Վայրի խոտեր
որ արմատաքին կը խլես հողէն
բանալու համար տեղ ու տարածք։
Վայրը տարածքը չէ սակայն։
Ի՞նչ է վայրը առանց բնակութեան
Մարկ Նշանեանին
Բառերէն մին է այս «արմատախիլ»ը, այնքան ընթացիկ դարձած որ կը թուի անբովանդակ։ Այսպէս ամեն անգամ երբ տուեալի մը յաճախակի երեւումը կը յաջողի սպառել կոչող անունը, կը վերածէ հասարակ տեղիքի, նոյնիսկ ու մանաւանդ եթէ հասարակացի մակարդակն է հոն խնդրոյ առարկայ։
Յօրինուած՝ չես գիտեր ինչ անհատական կամ համայնական դէպքի մը համար, գուցէ չարիք մը նշելու, «արմատախիլ»ը կարծէք ոչինչ թելադրող վերապրուք մըն է լեզուին մէջ, որուն մակերեսին վրայ կը ծփայ, խլեակի մը պէս, կորսնցուցած իր հիմնաւոր խարիսխը։ Իբրեւ այդ կրնայ յայտնուիլ որեւէ տեղ։
Հիմա, թերեւս արդէն շատոնց, բայց աւելի տարտամ, անորոշելի կերպով, տարերային շարժում մը քաղաքացիական պատերազմի, յեղափոխութեան, հալածանքներու, ընդհանուր անապահովութեան՝ ամեն ցեղէ ու գոյնէ մարդիկ, համայնքներ, մշակոյթներ ու լեզու կը խլէ իրենց վաղնջուց կամ ինչ որ իրենք կը նկատեն պատմական բնակութենէն ու միջավայրէն, կը դարձնէ զանոնք ճղակոտոր՝ արմատահանի մը աներեւոյթ վայրագութեամբ, ինչպէս փոթորիկը քանի մը վայրկեանէն ո՛չ միայն կը քայքայէ ջրամերձ գիւղ ու պուրակ, կը նետէ ծառերը դէպի երկինք, արմատներու խուրձը օդին, այլեւ կը տապալէ բազմադարեան անտառներ, «աչքդ կտրածին չափ»։
Ի՞նչ հարկ խօսելու մաքրապաշտ կամքէն որ կը միտի բնաջնջել բնիկն ու օտարը, անբուժելի ախտն ու արմատական տարբերը։ Միշտ զանգուածային, հականեխիչ եղեռնական ձեռնարկներ կան, նոյնին կրկնորդները, ֆոսֆորով, անօդաչուներով, հրասայլերով, թեքնաբանական բոլոր կարելի եւ անկարելի սարքերով, հարուածող ինչ որ կը նկատուէր, դեռ երէկ, անառիկ։ Ինչպէ՞ս վայրերը կը դառնան մէկէն անտեղութիւն որ նենգափոխութիւնը, աս ալ զանգուածային աստիճաններու հասած, պիտի յամառօրէն շարունակէ խորացնել, ամայացումը դարձուցած երեւայակերտ սկիզբի մը առաջին քարը։
Աչալուրջ միտքը, եթէ տակաւին չէ հրաժարած ժամանակակիցը մտածելու հեռանկարէն, կը նկատէ որ հին բառը հանդիպեր է հրաշապէս իր պատկերին եւ մօտեցեր՝ լեզուի ճշմարտութեան։
Խլումը, պատահական կամ ոչ, փրթիլը չէ, որով մաս մը ամբողջէն կ՚անջատուի։ Հոս կը բանի կրաւորականին ու ներգործականին տարբերութիւնը։ Կ՚ենթադրէ քիչ մը ոլորող, խախտող բռնութիւն մը, բիրտ, հաւաքական, քաղաքային, այսինքն՝ ստիպողական ու անարգել ուժ՝ որ հաստատունը կը դարձնէ յեղյեղուկ, կը տարագրէ մարդիկը, ստրուկ կամ ենթակայ ցեղ, տարասեռ տոհմ կամ գնչուներու ջոլիր, կը տանի այլ տեղ, մինչեւ հնարաւոր տարատնկում, աւելի ճիշդ՝ ապահով բնաջնջում։
