ԵՐԿՈՒ ՎԷՊԵՐ

1906-ի նոյեմ­բե­րին Զա­պէլ Ե­սայե­ան կը ձեռ­նար­կէ Փա­րիզ-Գա­հի­րէ եր­կար ու ար­կա­ծա­լից ճամ­բոր­դու­թե­ան մը, պա­յու­սա­կին մէջ՝ ան­տիպ վէ­պի մը ձե­ռա­գի­րը։ Պի­տի հան­դի­պի դեռ նոր կազ­մո­ւող Բա­րե­գոր­ծա­կան Մի­ու­թե­ան ան­դամ­նե­րուն, մա­նա­ւանդ Պօ­ղոս Նու­պար փա­շային, գրա­կան թեր­թի մը հրա­տա­րա­կու­թե­ան հա­մար։ Այդ ծրա­գի­րը չ’ի­րա­կա­նա­նար։ 1907-ի փետ­րո­ւա­րին Ե­սայե­ան կը վե­րա­դառ­նայ Փա­րիզ, սա­կայն ոչ ձեռ­նու­նայն։ Ա­մուս­նին՝ Տիգ­րան Ե­սայե­ա­նին ո­ւղ­ղո­ւած նա­մա­կով կը հա­ղոր­դէ լու­րը կար­գադ­րած ըլ­լա­լու նիւ­թա­կան ան­ձուկ վի­ճա­կը. «Իսկ ա­հա­ւա­սիկ թէ ի­նչ­պէս կար­գադ­րե­ցի։ Վէպս ա­ռան­ձին ի­բր հա­տոր պի­տի հրա­տա­րա­կո­ւի, զայն ծա­խե­ցի…­Վար­չու­թե­ան գու­մա­րի մը փո­խա­րէն, ո­րուն մէկ մա­սը առ հա­շիւ ստա­ցայ…» (Զ.Ե­սայե­ա­նի Նա­մա­կա­նի, Ե­րե­ւան 1977, էջ 36)։ Նշո­ւած վէ­պը Շնորհ­քով մար­դիկն է, որ լոյս կը տես­նէ ո­՛չ թէ Գա­հի­րէ, այլ Պո­լիս, ա­ռանց ո­րե­ւէ ակ­նար­կու­թե­ան կամ նշու­մի ի­նչ կը վե­րա­բե­րի նիւ­թա­կան օ­ժան­դա­կու­թե­ան։
     Ե­գիպ­տոս այս ճամ­բոր­դու­թիւ­նը ե­թէ ոչ վճ­ռա­կան, առ­նո­ւազն կա­րե­ւոր ի­րա­դար­ձու­թիւն մըն է։ Գա­հի­րէ Ե­սայե­ան ա­ռիթն ու­նի ան­շուշտ ե­գիպ­տա­կան հնու­թիւն­նե­րը տես­նե­լու, ո­րուն մէկ ո­ւղ­ղա­կի ար­ձա­գանգն է «­Պա­րապ գե­րեզ­ման­նե­րը» տպա­ւո­րա­պաշտ է­ջը լոյս տե­սած «Ա­րե­ւե­լե­ան մա­մու­լին» ե­ռամ­սե­ային մէջ 1908-ի­ն։ Ու­նի նաեւ շփում­ներ Գա­հի­րէ ա­պաս­տա­նած գրող­նե­րու հետ, խմ­բո­ւած «­Շի­րակ» հան­դէ­սի եւ «­Լու­սա­բեր» թեր­թի շուրջ. Ա. Ար­փի­ա­րե­ան, Վա­հան Թէ­քէ­ե­ան, Մի­քայէլ Կիւր­ճե­ան, Սու­րէն Պար­թե­ւե­ան, ե­ւայլն։ Ե­սայե­ան կ’ակ­նար­կէ ու­րիշ հան­դի­պում­նե­րու, ա­ռանց ման­րա­մաս­նե­լու։ Կը նշէ պար­զա­պէս որ գա­ղու­թին մէջ «­կող­մե­րը» զի­րար չեն հան­դուր­ժեր…­Կող­մե՞­րը։ Հն­չա­կե­ան­նե­րը, Վե­րա­կազ­մե­ալ­նե­րը, թե­րեւս նաեւ Դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը։ Փաս­տօ­րէն զանց կ’առ­նէ յի­շա­տա­կե­լու «յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու» ճա­կա­տը, որ 1906-1907 թո­ւա­կան­նե­րուն կը գտ­նո­ւի «Ա­զատ բեմ» ե­ռօ­րե­այ թեր­թին շուրջ։ Թեր­թին խմ­բա­գիրն է Լե­ւոն Լա­րենց (Լե­ւոն Քի­րիշ­ճե­ան, 1875-1915)։ Ծա­նօթ իբ­րեւ քա­ղա­քա­կան վեր­լու­ծող ու գրա­կան քն­նա­դատ՝ Լա­րենց հրա­տա­րա­կած է նաեւ քեր­թո­ւած­ներ՝ ամ­փո­փո­ւած Դրախ­տի եր­գեր հա­տո­րին մէջ  (Թիֆ­լիս, 1908)։
