungle), գրած էր փոքրիկ աղջիկս իր անգլերէն շարադրութեան որպէս խորագիր։
Այս բոլորին մէջ, յատուկ ուշադրութեամբ կը հետեւիմ աղուէսներու արագ ու անհամբեր քայլափոխին։ Յայտնի է, որ անօթի են։ Յայտնի է, որ զզուած են աշխարհի այս խճողումէն։ Յայտնի է, որ կ՚ատեն արդի գիտութիւնը։ Չէ մնացած թէկուզ մէկ խռպոտ ագռաւ, որ խաբուի իրենց շողոմանքէն եւ պանիրի կտոր մը գէթ ձեռք անցընեն։ Չէ մնացած ոչ իսկ մէկ ձագ եղնիկի, որ իր միամտութեամբը փայլի այս հրաշագեղ անտառին մէջ։ Իսկ տուներու պարտէզներէն արդէն դար մը առաջ չքացած են հաւնոցները։ Ինչպէ՞ս ապրիս այս ողորմելի, այս արիւնկզակ ժողովրդավարութեան մէջ։ Պլատի հէ՛լ, կը գոչեն հին աղուէսները անտառին եւ կ՚աճապարեն հեւասպառ։ Դեռ թաղին բազէներն ալ՝ վրան աղ ու պղպե՛ղ։ Սարսափ կը սփռեն սկիւռներու և թռչուններու շարքերէն ներս և փախուստի կը մատնեն զանոնք իսպառ սրբելով անոնց հետքը։ Ո՛չ, այս աշխարհը այլևս օտարացած է աղուէսներու քայլափոխին եւ դուրս եկած՝ իրենց հասողութենէն։ Խախտած են, խախտա՛ծ՝ բոլոր հաւասարակշռութիւնները, կ՚ըսէր հայրս։ Նոյնիսկ մատ մը երեխաները համակարգիչներո՛վ կ՚իջնեն դպրոցի դեղին հանրաշարժներէն և խումբ-խումբ կը դիմեն դէպի տուները յետմիջօրէի այս ծոյլ ժամուն։
— Սա զաւալլըները երթալիք տեղ չունին, կ՚ըսէ յանկարծ հօրեղբայրս, որ հարիւրի դռներուն՝ նստեր է պատշգամը ու գրեթէ չի խօսիր այլեւս։ Խեղճուկրակնե՛ր, դուրս կու գայ իր մարած խռչափողէն եւ աչքերը կը լեցուին։ Եւ նորէն կը լռէ։
Զինք խօսեցնելու միակ ձեւը մեր հին շուկան ոգեկոչելն է։ Զայն թողած ենք ովկիանոսէն անդին, մեր միջերկրականեան տաքուկ ու կռուազան ու խառնիճաղանճ ու աղմկոտ նաւահանգիստի կողքին։ Բժիշկը, որ մօտէն կը հետեւի իր առողջական վիճակին, գլուխը կը շարժէ զարմանքով եւ իր անկլոսաքսոն լեզուամտածողութեամբ կանգ կ՚առնէ նոյն բառին վրայ։ Amazing! կ՚ըսէ։ Անհասկնալի՛։ Անհաւատալի՛։ Շշմեցուցի՛չ։ Յստակ է, որ այս մէկ բառին տակ ամբողջ մենախօսութիւն մը կը լռէ։ Ըսել կուզէ՝ դուք ի՞նչ ազգ էք, այ արարածնե՛ր։ Այս մարդը, դեռ մանուկ, տեսած է աքսոր, տեսած է անծայր զրկանք, խոշտանգում, հայրենազրկութիւ՛ն։ Տեսած է նախճիր, սով, օտարութիւն, արհամարհանք եւ իր ճանկերով բացա՛ծ՝ իր ուղին այս չար աշխարհին բարութիւններ բաշխելով։ Եւ հիմա, հարիւրի դռներուն, ան ահա կը վայելէ այս արտակարգ առողջութիւնը։ Amazing! Ու տեսէ՛ք, կ՚ըսէ. չկա՛յ. չկա՛յ…ու մատնանիշ կ՚ընէ կորագծերը։ Յիշողութեան կորուստի հե՛տքն իսկ չկայ։ Կատարեալ մա՛րդ։