Խլուածը կը դառնայ տարագիր։ Հեռու ինքն իրմէ ու բաներէն կը դառնայ խուլ։ Կարծես թէ մատները այլեւս երբեք չեն կրնար հպիլ որեւէ հողի առանց յիշելու, փնտռելու նախկինը։ Օհ, հնաւանդն ու հնաւուրցը, տոհմապետականը, երկրածնայինը։ Նախկինը չկար նախապէս, ի հարկէ, նոյնիսկ երբ դպած էիր. եւ երբ խլացած ես, այն ատեն կը հանդիպիս նախկին հողին, մատներդ նորին մէջ հինը կը գտնեն, ոչ թէ կը ճանչնան նորը։ Հինը՝ խլումին մէջ։ Հինը՝ օտարացուցիչը։ Կրնաս զարմանալ, կրնաս անշուշտ կարօտնալ նաեւ անոր։ Բայց կարեւորը այն է որ նորը կը մնայ անմատոյց, իսկ հինը՝ բացակայ։
Յիշատակներ, յիշատակներ՝ որ մեզ կը տարագրեն ապառնիէն անցեալ ու անցեալէն մինչեւ խախուտ այսօր մը։ Կը դարձնեն անարմատ։ Սիմոնուհի Վէյլ, իր Արմատացում (L’enracinement) աշխատութեան, երկրորդ գլուխին մէջ, «Արմատախլում» վերնագիրով (Le déracinement), երկու էջ հազիւ կը յատկացնէ զանգուածային արմատախլումին, այսինքն՝ իրեն ժամանակակից 1939–40ի Եւրոպայի դէպքերուն, արմատախլում որ տարագրումն է։ Ուշադրութիւնը կը կեդրոնացնէ նախ՝ բանուորի, ապա՝ գիւղացիի արմատախլումին վրայ, վերջապէս «Ազգի արմատախլումին» որ կը հասկնայ միայն իբրեւ իր իսկ աւանդութենէն ու արժէքներէն հեռացում պետութեան, քանի ազգը պետութիւն է, մտածողին համար։ Զարմանալի բացառում է երեւոյթը, 1940ին Լոնտոն ապաստանած հրեայ քրիստոնէացած կնոջ մը համար, որ իր Աստուածն ալ կը վկայակոչէ պարբերաբար, Ան որ տակաւին մարդկութիւնը չէ լքած։ Որով այդ մարդկութիւնը տակաւին բոլորովին արմատախիլ չի թուիր։
Հասկնալի է, հարկ է վերադառնալ սկիզբին, գուցէ անոր որ իսկապէս սկիզբ չունի եւ ճիշդ այդ սկիզբն է, իբրեւ ծագում, որ կը դարձնէ խնդրական։ Ծագումը սկիզբը չէ, գլուխն է, պետը, իշխանը, archéն իր հակադիրով, այսինքն՝ անիշխանութեամբ։
Արմատէն խլուածը անջատուած է, կը գտնուի երկու միջոցի միջեւ, որ թող կոչեմ անջրպետ։ Խլումով անպայման նորը չէ որ կը յայտնաբերես։ Որպէսզի այդ նորը յայտնաբերես պէտք է միջամտէ ժամանակը, այն որ խլումը ինք կը մերժէ։ Խլումը այդ ժամանակն է որ կը պոկէ ինձմէ կամ կը զլանայ ինծի։ Ատով սակայն ես կը դառնամ միայն տակակոտոր մէկը՝ կապուած՝ այլուրին, մէկը՝ անուր, մէկը՝ անսահմանօրէն ուրիշ։ Յիշողութիւնը կը պահպանէ դէպքը, դէպքը՝ որ այդ յիշողութեան իսկ ծնունդ կու տայ, կը ստեղծէ կարօտ ու կոտտանք, թելադրող խլումին ու խզումին անկարելիութիւնը, այսինքն՝ նաեւ անոր անվերականգնելիութիւնը։ Յիշողութիւնը կը բանի այսօր, հիմա, որ վերբերէ սքողուածը, աս կամ այն ձեւով մնացածը։ Իսկ ի՞նչ է մնալը, ի՞նչ կը մնայ որ քերթողները կը հիմնեն եւ առասպելաբան պատումը, այն որ պիտի վկայակոչեմ, կը հիմնէ։ Այո, պատումը ձեւ մըն է մտածելու խլումը, մանաւանդ արմատաքի խլումը, ըստ երեւոյթին այն մէկը որ ոչինչ կը թողու ետին։