     Արդ Գա­հի­րէ ժա­մա­նու­մի օ­րե­րուն ար­դէն «Ա­զատ բեմ»ին մէջ լոյս սկ­սած է տես­նել Ե­սայե­ա­նի միւս վէ­պը, այն որ ըն­թեր­ցո­ղը կը գտ­նէ այս հա­տո­րին մէջ. Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը (Վէպ պոլ­սա­կան կե­ան­քէ)։ Որ­պէս թեր­թօն գրու­թիւ­նը կը հրա­տա­րա­կո­ւի 24 մա­սե­րով 18 յու­լի­սէն մին­չեւ 24 նոյեմ­բեր 1906, ո­րոշ ը­նդ­մի­ջում­նե­րով։ Եւ կը մնայ ի վեր­ջոյ ը­նդ­միշտ  շա­րու­նա­կե­լի։ Կա­րե­ւոր է գիտ­նալ որ վէ­պը կը կրէ «­Շա­հան» ստո­րագ­րու­թիւ­նը։ Նոյն այդ ծած­կա­նու­նով թեր­թի 1907-ի յու­նո­ւա­րի 9-ի թի­ւին մէջ է, ա­ռա­ջին է­ջով կ’ե­րե­ւի Ե­սայե­ա­նի «­Կա­րա­ւա­նը» գրու­թիւ­նը, որ կը վե­րա­բե­րի գա­ւառ­նե­րէն փա­խած հայ գաղ­թա­կան­նե­րու խում­բի մը։ Այս գրու­թե­ան հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը, ի­նչ­պէս նաեւ ու­րիշ գրո­ղէ թեր­թօ­նի մը հրա­պա­րա­կու­մը յս­տակ ազ­դան­շան են  Ե­սայե­ա­նի վէ­պին առ­կա­խու­մին։
     Թեր­թին մէջ ո­րե­ւէ ար­ձա­գանգ չենք գտ­ներ Ե­սայե­ա­նի այ­ցե­լու­թե­ան մա­սին, ի­նչ որ չէ պա­րա­գան Ա. Ար­փի­ա­րե­ա­նի «­Լու­սա­բեր»ին, որ լսա­րան մը կը ծա­նու­ցա­նէ «­Մե­ծա­նուն պոլ­սա­հայ գրա­գի­տու­հի­ին հետ» (թիւ 316, 10 յու­նո­ւար 1907)։ Աս­կէ դժ­գոհ է Ե­սայե­ան, մա­նա­ւանդ որ նիւթ ա­ռա­ջար­կո­ւած է «Հայկ. խն­դի­րը եւ խա­ղա­ղու­թիւն» թե­ման։ Կը մտա­ծէ որ «causerie-ն նիւ­թը խե­ղա­թիւ­րո­ւած է եւ կր­նար ին­ծի վնաս պատ­ճա­ռել, ե­թէ բո­ղո­քած չըլ­լայի ան­մի­ջա­պէս»։ (Նա­մա­կա­նի, էջ 39)։ Յայտ­նօ­րէն իր ա­մուս­նին ո­ւղ­ղո­ւած նա­մակ­նե­րուն մէջ —առ­նո­ւազն ա­նոնք որ հա­սած են մե­զի—, «Ա­զատ բեմ»ի լռու­թիւ­նը եւ լսա­րա­նի մի­ջա­դէ­պը կը թե­լադ­րեն մէկ բան. քա­ղա­քա­կան պատ­ճառ­նե­րով Ե­սայե­ան կը նա­խընտ­րէ չանդ­րա­դառ­նալ «Ա­զատ բեմ»ին ու Լ. Լա­րեն­ցին, որ յա­րած է յե­ղա­փո­խու­թե­ան ու հայ­կա­կան խնդ­րին շուրջ բազ­մա­թիւ յօ­դո­ւած­ներ կը հրա­տա­րա­կէ։ Կաս­կած չկայ սա­կայն  որ Ե­սայե­ան հան­դի­պած է «Ա­զատ բեմ»ի խմ­բա­գի­րին, ա­նոր յանձ­նած «­Կա­րա­ւա­նը», հա­ւա­նա­բար յայտ­նած Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­ները չշա­րու­նա­կե­լու ցան­կու­թիւ­նը։ Այս մա­սին՝ ա­ւե­լի ան­դին։ Ա­մեն պա­րա­գայի՝ վէ­պի վեր­ջին հա­տո­ւած­նե­րուն հրա­պա­րա­կու­մը 1906-ի նոյեմ­բեր ամ­սուն կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէ Ե­սայե­ա­նի Գա­հի­րէ­ի կե­ցու­թե­ան ա­ռա­ջին շա­բաթ­նե­րուն։ Այդ հա­տո­ւած­նե­րը զար­մա­նա­լի կեր­պով կը կրեն լա­տին II թո­ւան­շա­նը, մինչ­դեռ նա­խորդ ե­րեք գլուխ­նե­րը կը տրո­ւէ­ին հայ­կա­կան այ­բու­բե­նի տա­ռե­րով։

 