Բայց յետոյ, քիչ մը աւելի ցած ձայնով եւ ինծի թեքուած՝ «Թէեւ մէկ-մէկ կը խօսի աղուէսի մը մասին…» կ՚ըսէ ու կը նայի աչքերուս նշանակալից։ Նկատա՞ծ էք…Յետոյ առանց պատասխանի սպասելու կ՚աւելցնէ՝ «Բայց ի հարկ է պէտք չէ մտահոգուիլ։ Աննշան պատրա՛նք է. բնական զգայախաբութիւ՛ն։ Normal delusion! Մտահոգուելու երբեք պատճառ չունիք։ Այս տարիքին՝ պէտք է ակնկալե՛լ ասանկ բաներ։» Ու կը նայի դէմքիս բժիշկ մարդու հաւաստիացնող արտայայտութեամբ։ Բայց կ՚անդրադառնայ, որ դիւրաւ չէ, որ կ՚արձագանգեմ իր վերջին խօսքերուն։ Կ՚ըսպասէ հակազդեցութեանս։ Իսկ ես վարանումի պահ մը յաղթահարելով եւ ի վերջոյ կ՚ըսեմ՝ «Իրականութեան մէջ, Պր. Բժի՛շկ, պատրանք չէ…» Ի՞՜՜նչ…ու հոս է, որ կ՚ըսկսի այն անհատնում վէճը իմ եւ բժիշկին միջեւ, որ կը շարունակուի մինչև այսօր։
— Սեր հաւերը սեզի՛ պահեսէք, պիտի ըսէ հօրեղբայրս խօսելով ինքնիրեն եւ խօսքեր վերագրելով կեանքէն սրդողած այս աղուէսներուն։
Յետոյ կարճ րոպէ մը ետք՝
— Ասոնս մուշտակը դեղինի կը զարնէ կոր, կ՚ըսէ՝ մտովի վերյիշելով իր արծաթաստեւ Չոլփան։ Ու նորէն կը լռէ իր դէմքին ծանր խորշոմներով եւ արդէն քանի մը օրուան համար։
Այս «կոր»ը իմաստ մը ունի։ Հօրեղբայրս միշտ կը սրբագրէր մեզ, երբ անուղղայ «կոր»ը սպրդէր մեր նախադասութեան մէջ։ Ատ ինչի՞ս կորն է, կը բացագանչէր։ Չըլլա՛յ որ լսեմ անգամ մըն ալ։ Այսօր այլեւս այս խտրականութիւնները չքացած են իր լեզուէն։ Իրեն մնացած է միայն չորն ու նախնականը։ Շուկայի առօրեայ լեզու՛ն։ Բարբառը վերստին եկած ու գրաւած է իր մտքի տարածութիւնը։ Արդէն շատ ալ բան չունի ըսելիք այլեւս եւ այն քիչը, զոր կ՚ըսէ բազմաթիւ օրերու ընդհատումներով, բերուած է իր հին օրերու մայրենիէն։ «Դեղինի կը զարնէ կոր»ը ըսել կ՚ուզէ, թէ այս խարտեաշները — ինչպէս իր ամէնօրեայ հոգատարութեամբ զբաղուող ամերիկուհին — իր լեզուէն բա՛ն չեն հասկնար։ Ըսել կ՚ուզէ՝ «Աղէկ են, խաս են», բայց իրը չեն։ Ոչ ալ ինք՝ անո՛նցը։ Օտարոտի արարածնե՛ր՝ որոնց հետ ինք դոյզն առընչութիւնն իսկ չունի։ Ոչ ալ կ՚ուզէ ունենալ այս ուշ օրով։
Հոս հաստատուելէ ետք էր, տարիներ առաջ, օր մը, եկեղեցին, երիտասարդները մօտեցան իրեն եւ կատակով հարցուցին՝ «Դուն ե՞րբ անգլերէն սորվիս պիտի, քեռի՛»։ Իր յանկարծական պատասխանը եղաւ՝ «Դու՛ք սորվեսէք. ես չի պիտի սորվիմ…»։ «Ինչու՞, քեռի», վրայ տուին։ «Կը վախնամ, որ սեզի պէս ես ալ սուլուիմ…», կատակաբանեց պինդ երեսով ու խնդացուց բոլորս։ Երիտասարդ տղոց շէնշող տրամադրութիւնը կը կազդուրէր զինք, եթէ նոյնիսկ իր դէմքէն չքացեր էր