Ետքայլ մը ուրեմն անհրաժեշտ է այս բառ-փոխաբերութիւնը, այս բայական ածականի գրեթէ ծնունդը բացայայտելու, հնարաւորին չափ, թէկուզ արագ, քողազերծելու համար անոր ներքեւ պահուըտած դէպքը։ Ան է որ ցրուած կերպով կը կարդացուի Բուզանդարանին մէջ (Դպրութիւն Դ), չափազանց շահեկան շրջարկով։ Դրուագը ծանօթ է։ Ազգայինը կը հեշտանայ ատով։ Արշակի եւ Շապուհի հանդիպումը կանխող էջերուն մէջ, Ներսէս Ա. քահանայապետ կը խրատէ «տիրադրոյժ» նախարարները, որ չլքեն իրենց «զբնակ տեարսն» եւ չծառայեն հեթանոսներուն, կը զգուշացնէ. « գուցէ բարկացեալ Աստուածը ձեր, եւ խլիցէ զձեզ արմատաքի, եւ մատնեսցէ հեթանոսացն ի չար ծառայութիւն ստրկութեան…»։ Բուզանդարանի անզուգական հեղինակը, որ Աստուածաշունչի հմուտ ընթերցող է, դարձուածքը առած է անկասկած Յովբի գրքի թարգմանութենէն (Դ, 7), ի միջի այլոց։ Փոխառութիւնը, ինչպէս միշտ, հիներուն մօտ, ներկան մտածելու համար կ՚ըլլայ, զայն արձանագրելու ճշմարտապատում նկատուած աստուածային խորքի մը վրայ։ Ուստի՝ փոխառութիւնը կը մտածէ (թոյլ կու տայ մտածելու) արմատախլումին տրամաբանութիւնը, որ անիկա կը սկսի «բնակ տէրերու», ըսենք հայ տիրութեան լքումով։ Այս «բնակ տեարսն» բառերուն զուգահեռ՝ կայ «բնակ հողը», որ գրութիւնը կ’առնչէ «հայատակ»ին եւ « հայակողմ»ին։ Պարզ չէ՞ որ խլումը կը վերաբերի տարածքին, կեցութեան, հիմին, հաստատութեան, մշակութեան, տեղին հետ յարաբերութեան, մէկ խօսքով՝ մարդկայինի «տարրականին»։
Ներկայիս միայն արմատ նկատուող «բնակ»ը շատ շուտով, Փարպեցիի Պատմութիւն հայոցին մէջ իսկ կը վերածուի բնիկի, «բնիկ տեարսդ»։ Ղազար ծանօթ է Բուզանդարանին, որ կը յիշատակէ, թերեւս գիրքը դիմացն է, եւ զայն կը նկատէ «խանգարուած». թերեւս խանգարումներէն մէկն ալ այդ «բնակ»ն է։
Աճառեանը Արմատականին մէջ (միշտ այս արմատը, այս անգամ etymonը, իրաւը, ճիշդը) կը նշէ նման շփոթ, կը ջանայ զանազանել «բնակ»ը «բնիկ»էն, որոնց սակայն երկուքին արմատ է ծառայած հնդեւրոպական «բուն»ը (bhu, bheu), յունարէն physicsին համարժէքը, անգլերէնի մէջ վերապրող իբրեւ «to be, being»։ Ըստ երեւոյթին բնակը պարսկերէն տունն է, հայրենիքը, իսկ բնիկը այնտեղ բնակողը։ Որով բնակ տէրերը հայրենի տէրերն են, բնակ հողն ալ՝ հայրենիքի հողը, որ Բուզանդարանի պատումով, ինչպէս ծանօթ է, կը բերուի Հայաստանէն, կը թափուի Շապուհի վրանին առջեւ ու կը ծառայէ իբրեւ փորձաքար Արշակի հաւատարմութեան։ Հայոց թագաւորը, Շապուհին թեւանցուկ, կ’անցնի օտար հողէն, կը խեղճանայ, ապա կը կոխէ տափնուած հայ հողի վրայ, կը սկսի յոխորտալ, տիրութիւն խաղալ։ Երկու հակադիր հակազդեցութիւնները առնչուած են անշուշտ տակին, հողին, բնակին եւ օտարին։ Արդ՝ այդ երկուքն ալ «բուն հող» են, պէտք է ըսել։ Ուստի խնդիրը կը վերաբերի բունին իսկ եւ անոր վրան ըլլալ-կոխելուն։