 ­Հա­զիւ տա­րի մը ե­տք՝ Լ. Լա­րենց գրա­խօ­սա­կան մը կը ստո­րագ­րէ Շնորհ­քով մար­դի­կը վէ­պի մա­սին, Գ. Լե­ւո­նե­ա­նի «­Գե­ղա­րո­ւեստ»ին մէջ (Թիֆ­լիս 1908, թիւ 2)։ Այս­տեղ, ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով քն­նա­դա­տը կը բա­նայ ծած­կա­նու­նի գաղտ­նի­քը. «Շ­նորհ­քով Մար­դի­կը Զա­պէլ Ե­սայե­ա­նի վեր­ջին հրա­տա­րա­կու­թիւնն է. ա­ւե­լի ա­ռաջ, ա­նի­կա տո­ւաւ մէկ քա­նի եր­կա­րա­շունչ գոր­ծեր ալ, ի­նչ­պէս Սպաս­ման Սրա­հին մէջ վէ­պը, Կեղծ Հան­ճար­նե­րը, Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը, ե­ւայլն. այս վեր­ջի­նը հրա­տա­րա­կո­ւած է «­Շա­հան» ծած­կա­նու­նով»։ Գաղտ­նի­քը պար­զո­ւած է այս­պէս, Ե­սայե­ա­նի հա­ւա­նու­թե­ա՞մբ. յայտ­նի չէ։ Սա­կայն քն­նա­դա­տին ու վի­պա­սա­նին մի­ջեւ գո­նէ նա­մա­կագ­րա­կան կապ մը ե­ղած պէտք է ըլ­լայ, որ ան­հե­տա­ցած է վս­տա­հա­բար Լա­րեն­ցի ձեր­բա­կա­լու­թե­նէն եւ աք­սո­րէն ե­տք, 1915-ի­ն։ Ա­րդ՝ ծած­կա­նու­նի պար­զու­մը պայ­մա­նա­ւոր է օս­մա­նե­ան Սահ­մա­նադ­րու­թե­ան հռ­չա­կու­մով։ Գրա­խօ­սա­կա­նի ա­ւար­տը ո­ւղ­ղա­կի ակ­նար­կու­թիւն մըն է քա­ղա­քա­կան նոր կա­ցու­թե­ան. «­Մենք ա­պա­հով ե­նք որ Զա­պէլ Ե­սայե­ան իր ի­նք­նա­տիպ գրա­կա­նու­թե­ան եւ շնո­րա­հա­գեղ ո­ճին թռիչք­նե­րը չպի­տի կա­սեց­նէ՝ տգէտ ու գայ­թակ­ղող տար­րե­րուն գո­հու­նա­կու­թիւն պատ­ճա­ռե­լու հա­մար, այլ հի­մա մա­նա­ւանդ որ գրաքն­նա­կան կա­պանք­նե­րէ զերծ մա­մուլ մը ու­նի իր տրա­մադ­րու­թե­ան տակ, ա­նի­կա պի­տի ճո­խաց­նէ տաճ­կա­հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը իր գե­ղեց­կա­գի­տա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րո­վը» (նոյն էջ 100-101)։ Իբ­րեւ խմ­բա­գիր եւ հա­ւա­նա­բար նաեւ իբ­րեւ բա­րե­կամ Լ. Լա­րենց տե­ղե­ակ է Ե­սայե­ա­նի ծրա­գիր­նե­րէն։ Նոյն յօ­դո­ւա­ծին մէջ կը գրէ որ «­մօ­տերս պի­տի հրա­տա­րա­կէ նոր հա­տոր մըն ալ»։ Յայտ­նի չէ այս մէ­կուն խո­րա­գի­րը։ Կեղծ Հան­ճար­նե՞­րը, որ լոյս կը տես­նէ Պո­լիս 1910-ին, թէ՞ վէ­պե­րու հա­ւա­քա­ծոյ մը ի­նչ­պէս պի­տի ըլ­լայ պա­րա­գան 1914-ի Ե­րբ այ­լեւս չեն սի­րեր, Վէ­պը, Քօ­ղը մի­ա­ցե­ալ հա­տո­րին։ 
     Մինչ այդ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րըի պատ­մու­թիւ­նը չէ ա­ւար­տած։ Դե­րա­կա­տար­նե­րըը նոյ­ներն ե­ն։ 1908-ի հոկ­տեմ­բե­րէն սկ­սե­ալ նա­խա­պէս Պոս­տըն հրա­տարա­կո­ւող «Ձայն Հայ­րե­նե­աց» լրա­գի­րը լոյս կը տես­նէ Պո­լիս իբ­րեւ «­քա­ղա­քա­կան ու գրա­կան շա­բա­թա­թերթ»։ Խմ­բա­գիր՝ Լե­ւոն Լա­րենց։ Ա­նոր ա­ռա­ջին թի­ւին մէջ, 23 հոկ­տեմ­բեր 1908, նո­րէն կը կար­դանք Ե­սայե­ա­նի «­Կա­րա­ւա­նը» ան­փո­փոխ, բայց այս ան­գամ պար­զա­պէս Զա­պէլ Ե­սայե­ան ստո­րագ­րու­թե­ամբ։ Ի­սկ տա­րե­վեր­ջի թի­ւին մէջ (26 դեկ­տեմ­բեր-8 յու­նո­ւար) «Ա­րիւ­նոտ հա­ցը» պար­սա­ւա­գի­րը, ո­ւր կը պա­խա­րա­կո­ւին Ե­ըլ­տը­զի մէջ Ապ­տուլ Հա­միտ Բ.ի հետ ճա­շի մաս­նակ­ցող հայ ե­րեք ե­րես­փո­խան­ներ։ Նոյն թի­ւին մէջ, քա­նի մը էջ ան­դին, կը սկ­սի Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը վէ­պի մուտ­քը։  Ու­րեմն՝ ե­րկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թիւն մը նոյն վէ­պին, խոր­քին մէջ ա­նոր ե­րկ­րորդ տար­բե­րա­կը, պի­տի տես­նենք ի­նչ­պէ՛ս։