ժպիտը։ Ներսէ՛ն գոնէ կը խնդար։ Երբեմն նոյնիսկ կեանք կ՚առնէր եւ կ՚ըսկսէր պատմել։ Հայրս մէկ-մէկ կը կեցնէր զինք պատմողի իր ամենէն զիլ պահուն…»Հաճի, կ՚ըսէր, նորէն սկսար յորդիլ եւ հինը նորին խառնել…»։ «Վնաս չունի, եղբա՛յրս, կը պատասխանէր, մուխը շիտակ կ՚ելլէ…»։ Հիմա հայրս չկայ։ Ընկերները մէկիկ-մէկիկ մահացան։ Քերո՛բն ալ չկայ։ Սերո՛բն ալ չկայ։ «Միւս կողմէ» եկած մարդ չմնաց շուրջը։ Իսկ իր ուժերը առաջուանը չեն։ Ինչու՞ դուրս ելլէ։ Ինչու՞ եկեղեցի երթայ կիրակի օրերը։ Ինչու՞ խօսի այլեւս։ Որու՞ն խօսի։ Երիտասարդները զինք իրեն սերնդակից տիկիններու հետ քով-քովի կը նստեցնեն եկեղեցին եւ կը նկարեն ու նկարը «Հայրենիք»ին մէջ կը տպեն «Վերապրողներ» ըսելով…Ի՞նչ ըսես։ Որու՞ն ըսես։ Աս ի՜նչ վերապրիլ է, օղլում։
Բայց դեռ կամ ե՛ս։ Որքան ատեն, որ ես կամ, իր աշխարհը չէ փակուած։ Ես իրմէ՛ սորվեցայ շուկայի առուծախը։ Յաճախորդին աչքերուն մէջ ուղի՛ղ նայիս պիտի խօսած ատենդ, որպէսզի յարգէ քեզ, ըսած էր առաջին օրն իսկ։ Ես իր իսկական աշկերտն եմ։ Իր հազարամեայ հմտութիւններուն ժառանգո՛րդը։ Ես բաժնուեցայ մեր հին աւանդական շուկայէն եւ եկայ հոս ուսանելու, երբ Պէյրութը յանկարծ ինկաւ անիշխանութեան գիրկը։ Դուն այլեւս հոս գործ չունիս, ըսաւ այդ առաւօտ, երբ նստած էինք ներսը եւ խանութին փեղկերը իջեցուցած։ 1958-ն էր։ Դուն հոս ապագայ չունիս, ըսաւ առանց երկար-բարակ բացատրելու։ Դուն պիտի մտնես աշխարհի մեծ շուկան, ըսաւ։ Մեծհայրդ առագաստանաւո՛վ ապրանք կը տանէր Կիլիկիայէն դէպի Եւրոպաները։ Իսկ մենք տեղահանութիւն եւ ջարդ տեսանք եւ սկսանք ծայրէն։ Հայրդ եւ ես մատ մը տղաներ էինք, երբ գործի սկսանք Դամասկոսի գոց շուկային մէջ։ Յետոյ պզտիկ եղբայրս ալ հասաւ։ Ասպէս ենք մենք։ Մենք կ՚աշխատի՛նք։ Գործէն չենք վախնար։ Գո՛րծը մեզմէ կը վախնայ։ Ամէն սերունդ իր զէնքերով պիտի կռուի, ըսաւ։ Դուն օդերով, երկինքներո՛վ պիտի ճամբայ կտրես։ Գնա՛։ Գնա՛։ Ետեւ մի նայիր։ Աշխարհը քու՛կդ է։ Աչքերուն մէջ լճացած էր արցունքը։ Բայց ինք կը պնդէր՝ գնա՛։
Կը յիշեմ. մեր տնեցիները յատուկ ուշադրութիւն չ՚ընծայեցին հօրեղբօրս աղուէսին։ Չոլփան հօրեղբօրս իրիկնային ընկերն էր։ «Չոլփա» բառը ինք ածականաբար կը գործածէր, բայց ժամանակի ընթացքին ան գոյականացաւ եւ դարձաւ յատուկ անուն։ Ինծի կը թուէր, թէ միայն ես էի, բացի հօրեղբօրմէս, որ կը տեսնէի Չոլփան։ Այդ օրերուն այդպէս էր մեր կեանքը։ Եթէ Ս. Նշան թաղի մարդոց խօսէիր Չոլփային մասին, ոչ ոք պիտի զարմանար։ Ինչու՞ չէ, պիտի ըսէր գոնիացի Պր. Եուհաննան դրացի Պոհսալիին, «անկարելի բան չկայ, բարեկա՛մս, իմ գլուխէս ինչե՜ր անցած են…»։