Ամբողջ դրուագի երկայնքին ոտքը, կանգուն մնալը, տիրութիւն ընելը կամ չընելը լծորդուած են բունին։ Բնակ հողին վրայ կոխող-քալողը արմատացած է այդ հողին մէջ։ Անկէ ելած է։ Ինչպէս կը տեսնուի դրուագի աւարտին, այդ հողին մէջ չի թաղուիր։ Հաստատունի վրայ կանգուն մնալը ապրելու, կենալու համարժէք է։ Յատկանշական է նաեւ այն որ բունը խօսքի կալուածին է կապուած։ Իսկ բունը, գուցէ նախքան ծառի հիմնական մասը նշելը (կամ հակառակը), այսինքն՝ այն հատուածը որ տունկը կանգուն կը պահէ, կը դարձնէ ծառ եւ ոչ սոսկական անհասակ թուփ, ուրիշ բան չէ եթէ ոչ էացնողը։ Հնդեւրոպական բունը, ըսի վերը, յունարէն ֆիզիսը, էութեան ըմբռնում մըն է, պահպանուած մեր առասպելին մէջ, ըմբռնում՝ որ էութիւնը կը հասկնայ իբրեւ կեանք. աճ, փթթում, հասունացում, մնացում եւ անկում, որով նաեւ ժամանակ (Հայտըկեր սպառիչ էջեր ունի այս մասին իր Einfuhrung in der Metaphysik՝ «Բնազանցութեան ներածութիւն» կոչուած դասընթացքին մէջ)։
Բուզանդարանի թարգմանութիւններուն մէջ, ինչպէս քիչ մը այլուր, շատ յաճախ բունը կը դառնայ «ճշմարիտ»ին համարժէքը։ Ասիկա բոլորին սխալ չի թուիր, երբ նկատի առնենք որ բունը ճշմարտութեան գետինն է եւ սուտը, ստապատիրը, կեղծը, այդ բունէն հեռացումն է կամ ծածկումը։ Ինչ որ կը խռովէ պատումին մէջ, ան ալ էութեան առնչումն է բնակելուն հետ, այս մէկը հասկցուած այլեւս իբրեւ էութեան մէջ լինել մը, անով ըլլալ մը, բնաւ անջատ ու հատեալ։ Ան որ կը լքէ «բնակութիւնն երկրին» կը դառնայ ոչ միայն ան-բնակ, այլեւ անբուն։ Արմատաքի խլումով կը բացուի օտարութեան դուոը։ Ասկէ՝ տարագրութիւնը, «ծառայութիւնը հեթանոսներուն» եւ մահը։ Ճիշդ այս է որ կը գտնենք Ղազար Փարպեցիի Պատմութիւն հայոցի առաջին էջերուն մէջ, երբ Միացեալ Հայաստանի վերջին գահակալ Արշակունին կը լքէ իր հողը։ Ղազար բնակը կը փոխարինէ բնիկով. «Զբնիկ տեարսդ մի՛ կորուսել ջանայք»։ Շփոթը, ուրեմն, տեղի կ՚ունենայ արդէն Ե. դարուն։ Տարբերութիւնը թերեւս հիմնական չէ, միայն թէ բնակը նկատի ունի բունի կալուածին մէջ բնակիլը, իսկ բնիկը զայն ունեցողը։ Իսկ ան որ կը բնակի բունին մէջ, ըսենք բնօրէն, բնովին, ի բնէ, ինչպէս կ՚ըսէ հին լեզուն, կը կրէ կնիքը ճշմարիտին, վաւերականին, անեղծին եւ բոլոր դրական եզրերուն։
Բուզանդարանի արմատէն բիրտ խլումի պատմական պարագան յարացոյց կը դառնայ Փարպեցիի համար եւ անկէ անդին պատմագրութեան մէջ։ Մանաւանդ որ վերջին Արշակունի գահակալի մեկնումը կը կրկնուի 428ին, Արտաշէսի գահընկէցութեամբ։ Յայտնօրէն ամեն իշխանազրկում ու անկում կը բանի նոյն յարացոյցի օրինակով։ Պատմիչները այդ է որ կը յիշեցնեն, այդպէս կայունացնելով յարացոյցը (Ղազար կը կրկնէ Բուզանդարանի դրուագի էական մասերը, օրինակ Սահակ հայրապետին վերագրելով Ներսէսին, իր հօր, տեսակէտները)։ Յարացոյցը կայ ո՛չ միայն կրկնուելու համար, այլ նմանակուելու։ Դաւաճան նախարարները գրեթէ նոյներն են։ Անպակաս են։ Ինչպէս չեն պակսիր աղետալի դէպքերը Ե. դարէն մինչեւ ԻԱ. դար, գրեթէ մինչեւ երէկ կամ այսօր։ Յարացոյցն ալ պիտի… իր արմատները արձակէ գաղափարախօսական ոլորտներուն մէջ ու դառնայ մնայուն, բայց չմտածուած ընդհանուր կաղապար։ Խլումը պիտի առնէ էութենէն զրկումի նկարագիր, հետզհետէ գաղթողի, պանդուխտի, տարագիրի «օտարացումով»։ Արտաքսուող, վտարանդին, հողի էականութենէն մեկնողը կը բռնէ ոչնչացումի ճամբան։