     Ա­սոր գլ­խուն՝ զե­տե­ղո­ւած է ան­ստո­րա­գիր հե­տե­ւե­ալ պար­բե­րու­թիւ­նը. «­Մեր հա­մակ­րե­լի աշ­խա­տակ­ցու­հի՝ Տի­կին Զա­պէլ Ե­սայե­ա­նի մաս­նա­ւոր ար­տօ­նու­թե­ամբ՝ կը սկ­սինք հրա­տա­րա­կել Պոլ­սա­հայ տա­ռա­պան­քի կե­ան­քէն քա­ղո­ւած վէպ մը՝ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը։ Տի­կին Ե­սայե­ա­նի այս գոր­ծը նա­խա­պէս՝ 1906-ին, լոյս տե­սած է «­Շա­հան» ծած­կա­նո­ւամբ՝ Ե­գիպ­տո­սի «Ա­զատ բեմ» թեր­թին մէջ որ կը հրա­տա­րա­կո­ւէր խմ­բագ­րու­թե­ամբ Լե­ւոն Լա­րեն­ցի։ Ա­պա­հով ե­նք թէ «­Ձայն Հայ­րե­նե­աց»ի մաս­նա­ւո­րա­բար տաճ­կա­հայ ըն­թեր­ցող­նե­րը մեծ հա­ճոյ­քով եւ հե­տաքրք­րու­թե­ամբ պի­տի կար­դան այս վէ­պը» (ՁՀ թիւ 10, էջ 93)։ Այս նշ­մա­րը շա­հե­կան է ա­նով որ վե­րահ­րա­տա­րա­կու­թե­ան մաս­նա­կից կը դարձ­նէ հե­ղի­նակն ի­սկ, որ հա­ւա­նա­բար Փա­րի­զէն Պո­լիս էր դար­ձած այդ թո­ւա­կա­նին։ Յա­ջոր­դա­կան հինգ թե­ւե­րով կը տրո­ւին վէ­պին ա­ռա­ջին եր­կու գլուխ­նե­րը մի­ա՛յն։ Եր­րոր­դի մա­սին ո­՛չ մէկ ակ­նար­կու­թիւն։ Զար­մա­նա­լի՛ լռու­թիւն՝ որ ի­նք­նին թե­լադ­րա­կան է։ Ո­ւս­տի պէտք է են­թադ­րել որ իր ըն­դար­ձակ եր­րորդ գլու­խէն զեղ­չո­ւած՝ վէ­պը կը նկա­տո­ւի այ­լեւս վի­պային ամ­բող­ջու­թիւն մը։ Պէ՞տք է եզ­րա­կաց­նել որ Ե­սայե­ան կա­մո­վին հրա­ժա­րած է վէ­պը ա­ւար­տե­լու հե­ռան­կա­րէն, ո­րուն վեր­ջին հա­տո­ւա­ծը, «Ա­զատ բեմ»ի մէջ, կը կրէր «­շա­րու­նա­կե­լի» նշու­մը։ Մէկ խօս­քով՝ վէ­պը իր ա­ռա­ջին հրա­պա­րա­կու­մէն՝ ե­րկ­րոր­դը՝ իր «ա­ւար­տը» կը գտ­նէ ըն­դար­ձակ զեղ­չով մը։ Մի­այն թէ այդ զեղ­չը վէ­պը կը զր­կէ հիմ­նա­կան ա­տաղ­ձէն եւ զայն կը դարձ­նէ «ան­հասկ­նա­լի», ե­թէ ոչ ան­շա­հե­կան։ Մինչ այդ՝ «­վէպ պոլ­սա­կան կե­ան­քէն» նշու­մը «­Ձայն հայ­րե­նե­աց»ի մէջ դար­ձած է «­վէպ՝ պոլ­սա­հայ տա­ռա­պան­քի կե­ան­քէն»։ Հա՞րկ կայ ը­սե­լու որ «­վէպ» յ­ղաց­քը Ե­սայե­ա­նի մօտ գրու­թե­ան ըն­դար­ձա­կու­թե­ան կամ ծա­ւա­լի հետ կապ չու­նի, այ­լա­պէս Մե­լի­հա Նու­րի Հա­նը­մը (37 էջ, Փա­րիզ 1928)  պի­տի չկ­րէր «­վէպ» բնո­րո­շու­մը։­
     Այս զեղ­չը, որ ը­ստ ե­րե­ւոյ­թին Ե­սայե­ան ստանձ­ներ է, ե­թէ Լա­րեն­ցի նշ­մա­րը ստոյգ է, կը բա­ցատ­րո­ւի ան­գամ մը ե­ւս քա­ղա­քա­կան շր­ջար­կով։ 1908-1909-ին Սահ­մա­նադ­րու­թե­ան հռ­չա­կու­մէն ե­տք հայ-թուրք յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը մտած են ա­ւե­լի «բ­նա­կա­նոն» հու­նի մէջ։ Գրե­թէ բո­լոր ճա­կատ­նե­րու նախ­կին յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը հա­ւա­սա­րու­թե­ան, եղ­բայ­րու­թե­ան, հա­ւա­սա­րու­թե­ան նշա­նա­բա­նով դար­ձած են կամ դառ­նա­լու վրայ են հա­ւա­տա­րիմ քա­ղա­քա­ցի­նե­րը «ընդ­հա­նուր Հայ­րե­նի­քին», ի­նչ­պէս պի­տի գրէ Ե­սայե­ան քա­նի մը տա­րի ե­տք՝ Ա­ւե­րակ­նե­րու մէ­ջի մուտ­քին։ Ո­ւս­տի՝ վէ­պին եր­րորդ գլու­խը եւ ա­նոր հա­ւա­նա­կան շա­րու­նա­կու­թիւ­նը դար­ձած են ա­պայժ­մէ, ո­ւս­տի՝ զան­ցա­ռե­լի։
   