Ժողովրդային Տունը մեր ամէն ինչն էր այդ տարիներուն։ Ըսել կ՚ուզեմ ՝ մեր կուսակցական ակումբը ըլլալէ առաջ ու ե՛տք։ Կը հաւաքուէինք հոն այն անշեղ ու անսխալական բնազդով, որ հոն էր ամէն ինչին սկիզբն ու վախճանը ու նաեւ՝ ամէն ինչին պատասխա՛նը։ Ակումբը ունէր իր «Հայրիկ»ը, որ կը հսկէր օրուան անցուդարձին եւ գիտէր ամէն բան։ Գիտէր, թէ թաղեցիներէն ո՞վ ուր կը գտնուէր տուեալ այդ պահուն։ Կարծեմ «Ազդակ» գնաց, կ՚ըսէր։ Եթէ հոն չգտնէք, Ընկ. Սիմոնին խանութը պէտք է ըլլայ։ Իրիկուն մը, խօսքընդմէջ, Չոլփային անունը յիշեր էի իրեն։ Աչքերը յարեց վրաս Ռուբէն Զարդարեանի գամփռին պէս։ Եւ յետոյ անխօս ու արագ շարժումներով շարունակեց աթոռները շարել իրիկուան ժողովին համար։
Ինչպէ՞ս անյայտացաւ Չոլփան, ես դեռ չեմ կրցած բացայայտել։ Ես հոն չէի, երբ մերոնք ճամբայ կ՚ելլէին նախաձեռնելով իրենց վերջին տարագրութեան։ Ես արդէն ուսանող էի այս ափերուն վրայ, երբ մեր գերդաստանը անձ առ անձ եւ տուն առ տուն բռնեց կամաւոր գաղթի ճամբան։ Ե՞րբ պատահեցաւ Չոլփային անդարձ բացակայութիւնը։ Ինչպէ՞ս պատահեցաւ։ Հօրեղբայրս ինչպէ՞ս ընդունեց իր կեանքին այդ ցնցիչ եղելութիւնը։ Իրարու հրաժեշտ տուի՞ն, թէ ան յանկարծ դադրեցաւ յայտնուելէ մեր տան միջանցքներուն մէջ։ Այս բոլորին մասին հարցուցի նախ հօրս, որ երեք եղբայրներուն երէցն էր, եւ յետոյ մօրս։ Հօրս կիսայանդիմանական պատասխանն էր՝ «Ինչե՜ր կը փորփրես, տղա՛ս, ըսաւ։ Անցած-գացած բաներ են։» Մօրս պատասխանը աւելի լուսաբանող չէր։ «Գիտե՛ս հօրեղբայրդ…» ըսաւ, «շէն մարդ էր։» Փոքր հօրեղբայրս բոլորովին այլ ընդառաջում տուաւ հարցումիս։ «Կարծեմ ատանկ բան մը կար», ըսաւ քթին տակէն խնդալով եւ չշարունակեց։ Յետոյ անակնկալօրէն աւելցուց՝ «Մէկ բան ըսեմ, ըսաւ. հօրեղբայրդ բացառիկ ձիրք ունէր խօսելու եւ խօսեցնելու…»
Կիլիկիոյ իր սերնդակիցներէն շատերուն նման, հօրեղբայրս մեր լեզուին ցոյերն ու ձայերը չէր կրնար հնչել։ Կը յիշեմ, իրիկուն մը, Կոմիտէութեան ընկերական ընդհանուր ժողովին մէջ համբերութիւնը հատաւ եւ ձայն առնելով՝ «Ընկերներ, ըսաւ, եկէք սա հարսը մերկասնենք եւ սեղանին վրայ դնենք…»։ Ժողովը թնդաց որոտընդոստ ծափահարութիւններով եւ ծիծաղի ընդհանուր մթնոլորտին մէջ ժողովական ընկերները մոռցան, թէ ի՞նչ էր «հարս»ը, որ կը տագնապեցնէր զիրենք այդ ուշ պահուն։ Երբ ուշ ատեն, գիշերուան մութին, Ֆարաոնի մայթով տուն կը դառնայինք, նկատեցի, որ Չոլփան կը քալէր իր քովէն