Բնակ հող ու տէր եւ օտար հող ու տէր անհամադրելի զոյգեր կը դառնան։ Ասոնց ետին կը պարզուի էապէս համայնքի գլուխի, իշխանութեան տարածքը։ Իրենք՝ թագաւորին դաւաճանները կը մերժեն ենթարկուիլ իրենց «բնակ տեարն»ին, անոր տիրութեան, գործածելու համար Ե. դարու կիրարկուածը։ Կը մերժեն բնակ տիրութիւնը Արշակի իշխանութեան, որ հետզհետէ կը վերածուի խլեակի մը։ Անոր բանտարկումը Անյուշ բերդին մէջ, ինչպէս սպարապետ Վասակի մորթին խոտով լնումը կը նշեն գահակալին հիւծումը, պարապ, անինքն գոյութիւնը, օտար հողի վրայ։ Դաւաճանները որոշ չափով ան-իշխանականներ են, միշտ պատրաստ ծառայելու մէկ ուրիշ, առհասարակ օտար իշխանի, օտար հողի վրայ։ Նշմարելի է անշուշտ ու կարեւոր, որ բունի հէնքին վրայ կը մտածուի տիրութիւնը։ Ան որ ուժ կու տայ, կը խօսեցնէ, կը «յոխորտացնէ» եւ գահակալը կը զինէ իշխանական յաւակնութիւններով։ Ան է իշխանութեան, կրնանք ըսել ինքնիշխանութեան «բնական» հիմունքը։
Մաշտոցեան դպրոցը անտարբեր չէ յարացոյցին հանդէպ։ Անիկա ո՛չ միայն այբուբենի ըմբռնում ունի (բուն հայերէն այբուբեն մը բխելու է բուն լեզուէն իսկ եւ ոչ մէկ այլ լեզուէ, կարծէք պահուած ըլ լար ան լեզուին մէջ եւ դուրս բերուէր), այլեւ այդ այբուբենն ու անոր լծորդ քրիստոնէական վարդապետութիւնը կը մտածէ իբրեւ «անջատման» հոլովոյթ մը։ Այսպէս՝ վրացական տառերու ստեղծումով Մաշտոց այդ սնոտիապաշտ ժողովուրդը «անջատեալ ի հայրենեաց իւրեանց եւ անյիշատակ ցուցանել»։ Ուրիշ տեղ երկրի խուժդուժ լեզուներ խօսողներուն մէջ այբուբենի տարածումով, բարբարոսները «մինչեւ արտաքոյ իւրեանց բնականութեան զերծանել»։ Այլ խօսքով՝ այբուբենի տարածումը, վարդապետութեան հետ ու մէջ, բիրտ արարք մըն է¹, որ այդ մարդիկը կ՚արտաքսէ իրենց «բնականութենէն»։ Այբուբենը, ի վերջոյ, գրեթէ ամբողջովին բանաւոր մշակոյթ ունեցող հասարակութեան մը մէջ, ունի անհանգստացնող ազդում, քանի բնաւ բացայայտ չէ խօսուող բարբառը գրութեան վերածելու արարքը։ Այբուբենը ոչինչ ունի «բնական», արդիւնք է մշակող մտքի։ Արդէն այստեղ հատում մը կայ «բնական խօսողութեան» ու լեզուին միջեւ։ Այբուբենը կը կտրէ լեզուն, երբ կը գրէ զայն։ Երբ զայն կը մեռցնէ (ըստ Պղատոնի)։ Եւ ասոր համար առասպելը կը պահանջէ որ նշանագիրերը ըլ լան «աստուածատուր», գրեթէ անձեռագործ։