 Ա­րդ՝ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը վէ­պի եր­րորդ գլու­խէն կը սկ­սի ըմ­բոստ­նե­րու եւ հլու­նե­րը պայ­քա­րը, ո­րուն գլ­խա­ւոր կեր­պարն է Յա­կոբ վար­ժա­պե­տը՝ ը­նդ­դէմ Մես­րո­պե­ան է­ֆեն­տի­ին։ Ա­սոնց մի­ջեւ՝ Մես­րո­պե­ա­նի դուստ­րը՝ Զա­րու­հին։ Հարկ չեմ տես­ներ այս­տեղ վե­րա­շա­րադ­րե­լու վէ­պին այս մա­սը, որ կը հա­կադ­րո­ւի ա­ռա­ջին եր­կու գլուխ­նե­րու հա­մե­մա­տա­բար հան­դարտ եւ «անվ­նաս» բնոյ­թին։ Յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը պար­զա­պէս կազ­մած են ցանկ մը հլու­նե­րու, այ­սինքն՝ ստ­րուկ­նե­րու, ա­ւե­լի ճիշդ ստր­կա­միտ­նե­րու դա­սին, ո­րուն մէջ կը գտ­նո­ւի նաեւ Մես­րո­պե­ա­նի ա­նու­նը եւ պատ­րաստ են գոր­ծե­լու, ե­թէ ա­սոնք չօ­ժան­դա­կեն յե­ղա­փո­խու­թե­ան գոր­ծին։ Զա­րու­հի-Յա­կոբ պար­տէ­զի տե­սա­րա­նը վեր­ջին հա­տո­ւածն է, ո­րուն մէջ գու­շա­կե­լի պա­տու­հա­սում մը կ’ո­գե­կո­չո­ւի։ Ըմ­բոստ Յա­կո­բի յե­տին պա­տաս­խա­նը Զա­րու­հի­ի պն­դող հար­ցու­մին թէ ո­րե­ւէ վտանգ կը սպառ­նա՞յ հօր կը մնայ ե­րկ­դի­մի, ի­սկ պա­տու­մը կ’առ­կա­խո­ւի։ Ըն­թեր­ցո­ղը կ’ակն­կա­լէ հա­զիւ ձե­ւա­ւո­րո­ւող հան­գոյ­ցին լու­ծու­մը որ չի գար։ Ակ­նյայտ է ա­ւար­տին պա­կա­սը։ Ա­նոր վեր­ջին մա­սե­րը, ի­նչ­պէս կը տես­նո­ւի, հայ­կա­կան խնդ­րի, յե­ղա­փո­խու­թե­ան ու «­հայ տա­ռա­պան­քի» ո­գե­կո­չու­մը կը բե­րեն կա­րե­լի յս­տա­կու­թե­ամբ, ո­րոնց ա­ւելց­նե­լու է քիչ ծա­նօթ դրո­ւագ­ներ Սկիւ­տա­րի մէջ կազ­մա­կեր­պո­ւած ջար­դե­րէն։ Ո­րոնց ա­կա­նա­տես ե­ղած է Մես­րո­պե­ան է­ֆեն­տի եւ սա­կայն հա­կա­ռակ ա­սոր՝ կ’ընդ­դի­մա­նայ ըմ­բոստ­նե­րուն եւ կը մեր­ժէ ա­նոնց բե­րել իր նիւ­թա­կան նպաս­տը։ Կեր­պա­րը հան­գի­տու­թիւն­ներ ու­նի Ար­փի­ա­րե­ա­նի Կար­միր Ժա­մու­ցի «­պահ­պա­նո­ղա­կան» Հայ­րա­պետ է­ֆեն­տի­ին  հետ (1903)։ Ան­շուշտ, «­Կա­րա­ւա­նը» որ փաս­տօ­րէն կը գտ­նենք վէ­պի Ա. եւ Բ. տար­բե­րակ­նե­րուն կից, բայց ոչ ո­ւղ­ղա­կի­օ­րէն, Ե­րկ­րի տա­ռա­պան­քը կը պատ­կե­րաց­նէ իր ձե­ւով, բայց չի կր­նար  վէ­պին ա­ւար­տը նկա­տո­ւիլ։ Շա­հե­կան է ա­նով որ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը կը կամր­ջէ Ա­ւե­րակ­նե­րու մէ­ջին։