առանց ծպտուն իսկ հանելու, իսկ իր լռութեան մէջ կար անօրինակ ու անխոստովանելի ու պսպղուն մէկ հրճուանք եւ ինքն իսկ չէր գիտեր, թէ ուրկէ՞ ներշնչուած էր լուսաւոր այդ զգացումը, որ թափ կու տար իր քայլափոխին։ Ճի՛շտ էր մայրս։ Հօրեղբայրս շէն մարդ էր. ան միշտ գանձեր ունէր իր սրտին մէջ։ Գանձե՛ր՝ որոնց ու՞ր ըլլալը Թումանեանը միայն կրցեր էր գիտնալ։
Հիմա, այս գարնանային գիշերուան մէջն է, որ մեր պատշգամը իր ինքնութիւնը կը գտնէ։ Ամէն մարդ քաշուած է ներս։ (Ինչպէ՞ս բաղդատես Ս. Նշան թաղի գիշերներուն հետ։) «Գանձե՜ր ունեմ…», կ՚երգեմ առաջին տողը այն երգին, որ զինք միշտ ալ ուրախացուցած է։ Կ՚երգեմ յուսալով, որ պահ մը գէթ դուրս կու գայ իր ներքին բանտէն եւ կ՚արձագանգէ։ Ի զու՛ր։ Դրացի առանձնատուներու պատուհաններէն ներս երեկոն լուսաւորուած է դեռ եւ հեռուէ-հեռու կը նշմարենք ներսի հեռուստացոյցերու պճլտուն պաստառները։ Ամերիկացիք իրենց գիշերային յայտագիրները կը դիտեն։ Իսկ հօրեղբայրս եւ ես կը սիրենք պատշգամին խօսուն եւ հոգեպարար մութը։ Կինս եւ երեխաներս ալ մեզի հետ չեն այդ պահուն։ Անոնք եւս կը պատրաստուին կեանքի վաղուան հեւքին։
Հօրեղբայրս ձեռքով նշան կ՚ընէ ու մարել կու տայ դուրսի լոյսերը եւ կը բաւարարուինք երկինքը լեցնող հրաշալի լիալուսնով։ Ի՞նչ կը մտածես, հօրեղբա՛յր, կ՚ըսեմ խօսակցութիւն մը սկսելու յոյսով։ Անշուշտ չի պատասխաներ։ Բայց իր շրթները միշտ կը շարժին գիշերուան այս ուշ ժամուն։ Իր աչքը գամուած է պարտէզին վրայ։ Գիտէ, թէ մեծ խորհուրդներ կան հոն։ Գիտէ, թէ անտառը դեռ չէ ըսած իր վերջին խօսքը։ Ան ալ իրեն պէս է։ Անտառը կը լռէ մշտարթուն, ինչպէս իր երեւակայութիւնը, որ շարունակ կ՚երկնէ իր անխոստովանելի պատգամը…
Երբ կը հասնիս այս տարիքին, բառերը չեն, այլ լռութիւններն են, որ կը խօսին։ Եւ անոնք կը խօսին բոլոր յայտնի ձայներով, որոնք ապրած են մէջդ ամբողջ կեանքի մը տեւողութեամբ։ Խօսակիցնե՛ր ունիս, որոնք չեն բաժնուիր քեզմէ եւ դու՛ն միայն կը հասկնաս անոնց խօսքը։ Այսպէս էր այդ պահը պատշգամի գիշերային անդորրութեան մէջ։ Ես կը ջանայի քակել իր մտքին թելը, մինչ ինք շարունակ կը փաթթէր իր մտքին վերջին ստոյիկեան կծիկը…