Բնականութիւնը, Վարք Մաշտոցիին մէջ զարմանալի բառ մը, ուրիշ շատ մը բառերու նման, որ գայթակղութեան քար են բանասիրութեան համար։ Բառը չունի բնաւ ներկայ իմաստը։ Աբեղեան կը հասկնայ «բնիկ ազգակցութիւն», առանց թափանցելու այդ դարձուածքի խորքին, նշմարելով հանդերձ որ բառը անսովոր է։ Կորիւն հաւանաբար կը նորաբանէ եւ կը յուշէ բունի հետ կապ, ինչպէս բնակի հետ։ Արդ՝ մաշտոցեան դպրոցին համար այդ բնակութիւնը չի վերաբերի միայն աստեղութեան, այլեւ աստուածայինին հետ սրբազան վարդապետութեամբ կապին։ Ուրեմն՝ երկրորդ բնակութիւն մը կայ եւ կան բնակ հոգիներ, ինչպէս կային բնակ տէրեր։ Իսկ այդ հոգիները խլուած, արտաքսուած են բնակ հողէն, ասոր բնականութենէն (naturalité?), գրեթէ բնական բնութենէն պիտի ըսէի, կապուած են մէկ ուրիշ արմատի։ Ուստի՝ արմատախլում մը կայ այբուբենի մշակութեամբ եւ արմատացում մը այլուր։ Կորիւն չի տար անունը այլուրին։ Խորենացի միայն երբ պիտի գրէ Պատմութիւն Հայոցը, պիտի փնտռէ ու գտնէ Հայոց սկիզբը-ծագումը, այսինքն «Արմատը»։ Պատմագրութիւնը յայտնօրէն թէ՛ առաջին արմատախլում մը կը հաւաստէ, թէ՛ ալ զայն կը բառնայ ուրիշ արմատներու արմատով։ Խորենացիի գործողութիւնը ուրիշ արմատացում մը տալու մաշտոցեան ճիգին պատմագրական երեսակն է։ Իր Հայկը Նոյի սերունդէն է, այսինքն՝ Ադամի։ Արդիւնք աստուածային արարչութեան։ Որով երկրածին չի կրնար ըլլալ, այսինքն՝ «բնածին»։ Գործողութիւնը թիրախ մը ունի, որ է հերքել երկրածնութիւնը, բնիկութեան արմատը բունին մէջ։ Թիրախի առաջին գիծին վրայ կը գտնուի անշուշտ Վահագնը, լոյսէն, ջուրէն, հողէն ծնած աստուածը, որ Վահունիները կը նկատեն իրենց տէրը եւ կը «յաւակնին» որ ա՛ն է որ հայոց նահապետը։ Այլ խօսքով՝ երկրածնութեան գաղափարախօսութիւն մը կայ, հաւանաբար արդէն Դ.-Ե. դարերուն, որուն կ՚արձագանգէ Բուզանդարանի առասպելը, եւ մրցակիցն է նոր վարդապետութեան։ Երկրածնութիւնը անկարելի կը դարձնէր որեւէ ադամական սերում։ Երկրորդ եւ այլուր արարչութիւն մը մտածելի չէ միաստուածեան կրօնքի մը մէջ, եթէ ոչ իբրեւ հեթանոսական ստապատում վերապրուք։ Որով կը հերքուի։ Խորենացիի ռազմավարութիւնը կը կայանայ այդ երկրածնութեան կամ բնածնութեան գաղափարախօսութիւնը կազմալուծելու (Վահագնը Մեծն Տիգրանի սերունդէն հերոսի մը վերածելով, չէզոքացնելով Վահունիներու յաւակնութիւնները) եւ լաստակերտելու ամբողջ պատմական պատում մը, որուն մասին գրեր եմ արդէն։ Միշտ արմատ մը։ Բունը եւ բնիկը կը զօրեն, բայց անոնք այլեւս հողին մէջ արմատացում չեն նշեր։ էութիւնը բնականը չէ, բնականութիւնը չէ։ Լուսաւոր վերինն է. ոչ-բնականը։ Հասկնալի է թէ ինչո՞ւ Հայկ նահապետ կը ներկայացուի իբրեւ եկուոր մը Բաբելոնէն, այսինքն՝ արարչութեան ճիւղէն։ Կը հետեւի անշուշտ բնակութեան տարբեր հոլովոյթ մը, տեղի, վայրերու հիմնումով, առանց բունի հետ ուղղակի, անմիջական շփումին։