     ­Վէ­պը 1906-1907-ին քա­ղա­քա­կան շատ ո­րոշ ո­լոր­տի մը մէջ կը զար­գա­նայ։ Հասկ­նա­լի է Ե­սայե­ա­նի ծպ­տու­մի կամ­քը։ Ծած­կա­նու­նը ի­նք­նա­պաշտ­պա­նու­թե­ան ձեւ մըն է, այն­քան ա­տեն որ գաղտ­նի­քը կը մնայ ամ­րա­փակ։ Ե­սայե­ան նոյն հնար­քին պի­տի դի­մէ 1915-ին, ե­րբ «­Վի­գէն» նո­րէն ա­րա­կան ծած­կա­նու­նը պի­տի գոր­ծա­ծէ Սո­ֆի­այի «­Հա­յաս­տան»ին մէջ «Գ­րա­գէ­տի մը յի­շա­տակ­նե­րը» իր գրու­թե­ան իբ­րեւ ստո­րագ­րու­թիւն։ Ապ­րի­լե­ան ձեր­բա­կա­լու­թիւն­նե­րը պատ­մող այդ գրու­թիւնն ալ պի­տի մնայ իր կար­գին շա­րու­նա­կե­լի։ Մինչ այդ, 1908-ի յե­ղաշր­ջու­մէն ե­տք՝ ա­զատ-բե­մա­կան­նե­րու, ը­սել կ՚ու­զեմ Լա­րեն­ցի եւ ա­նոր գա­ղա­փա­րա­կից­նե­րուն, ի­նչ­պէս նաեւ Ե­սայե­ա­նի հա­մար, ըմ­բոս­տու­թիւ­նը դադ­րած կը թո­ւի ըլ­լալ քա­ղա­քա­կան ու­ղե­գիծ։ Ժա­մա­նակ­նե­րը փո­խո­ւեր է­ին…։ Ու­րիշ կա­ցու­թիւն, ու­րի՜շ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն, նոյ­նիսկ նա­խոր­դին ներ­հա­կը, ե­թէ ոչ հեր­քու­մը։ Մա­նա­ւանդ որ Ե­սայե­ան չէր յա­ջո­ղած, գու­ցէ չէր ու­զած, վէ­պը հասնց­նել իր հան­գու­ցա­լու­ծու­մին։ Պէտք է խոս­տո­վա­նիլ որ ա­սի­կա բա­ւա­կան բարդ կր­նար ըլ­լալ, մա­նա­ւանդ որ Յա­կոբ-Զա­րու­հի կապ մը կը յայտ­նո­ւէր։ Կար­ծէք այս ա­ւար­տի խնդ­րին կ’ակ­նար­կէ Լա­րենց ե­րբ Շնորհ­քով Մար­դի­կը վէ­պի իր գրա­խօ­սա­կա­նին մէջ կը գրէ. «­Զա­պէլ Ե­սայե­ա­նի վէ­պե­րը առ­հա­սա­րակ չեն յան­գիր բնա­կան վեր­ջա­ւո­րու­թե­ան մը. յա­ւի­տե­նա­պէս շա­րու­նա­կե­լի կը մնան ա­նոնք, նման մարդ­կային կե­ան­քին, ի­նչ­պէս կ՚ը­սէ գրա­գի­տու­հին…» (նոյն)։ Դի­տո­ղու­թիւ­նը ան­մի­ջա­կան կեր­պով ան­շուշտ Շնորհ­քով մար­դի­կի ա­ւար­տին կը վե­րա­բե­րի, ո­ւր ձգ­տու­մը կայ պա­տու­մը եր­կա­րաձ­գե­լու գլ­խա­ւոր կեր­պա­րի՝ Ան­նի­կի եւ ա­նոր ա­պա­րան­քի հր­դե­հէն ան­դին, շա­րու­նա­կե­լու զայն Զա­րու­հի­ի ար­կա­ծախնդ­րա­կան եւ բո­լո­րո­վին սան­ձար­ձակ սխ­րան­քով։ Բայց վեր­ջա­ւո­րու­թե­ան մը չյան­գե­լու ակ­նար­կու­թիւնն ի­սկ մատ­նան­շու­մը չէ՞ վի­պային հնար­քի մը կամ սկզ­բուն­քի մը. չա­ւար­տե­լու սկզ­բուն­քին։ Կը հե­տե­ւի՞ ար­դե­օք որ ա­նա­ւարտ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը շա­րու­նա­կե­լի է­ին այս ի­մաս­տով։ Ո­րով ըն­դու­նե­լի կ’ըլ­լար ա­նոր ա­ռա­ջին հրա­տա­րա­կու­թե­ան եր­րորդ գլու­խին «գ­րաքն­նու­մը» հե­ղի­նա­կին ու վե­րատ­պո­ղին մի­ա­ցե­ալ ջան­քե­րով։ Հար­ցը սա­կայն այն է որ վէ­պին 1909-ի այս տար­բե­րա­կը, ը­սենք ե­րկ­րոր­դը, իր ներ­քին ու­ժա­կա­նու­թե­նէն զուրկ, ա­ռանց վի­պա­կան զս­պա­նա­կի, գրե­թէ հե­տե­ւակ գրու­թիւն մըն է ։
     Ա­մեն պա­րա­գայի՝ 1906-ին տպո­ւա­ծը, այ­սինքն ա­ռա­ջին տար­բե­րա­կը զերծ՝ եզ­րա­յան­գու­մէն եւ իբ­րեւ այդ՝ իր «­բաց» ա­ւար­տով, ո­րոշ մի­ու­թիւն մը ու­նե­ցող ե­րկ մը կը կազ­մէ, ար­ժա­նի վեր­ջա­պէս դառ­նա­լու մատ­չե­լի ան­գամ մը ե­ւս։