Ե՞րբ սկսաւ ինքնամերժման այս ամլացնող գործընթացը իր մէջ։ Ե՞րբ կորսնցուց ինք այն անբացատրելի երջանկութիւնը, զոր Աստուած տուեր էր իրեն։ Արդեօ՞ք միայն բառերով կը խօսի մարդս. արդեօ՞ք բառերով կը յօրինէ իր սփոփանքը։ Արդեօ՞ք այն կախարդող համերը, որոնք անուն չունէին եւ իր լեզուն կը գրգռէին շարունակ եւ կը վերածուէին անզուսպ հրճուանքի եւ գլգլուն ծիծաղի, արդեօ՞ք չքացան անոնք իսպառ…Տարիներուն հետ ինք կը կորսնցնէ անցեալը թաղելու իր հին զորպայութիւնը եւ հին կսկիծներն են այլեւս, որոնք յամառօրէն կ՚արթննան իրեն հետ ամէն առտու։ Կը նայիմ իր լռութեամբ բաբախող դէմքին, զոր լուսընկան թեթեւօրէն լուսաւորած է եւ բառ չեմ գտներ ըսելու։ Կը զգամ, թէ բառերը սպառած են այլեւս մեր միջեւ եւ մեր հաղորդակցութիւնը յանկարծ կանգ առած է այսպէս տխուր ու անօգնական։
Հոս էր, որ պատահեցաւ այն, որ հիմա ինծի գրել կու տայ այս տողերը։ Հաւատացէք ինծի, ընկերնե՛ր։ Հաւատացէ՛ք ձեր մէջ մնացած յետին պուտիկ մանկութեամբ։ Հաւատացէ՛ք թէկուզ համոզուած՝ որ հրաշքներ չեն պատահիր այլեւս մեր կեանքերուն մէջ։ «Երանի որոց ոչ իցէ տեսեալ եւ հաւատասցեն», կը կրկնէր հայրս մեզի շարունակ։ Հրաշքները անպայմա՛ն կան. անոնք կը պատահին ամէն օր եւ ամէն տեղ, եթէ նոյնիսկ մենք չենք ուզեր տեսնել զանոնք։ Անոնք կը պատահին եւ մեզ ափ ի բերան կը թողուն։
Ձեզի կ՚ըսեմ, այդ գիշեր, անշարժութեան այդ գերիրական պահուն, յանկարծ անտառէն դուրս խոյացաւ Չոլփան իր փարթամ պոչը հորիզոնական դիրքի վրայ ամուր պրկած…«Էմմի՜», դուրս թռաւ յանկարծ կուրծքէս վախի ու անակնկալի ու երջանկութեան անզուսպ ճիչով մը… մինչ Չոլփան կայծակի արագութեամբ կը սուրար դէպի հարեւան տուներու պարտէզները։ Պահ մը ետք, նոյն արագութեամբ ու տենդահար վերստին յայտնուեցաւ ան՝ այս անգամ հակառակ ուղղութեամբ կտրելով պարտէզին միջոցը եւ անյայտանալով միւս հարեւաններու թուփերուն ետին։ Այս բոլորը՝ շշմեցուցի՛չ արագութեամբ տեղի ունեցաւ եւ ես սկսայ դողալ ամբողջ մարմնովս։ Երջանկութեան դող մըն էր ան, որ արթնցուց բոլոր մեռած զգայարաններս։ Մեծ ու յանկարծական ժամադրութիւն մըն էր տիեզերքին հետ, որ յանկարծ ջարդուփշուր կ՚ընէր մեր բոլորին տաղտկալի ու աստիճանական ուծացումը։ Ծառերը կանգ առած էին սպասողական ու անշշուկ եւ սիրտս խենթի պէս կը բաբախէր։ Յանկարծ Չոլփան նորէն յայտնուեցաւ եւ այս անգամ կանգ առաւ ճիշտ մեր բազրիքին տակ իր աչքերը յարելով հօրեղբօրս աչքերուն, պիրկ, վսեմ ու անվեհեր…
Հօրեղբայրս կորսնցուցինք այդ գիշեր։ Երբ խուճապահար թեւը քաշեցի, յանկարծ զգացի, որ հասած էր ամէն բանի վերջը։ Սարսափով տեսայ, որ ան այլեւս չկար։ Ան լռած էր ընդմիշտ։ Ան բաժնուած էր։ Մեկնած էր այս աշխարհէն իր ետին թողնելով մարմին մը, որ այլեւս անճանաչելի էր նոյնիսկ իրեն։ Չկար նաեւ Չոլփան։ Երազի մը պէս չքացած էր նաեւ ան, պատշգամէն վար, անտառի խաւարակուռ երախին մէջ…ինք եւ ինք նոյնացած էին գիշերուան այդ թանձր ձիւթին մէջ եւ դարձած անզանազանելի։