Եթէ ծառը ունի արմատ՝ մարդն ալ ունի ոտքեր, գործածելու համար հնամաշ փոխաբերութիւնը, որ առասպելը կը կազմակերպէ այնքան համակարգային քերթողութեամբ։ Ուստի եթէ առաջինը կը պատկանի բնիկին, ասոր խորութեան, ուղղահայեացութեան, բնակութեան, բնօրէն է ինքզինք, երկրորդը կը պատկանի անկայունին, գնայունին ու գաղթին։ Անբնութիւն։ Անտունիութիւն (անբուն տուն)։ Տարագրութիւն սկզբնական։ Առաջին աքսոր կամ երկրորդ, ինչպէս կ՚ըսէր պատմիչը, Լաստիվերցի. «պանդխտեցան երկրորդ անգամ եւ եղեն վտարանդիք», դրախտէն դուրս արմատախլումէն ետք, երկրորդ ելք. եւ սկիզբ նորոգ աղէտից։ Սրբազնութենէն՝ անսուրբը։ Հոգիէն՝ մարմինի բորոտումը, եւ այլն։
Լեզուն թոյլ կու տայ խօսիլ ու մտածել խլէակ մը որ աշխարհ մը կը յօրինէ ամեն անգամ երբ կը բարձրանայ ոտքի մատներուն վրայ, հազիւ արմատ նետած (օ՜ ատոր փորձութիւնը) ինքզինք կ՚արձակէ վեր, ինքզինք ըլլալու, կարծես լարախաղացի մը նման ուզէր խաղալ ինքզինք կորսնցնելու սխրագին վտանգին, մահուան հետ։ էանալը կարծես խլուիլ մը ըլլար։ Ի սկզբանէ՞։ Որով արմատացած ըլլալը, արմատացումը բաւական չեն մտածելու համար մարդուն յարաբերութիւնը հողին, երկրին կամ պարզապէս եւ ասոր համար աւելի խորհրդաւոր, էութեան հետ։ Մաշտոցեան դպրոցը մտածել կու տայ, մանաւանդ երբ ի վերջոյ այբուբենը, այսինքն՝ լեզուն կը վերածէ ոչ միայն ժողովման ազդեցիկ միջոցի, այլեւ գերիվեր վայրի, ինչ որ կարելի է կոչել «խորհրդանշական վայր»։ Ան որ հետագային պիտի վերածուի «հոգեւոր հայրենիք»ի, բնակութեան համար անհրաժեշտ։ Մինչ այդ՝ տեղի ունեցաւ անջատումը, խլումը, այնքան արմատաքի որ չի մնար որեւէ տակտիք։
«Dichterisch aber wohnet der Mensch», կ՚ըսէ բանաստեղծը, որ ճանչցեր էր «գաղթը», անջատումը օտարութեան մէջ։ Հայացած՝ տողը կը դառնայ «Բանաստեղծօրէն սակայն մարդը կը բնակի»։ Անշուշտ «բանաստեղծօրէն»ը սովորական բանաստեղծութիւնը չէ, գերմաներէն բառը կը թելադրէ խիտ մթութենէն (dicht) բերել հանել դուրս, պատրաստել-կազմել, ինչ որ յատուկ է որեւէ մշակումի որ տարածք կը ստեղծէ եւ բնակութիւնը կը դարձնէ կարելի։ Նման «բանաստեղծում» բնակութիւնն իսկ է. բաներուն, բնանկարին դրուիլը հոս, ապրելու համար։ Յաճախ մեկնաբանները, Հայտըկերէն սկսեալ բնիկի ու բնականի կողմնակիցներ, կը մոռնան որ այս բնակութիւնը կ՚ենթադրէ անջատում մը, տարագրում մը, աքսոր մը, ուր հնարաւոր է «գրեթէ» կորսնցնել լեզուն։ Որով բնակութիւնը կը սկսի վերադարձով մը, Heimkunft-ով, տունդարձով մը, սակայն այնպէս որ բնակութիւնը իր մէջ կը պահէ գրեթէ-ի տրամաբանութիւնը, լեզուին այլայլումը դուրսէն։
Խլեակը-խուլ էակ տարուած հոսանքէ մը խելահեղ, երբեմն յետինը էակներուն, խելագարի պէս կառչող լաստափայտին կամ նաւուն, յուսալով հասնիլ որեւէ նաւահանգիստ, ինչպէս գաղթողները Միջերկրականի ալիքներուն մէջ, հրաժարող իրենց բնավայրէն, կտրող-անցնող ամեն սահման, կարծես արդէն չպատկանող գոյութեան ամենէն ստորին իսկ աստիճանին։ Փոթորիկէն ետք՝ ծփացող դիակներու սփիւռք մը, սիկիլիական աւազուտքներէն ցրուած