     «Ազ­գային յե­ղա­փո­խու­թե­ան» թե­ման Ե­սայե­ա­նի 1903-1914 շր­ջա­նի վէ­պե­րուն մէջ կը յայտ­նո­ւի մի­այն այս­տեղ, կար­ծէք ը­նդ­միշտ ան­հե­տա­նա­լու հա­մար, գո­նէ մին­չեւ Ե­րե­ւան լոյս տե­սած Կրա­կէ շա­պի­կը (1934) ո­ւր ակ­նար­կու­թիւն է մի­այն։ Վեր­ջի­նիս մէջ կը գտ­նենք նո­րէն Սկիւ­տա­րը, Ե­սայե­ա­նի սի­րե­լի աշ­խա­տա­ւոր­նե­րը՝ ե­ազ­մա­ճի­նե­րը, ա­նոնք ո­րոնք կան Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րըին մէջ, ի­նչ­պէս Ե­րբ այ­լեւս չեն սի­րե­րին։ Մի­այն թէ «ազ­գային պայ­քա­րը» այ­լեւս զան­ցո­ւած է ա­ւե­լի ը­նդ­հա­նուր, թե­րեւս ալ ա­ւե­լի ար­մա­տա­կան նկա­տո­ւած մի­ջազ­գայ­նա­կան յե­ղա­փո­խու­թե­ամբ։

     Ինչ­պէս թե­լադ­րո­ւե­ցաւ ար­դէն՝ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը կը կան­խեն Շնորհ­քով մար­դի­կը։ Եր­կուքն ալ գրո­ւած են հե­ղի­նա­կին վի­պային ար­տադ­րու­թե­ան ա­մե­նէն բուռն ու բազ­մա­զան շր­ջա­նին (1903-1908), ե­րբ պա­տու­մի տենդ մը գրա­գէ­տը կը մղէ ե­տեւ ե­տե­ւի ար­տադ­րե­լու Վէ­պը (1904), Կեղծ Հան­ճար­նե­րը (1905/1910), ա­սոնց կող­քին Սկիւ­տա­րի վեր­ջա­լոյս­նե­րը, յե­տոյ Մո­լո­րու­մը եւ մեծ թի­ւով նո­րա­վէ­պեր։ Բա­ցի Հան­ճար­նե­րըէն բո­լորն ալ Պո­լի­սը ու­նին իբ­րեւ թա­տե­րա­բեմ։ Եր­կու վէ­պե­րը կը հե­տե­ւին այս բնա­տի­պին։ Ե­թէ Շնորհ­քով մար­դի­կը քիչ մը ա­նո­րոշ դա­րա­վերջ մը կը յու­շէ եւ կը տե­ղա­ւո­րո­ւի ը­նդ­մէջ Սկիւ­տա­րի եւ Բե­րայի, Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը կ’ար­ձա­նագ­րո­ւի Ե­ըլ­տը­զի դէպ­քէն ե­տք, եւ կը մնայ նո­րէն Սկիւ­տա­րի շր­ջա­նա­կին մէջ։ Ա­ռա­ջի­նը ա­մի­րա­յա­կան տոհ­մին քայ­քա­յու­մը կը պատ­մէ, դրա­մին ու սե­ռին փա­ռա­պանծ փայ­լա­տա­կու­մով, ե­րկ­րոր­դը՝ կը սե­ւե­ռէ ա­ւե­լի յե­տա­գայ, «ան­կե­ալ» դա­սա­կարգ մը որ կը հե­տամ­տէ տար­բեր աշ­խար­հի մը հա­մար սկ­սո­ւած պայ­քար մը։ Ո­րոշ չա­փով մէ­կը կու գայ միւ­սին ա­ռըն­թեր։ Եր­կու վէ­պե­րուն մի­ջեւ պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի մի­ու­թիւն մը չէ դար­ձած ու­շադ­րու­թե­ան ա­ռար­կայ։ Ե­սայե­ան ըն­դար­ձա­կու­թե­ան յա­ճա­խան­քը չու­նի տա­կա­ւին, այն որ զս­պա­նակն է վեր­ջին Բար­պա Խա­չի­կին (1934-36)։ Հա­կա­ռակ ա­նոր որ եր­կու վէ­պե­րուն մէջ կեդ­րո­նա­կան կեր­պար­նե­րէն եր­կու­քը կը կրեն նոյն ա­նուն­նե­րը. Յա­կոբ եւ Զա­րու­հի։ Ա­նուն­նե­րու նոյ­նու­թիւ­նը կեր­պա­րային մէ­կու­թիւն չի նշա­նա­կեր ան­շուշտ, պար­զա­պէս կը մատ­նէ գո­յու­թիւ­նը… վի­պա­սա­նի մտ­քին բռ­նա­ցող յա­ճա­խանք­նե­րու։ Ա­սի­կա այ­լեւս ու­րիշ խն­դիր է։­
     Եր­կու վէ­պեր ա­հա­ւա­սիկ՝ ի­րա­րու հա­կա­դիր ար­դիւն­քե­րով։