Երբ «Հօրեղբա՛յր» գոչեր էի ոտքի հանելով տնեցիները, լոյսերը վառուեր էին հսկայ իրարանցումի մը ու լացուկոծի մէջ ու կինս ու երեխաներս թափեր էին պատշգամ. այն ատեն էր, որ տեսայ հօրեղբօրս անթարթ դէմքը, որուն վրայ հրաշքով իջեր էր հին օրերու լոյսը, զոր ես կը տեսնէի ամէն անգամ, որ ան կը խօսէր իր աղուէսին հետ։
Շաբաթներ ետք, ես տակաւին կը պնդէի կնոջս, թէ Չոլփան վերստին եկեր էր վերջին անգամ եւ ես տեսեր էի զայն իմ աչքերովս։ Իսկ կնոջս դէմքին վրայ կը նշմարէի իր թերահաւատ բարութիւնը, որ զինաթափ կ՚ընէր զիս վերջնականապէս։ Չե՞ս հաւատար, կը կրկրնէի իրար անցած։ Կը հաւատամ, կ՚ըսէր քաղցրութեամբ աւելի եւս յուսախաբ ընելով զիս ։ Նայէ՛, կը բարձրացնէի ձայնս. կատակ չէ՛։ Չոլփան իրական է ու կ՚ապրի։ Չոլփան կ՚ապրի, որքան ատեն, որ կ՚ապրի հօրեղբայրս։ Եւ հօրեղբայրս միշտ կ՚ապրի, կ՚ըսէի յուսահատ պնդումով։ Ան կ՚ապրի իր պոռթկուն ծիծաղով արհամարհելով կեանքին բոլոր անհեթեթութիւնները։ Չոլփա, կ՚ըսէ ան, նորէ՞ն մէջտեղ ելար։ Ըսէ տեսնեմ, քանի՞ հաւ ու նապաստակ հաշիւի բերիր այսօր։ Իսկ Չոլփան իր կեղծ զոհի չքմեղանքով՝ «բան մը չըրի, աղա՛. մարդուս աչքը ելլէ, անունը չելլէ», կ՚ըսէ եւ աւելի եւս կը գրգռէ հօրեղբօրս կրքոտ երկխօսութիւնը։ «Ծօ, չարագո՛րծ, կը փաղաքշէ. դուն բնաւ բարի պտուղս չես. ատանկ խեղճուկրակ մի ձեւանար առջեւս։ Դուն լաւ գիտես ըրածդ»։ Բայց յանկարծ փոխելով իր կեցուածքն ու տրամադրութիւնը եւ աւելի հաշտ ու լայնսիրտ ու վեհանձն՝ «Ծօ, ըրէ՛ ծօ, հալալ ըլլայ», պիտի ըսէ եւ խնդուքը պայթեցնէ մինչեւ մեր հին թաղին ծայրամասը։ «Ծօ, ինչ որ ընես, ատ պիտի մնայ», պիտի ըսէ ան իր խօսքը ուղղելով՝ Չոլփայի՞ն թէ ինքզինքին…«Ծօ, մեր մեղքն ալ ա՛տ թող ըլլայ, պիտի ըսէ նորէն։ Ո՞վ է քեզմէ հաշիւ ուզողը» պիտի հարցնէ ինքզինքին։ Յետոյ գլուխը ցցելով խրոխտ պիտի յարէ՝ «Եթէ ատ Վերինն ալ, թուրքին հազար հարամը մոռնալով, մեզի՛ հետ հաշիւի պիտի նստի, ես իրեն երկու խօսք ունիմ ըսելիք։ Ես անոր հարիւ՛ր խօսք ունիմ ըսելիք։ Հազա՛ր խօսք եւ դեռ քիչ մըն ալ աւելի՛ն։ Ալ կը բաւէ, Չոլփա՛։ Ալ կը բաւէ, եաւրու՛մ։ Իմ սատե՛ղս հասած է։ Ես գացի՛։ Վե՛սսելամ։»
Այսպէս կ՚աւարտի հօրեղբօրս պատմութիւնը, թէեւ ես ուրիշ բաներ ալ ունէի պատմելիք իր, Չոլփային եւ ձեր մասին։ Կ՚ուզեմ, որ մնացեալը դուք կռահէք։ Մանաւա՛նդ, որ մեր օրերը դարձած են առապել այս կորսուած քաղաքին մէջ եւ առասպելը գրի առնող չէ մնացած այլեւս։