ափէ ափ, անժպիտ, արեան կարմիր գիծ, մինչեւ մեր երազները. անշուշտ աննայելի որեւէ աչքէ։ Ասոր համար՝ պատկերը չի զօրեր, պատկերը՝ որ ինքն իսկ պիտի ըլլար խլուած լռութենէն կամ կապտուած՝ տեսածէդ։ Պատկերը կ՚ուտէ տեսածը։ Իսկ ողբը միշտ կարելի է, ինչպէս միշտ անտանելի է կրել սասանած սիրտ մը, նման էն փլած տներ… եւ սկզբնական աղէտը յիշատակելը չի մեղմեր խորտակումի ցաւը, ոչ ալ կը դարմանէ վէրքը. սկզբնական աղէտը միշտ սկսողն է, յամեցողը, ծածկուողը, մնացողը որ կը վերադառնայ օր ու գիշեր, քեզ չի լքեր, մանաւանդ երբ չես ուզեր զայն յիշել ու կը խորհիս զերծիլ անկէ, մնալու համար իբրեւ թէ անմաս ամեն վարակումէ։ Անոր վերապրող խլեակն ես, քու/անոր արմատը։ Յիշելը կը հսկէ արմատախլումի համայնացանցին։
Էանալր թերեւս արձանագրուիլ մըն է այլուր։ Տարագրուիլ։ Արմատ նետել, ինչպէս կ’ըսէ Սարաֆեան իր յօդուածներէն մէկուն մէջ, առանց բոլորովին կամենալու ատիկա։ Գրուիլը կը մտածուի իբրեւ ըլ լալ մը որուն կը սպաոնայ քարացումը ինչպէս կերպադրումը։ Իր բախտը, աւելի ճիշդ անբախտութիւնը։
Այո, կայ լեզուի ճշմարտութիւն մը։
Ատիկա, որեւէ կապ չունի բառարանին, ստուգաբանական ճշգրտութեան, լեզուագիտութեան ու բոլոր «բաներուն», որ կը բանին լեզուին շուրջ ու մէջ, մե՛րթ մակաբոյծ մոլախոտի պէս, մե՛րթ լուծողական բաղադրոյթի։ Լեզուի ճշմարտութիւնը ներգոյակն ալ չէ, ինքնագոյ, որ հոն ընդմտած ըլ լար, ծուարած անոր չես գիտեր ո՛ր բնիկութեան կամ բնակութեան խորշերուն, ըսենք ենթադրեալ մաշտոցեան աստուածգիտական բարբառին, կարծես թէ այդ նախաւորին մէջ, սկզբնապէս միայն կրէր վաւերի անաղարտ լուսապսակը։ Լեզուի ճշմարտութիւնը լեզուականն է, միայն ինք, եկող իր արխիւէն անդին, ամեն շտեմարանէ, ամբարէ, գանձարանէ դուրս, խլուած՝ բոլոր հաւանական կալուածէ ու գետինէ, քանզի չպատկանող անոնց, իբրեւ լեզուին անխառն քերթուածը, յառնող ինքն իրմէ նախադասութեան հետ, որեւէ արտաբերումի, բայց ոչ անոնց մէջ, եւ անշուշտ արդէն բնովին մահկանացու։ Լեզուին Է-ն արդէն չեղողութենէն խլուած։
Քերթող մը այդ է որ թերեւս կը խլէ կը հանէ, կը շոպէ պիտի ըսէի լեզուէն, այնպէս մը սակայն որ կարծես կը մնայ հլու, կ՚ենթարկուի, կը հպատակի անոր, կը փարի անոր, կը լքէ ինքզինք անոր, առանց բրտութեան, առանց բռնի որեւէ արարքի, տեսակ մը մտաւորական կորզումի, ինչպէս արձանագործը քարի զանգուածին մէջ բանտարկեալ ձեւերը, ձեւերը՝ որ քարինն են, անոր ապաձեւ լեզուն, որով կը դառնայ հիմնովին արմատախիլ, յանուն, ի՜նչ միամիտ յաւակնութիւն տարերային տնօրինութեան, ուրիշ ու աւելի հիմնական խզումի մը։ Աքսոր՝ յանգման կէտ։
Փարիզ, 2003
¹ Այս բրտութեան վրայ շեշտը կը դնէ Մ. Նշանեան իր Ages et usages de la langue arménienne, 1989, զանց առնելով այբուբենի իսկ բերած արտաքսումի, գուցէ պէտք էր ըսել, ներքին արտաքսումի բրտութիւնը։