    Շնորհ­քով մար­դի­կը ու­նե­ցած է քա­նի մը հրա­տա­րա­կու­թիւն, դար­ձած է քն­նու­թե­ան ու  վի­ճար­կու­մի ա­ռար­կայ։ Ա­նոր հե­ղի­նա­կը քա­ռորդ դար ե­տք ոչ մի­այն թէ ան­տե­սած, այլ ջա­նա­ցած է զայն յար­մարց­նել նոր կա­ցու­թե­ան։  Մինչ մոռ­ցած կը թո­ւի ըլ­լալ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը ի­նչ­պէս իր ըն­թեր­ցող­նե­րուն մեծ մա­սը։ Հա­մա­պատ­կեր ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թե­ան վե­ցե­րորդ հա­տո­րի Ե­սայե­ա­նի յատ­կա­ցու­ցած գլու­խին մէջ, Յա­կոբ Օ­շա­կան բա­ւա­կան եր­կար վեր­լու­ծու­մի կ’են­թար­կէ ա­ռա­ջի­նը։ Ի­սկ ե­րկ­րոր­դը կը թո­ւի ան­գի­տա­նալ։ Թե­րեւս ո­՛չ բո­լո­րո­վին։ Կը խոր­հիմ որ տպագ­րա­կան վրէպ մը կամ բաց­թո­ղում մը կայ հե­տե­ւե­ալ հա­տո­ւա­ծին մէջ. «Երբ այ­լեւս չեն սի­րեր, Քօ­ղը, մա­նա­ւանդ Կեղծ Հան­ճար­ներ, Շնորհ­քով մար­դիկ վէ­պը, (զոր չէ ստո­րագ­րած բայց հա­տո­րի ալ չէ վե­րա­ծած), Նա­հան­ջող ու­ժե­րը (բո­լորն ալ վէ­պեր, գրո­ւած 1900-1915 շր­ջան­նե­րուն)  գոր­ծեր են ո­րոնց ե­տին պոլ­սա­կան թեք­նիք մը, մեր ա­խոր­ժակ­նե­րուն հա­մար ո­րոշ զի­ջու­մով մը, ան­կա­րե­լի է չհաս­տա­տել…» (հա­տոր Զ., Պէյ­րութ 1968, էջ 266)։  Չս­տո­րագ­րո­ւած վէ­պը Շնորհ­քով մար­դի­կը չէ ան­շուշտ այլ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան կեր­պով զայն կան­խո­ղը՝ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը։ Սխալ է նոյն­պէս Նա­հան­ջող ու­ժե­րուն յ­ղու­մը։ Հե­տե­ւա­բար Օ­շա­կա­նի հրա­տա­րա­կո­ւած այս է­ջը խան­գա­րո­ւած է յայտ­նօ­րէն. բնագ­րին մէջ պէտք է ե­ղած ըլ­լայ Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը վէ­պին խո­րա­գի­րը, որ ան­հե­տա­ցած է ձե­ռա­գի­րը վեր­ծա­նո­ղին կամ գրա­շա­րին ան­փու­թու­թե­ամբ. ա­նոր տեղ սպր­դած է շատ ա­ւե­լի ո­ւշ գրո­ւած ու տպո­ւած Նա­հան­ջող ու­ժե­րը։
     Եր­կու վէ­պե­րը ի­րենց մի­ջոց­նե­րով մե­զի կու տան հայ­կա­կան Պո­լի­սէն հա­տո­ւա­ծային տար­բեր  ե­րես­ներ։ Ի­րենց վա­րա­նում­նե­րով ի­սկ փաս­տը կը բե­րեն վի­պային այն մեծ աշ­խա­տան­քին որ Զ. Ե­սայե­ան­նին է, գտ­նե­լու հա­մար վի­պաս­տեղ­ծու­մի նոր կեր­պեր ու նոր թե­մա­ներ։ Ի վեր­ջոյ կա­րե­լի է միշտ հարց տալ, ա­ռանց մե­կին պա­տաս­խա­նի սպա­սե­լու. ի­՞նչ բան կը մղէ գրո­ղը պատ­կե­րաց­նե­լու հա­մայն­քը իր տոհ­մային ան­կու­մին, դա­րա­ւոր ստր­կու­թե­ան ու նո­րա­գոյն ըմ­բոս­տու­թե­ան մէջ. ա­նոր ո­չն­չա­ցու­մին սար­սա՞­փը, թէ՞ այդ սար­սա­փը փա­րա­տե­լու կամ­քը։ Շնորհ­քով մար­դի­կը, Հլու­նե­րը եւ ըմ­բոստ­նե­րը սկզբ­նա­կան վէ­պեր են ո­ւր վի­պա­սան մը կը կազ­մա­կեր­պէ ի­նք­զինք, թե­րեւս ա­կա­մայ, թե­րեւս լի­ո­վին գի­տա­կից՝ թէ ո­՛ւր զինք կ’ա­ռաջ­նոր­դէ հլու­թե­ան հեր­քու­մը ե­րբ ա­նի­կա կ’առ­նէ գրա­կա­նու­թե­ան խայ­տաբ­ղէտ ու կա­նո­նա­զանց ճամ­բան։

­Փա­րիզ – մայիս 2018

ԾԷ. ՏԱՐԻ, 2018 ԹԻՒ 2