ԳՐԵԼ Մարկ Նշանեանի մասին` հրաշալի պիտի լինէր․ դէ հօ մարդու երեսին չես գովելու իրեն, ոչ էլ կենացի առիթներ են լինում, որ աչքերին նայելով ասես, թէ որքան բարձր ես գնահատում իր` ասես մի ողջ հաստատութեան աշխատանքը հայկական վերլուծական, փիլիսոփայական մտքի կիսադատարկ սենեակում, եւ թէ ինչպէս է նա իրենով լցնում այդ սենեակը` նորանոր միջանցիկ դռներ բացելով Ռոբինզոն Կրուզոյիդ համար: Կամուրջներ շատ կան աշխարհում, բայց այդ ինքն է, որ կամուրջը քո հայկական դռնից է գցում դէպի մեծ աշխարհի մեծ մտքի խաչմերուկներ:
Եւ ուրեմն նստել ճերմակ գուգլ-դոքի առջեւ: Օրեր ու օրեր շարունակ: Սեւեռուել մկնիկի թարթող գծի վրայ եւ չկարենալ կենտրոնանալ: Կողքի սենեակում մայրդ ողբում է պատերազմից յետոյ անգամ զոհուած կամ գերեվարուած հերթական զինուորի կամ գիւղացու համար, իր հեռուստացոյցից լսուող ձայնը գուժում է, թէ ինչպէս Հայաստանի սահմաններին կամ նոյնիսկ դրանից ներս ադրբեջանցի զինուորները ծեծել ու նուաստացրել են հայ հովուին ու բանակայինին, գողացել կովերն ու ոչխարները, քշել սեփական արտը վարող հողագործին, մղձաւանջային երազներումդ զոհուած գործընկեր ու ուսանողդ են, իսկ բնիկ հայկական Արցախը, որտեղ պարբերաբար ամիսներով գնում է իր դասաւանդելու, կրկին յայտնուել է Շուշիի կոտորածների մասին Մանդելշտամի բանաստեղծութեան ֆայտոնչու մետաղալարէ մտրակի տակ․․․ Ինչպէս Արեւմտեան Հայաստանում: Մէկ դար անց` նոյնը: Օրեր ու օրեր շարունակ փորձել քեզ պոկել էդ գործընկեր, ուսանող, հովիւ ու զինուորից, որ մօտենաս Մարկին, ու վերջապէս հասկանալ, որ դու էլ դէպի Մարկ կամուրջը պիտի գցես հէնց քո դռնից, որ տեղ էդ հովիւն է կանգնած: Ու յանկարծ յայտնաբերել, որ ի զուր է իր փորձում շեղուել հովուից, էդ հովիւն ու Մարկը ուղղակի կապուած են իրար մի կամրջով, որ առաջին հայեացքից չի երեւում: Ու պիտի տեսանելի դարձնես էդ կամուրջը: Եւ ուրեմն յետ գնալ մինչեւ էն կամուրջը, որ քեզ ու Մարկին հանդիպեցրեց` Ամերիկա:
Երբ ուզում եմ յիշել իմ ու Մարկի առաջին հանդիպումը, աչքիս առաջ է յայտնուում նիւ եորքեան արեւոտ օրն ու Հուդսոն գետը, որի ափին քայլելով զրուցում է ինք 1998 թ․ աշնանային ետ կէսօրին: Զարմանալի է այս պատկերը որպէս ծանօթութեան սկիզբ, քանի որ իրականում առաջին հանդիպումը եղել էր դրանից ամիսներ առաջ Գլենդէլում, որտեղ իմ գիրքը ներկայացնող խօսք էր ասում նա: Իսկ դրանից էլ առաջ նրա մասին լսել էի երեւանեան իմ մաթեմատիկոս բարեկամից, որ հիացած պատմում էր Մարկի աշխատանքների մասին, Կամի մասին ու ներկայ էր նաեւ գլենդէլեան երեկոյին` ակնածանքով սպասելով շնորհանդէսի աւարտին, որպէսզի մի քանի բառ փոխանակի Մարկի հետ:
Հապա ինչո՞ւ է նիւ եորքեան գետափնեայ մեր ճեմը այսպէս տպաւորուել մեր ծանօթութեան ակունքներից, ինչո՞ւ է յիշողութիւնս այսպէս կառուցարկել: Աւելին` մտապատկերիս մէջ ես իմ մաշկի մէջ չեմ, այլ հեռուից դիտում եմ երկու հոգու, երկու հայի, որ աշխարհի տարբեր ցամաքամասերից եկել ու հանդիպել են միմեանց ամերիկեան գետափին, որտեղ, աստուա՜ծ իմ, զրուցում են ոչ աւել, ոչ պակաս` հայ գրականութեան մասին: Ես Սարոյեանի «Հայը եւ հայը» պատմուածքի մեծ սիրահարներից չեմ․ երբ ճամբորդում ես` գրպանումդ ոչ թէ Ամերիկայի, այլ Հայաստանի անձնագիր, երբ համերկրացիներդ տարիներով կախուում են հերթական նախագահի շուրթերից` սպասելով, որ Ամերիկան ճանաչի հայոց ցեղասպանութիւնը, չես կարող «Հայաստան չկայ, Ամերիկա էլ չկայ» ասելու միամտութիւնն ունենալ, տարբերութիւնը մաշկով ես զգում, բայց չեմ կարողանում չունենալ պատմուածքի հերոսների զգայական լիցքը` գետափնեայ արեւի տակ քայլող երկու` հազիւ ծանօթների այդ պատկերն ի մտի: Գուցէ պատճառն այն է, որ ես եկել էի երկրաշարժից ու պատերազմից կիսաւեր Հայաստանից եւ հրաշքէ ի ընկալում, որ աշխարհի տարբեր ծայրերից երկու հայ դեռ կարող են հանդիպել ու գրականութեան մասին զրուցելու շռայլութիւն իրենց թոյլ տալ: Ի հարկէ, Հայաստանում էլ, գոնէ իմ շրջապատում, զրուցում է ինք գրականութեան մասին, բայց դա մի տեսակ սահմանային, գոյապաշտական խօսոյթ էր` տառացիօրէն սովի ու խաւարի մատնուած մի աշխարհում․ գալիքի, ձգտումների, հեռանկարների մասին չէր, այլ միայն այսօրուայ ապրելիքի: Իսկ Հուդսոնի ափին գրականութիւնը ապրելու, լինելու գտնուած ձեւ էր, թէ պէտ` գողացած, ինչպէս յետոյ պիտի կարդայի Մարկի մի հարցազրոյցում․
Գրելը մեզի համար ասպարէզ մը չէ, կ՚ուզեմ ըսել` յառաջուց որոշադրուած, որուն տուեալները սպասէին մեզի կազմ ու պատրաստ, յաւիտեանս յաւիտենից: Այլ ի՞նչ: Այլ ստիպողութիւն մը, ճամբայ բանալ մը, չխեղդուիլ մը, կրկին ու կրկին` փնտռել մը: Մենք զմեզ: Ստեղծել ժամանակ մը, այսինքն` «երէկ» մը ու «այսօր» մը, որ ըլլայ մերը, քանի որ մենք չէինք նախատեսուած: Մենք մեր ստեղծումն ենք: «Ժամանակ» մը ստեղծել պէտք էր: Եւ այդ` կ՚ըլլայ միայն գրելով: Մենք չէինք նախատեսուած, ի հեճուկս ամենայնի: Եւ այդ պատճառով է, որ ես կը գրեմ: Մեզի սպասող չկար: Տունը պարապ էր, երբ ժամանեցինք այս աշխարհը: Ամէն մարդ` մեկնած: Բանալին` փասփասին տակը: Ուրեմն նաեւ` ո՛չ մէկ արժեչափ: Ամէն ինչ` գողօնի հանգամանքով: Կ՚առնենք ինչ որ անհրաժեշտ է, վերապրելու համար, հո՛ն ուր կը գտնենք զայն: Մեզի չէր տրուած, հետեւաբար` կը գողնանք:
Բայց այդ արեւոտ օրը, երբ դեռ չէի կարդացել սա, Մարկը նախ Կոլումբիայի համալսարանի իր սենեակում, ապա` գետափին, այնքան հզօր ու ամենակարող էր երեւում աչքիս` ինչ-որ անտեսանելի ձեւով ցուցանելով, որ գրելով կարելի է ստեղծել սեփական, հայկական ժամանակը: Ու թէպէտ մէջ բերածս հատուածում նա խօսում է Սփիւռքի մասին, բայց այսօր, յատկապէս այսօր, երբ գրում եմ այս տողերը մշուշոտ ապագայով Հայաստանից, ասես` դարձի շրջանս պատմութեան փակուղու առջեւ, «երեկ»ի ու «այսօր»ի կրկնութեան մտավախութեամբ, մտածում եմ` հիմա ո՞ր քրքրուած «փասփաս»ի տակից գտնեմ ժամանակի բանալին, որ գողանամ Հուդսոնի ափի հանդիպումից յուսավառ այն երիտասարդ բանաստեղծուհուն, որ թողեց ամերիկեան երազանքն ու վերադարձաւ Հայաստան` զարմանալիօրէն ոչ թէ հողից ու երկրից, այլ անհող Սփիւռքի Մարկից ուժ ստացած:
Թէպէտ իրանահայ` կարծես այդ օրը ես առաջին անգամ հանդիպեցի Սփիւռքի հետ, Սփիւռքի մի շերտի, տեսակի հետ, առանց որի չես կարող ընկալել այն ամբողջապէս: Ու ես տեսայ դրա չգիտակցուած ուժը: Հիմա հասկանում եմ` ոչ միայն Հայաստանը, այլ նաեւ ինքը Սփիւռքն է իր ուժից անտեղեակ:
Յիշում եմ` ի թիւս այլեւայլ բաների` արեւոտ գետափին խօսեցինք նաեւ գլենդէլեան հանդիպման այդ նոյն օրերին Հայաստանից Ամերիկա դրամահաւաքի եկած գրական հերթական ձեռնարկի մասին: Մարկը ջղայնացած էր, ու ես չէի հասկանում պատճառը: Դէ լաւ, ես էլ չեմ հաւանում էդ ձեռնարկը` հրաշալի իմանալով, որ դրա նպատակը գրականութեան զարգացումը չէ, ինչպէս ներկայացուում էր, այլ գրող ընկերների ու սեփական ապրուստը հոգալը, բայց դէ, ոչինչ, ծանր է հայաստանցի գրողների վիճակը․․․ Մարկը պոռթկաց` գիտե՞ս, որ Իշխան Ճինպաշեանը չի կարողանում գրել, քանի որ ստիպուած պիտի աշխատի․․․ Չգիտէի: Իշխանի վէպն արդէն կարդացել էի, գիտէի, թէ ինչ մեծ ոգեւորութիւն է առաջացրել արեւմտահայերէնով, աւելին` լոսանջելէսեան սփիւռքեանխառնարանում առաջացած իւրայատուկ լեզուով ժամանակակից վէպի յայտնութիւնը Բայց չէի հասկանում, որ սփիւռքահայ գրողները նոյնպէս խնդիրներ ունեն: Աւելին` աւելի վաղ չրերուց ունեն` ի տարբերութիւն գոնէ Սովետական Հայաստանում ապահովուած հայաստանցի գրողների: Չէի հասկանում Մարկի գորովը արեւմտահայերէն ժամանակակից գրականութեան ամէն մի ծիլի համար: Եւ առաջին անգամ տեսայ մի ողջ համայնքի` «գողանալով» լինելու ճիգը: Առաջին անգամ տեսայ կորուսեալ աշխարհի` գրականութեամբ վերապրողի չխեղդուելու մտաւորական մտահոգութիւնը: Տարիներ անց այդ նոյն գորովն էր Մարկի դէմքին, երբ Հայաստանում հիւրընկալուեցինք Բեկոր եւ Մարի լու Փափազեանների տանը, եւ տանտէրերը միացրել էին բէյրութեան հայկական ռէփ: Տառացիօրէն ամէն մի ծիլի համար, երբ կորսուող լեզուն ժամանակակից կեանքի ու մշակոյթի բովերն էր մտնում:
Տեսայ, բայց ողջ խորութեամբ աւելի ընկալեցի հետագայում, տարիների ընթացքում Մարկ Նշանեանի հետ համագործակցութեան այն բոլոր արդիւնքներից, որ յայտնուեցին Հայաստանում իբրեւ գրքեր ու դասախօսութիւններ, որ կազմակերպում է ինք ես ու Վահան Իշխանեանը Ինքնագիր հանդէսով ու ակումբով: Եւ առաւել եւս հասկանում եմ հիմա, այս դաժան օրերին, երբ Հայաստանը ժամանակից դուրս յայտնուելու վտանգի առաջ է կանգնած: Ու այ հէնց հիմա, հէնց էս պահին, որ գրում եմ այս տողերը թուրք-ադրբեջանական օղակի մէջ սեղմուած Հայաստանից, երբ ամէն օր ադրբեջանցիները կիլոմետր առ կիլոմետր ներս են խցկուում երկրի սահմաններ, սահմանամերձ գիւղերից մարդիկ են առեւանգում, փոքրիկ երկրի կողերը կրծոտելով` սպառնում են մինչեւ Երեւան հասնել, իսկ Արցախ գնալու համար պիտի մի քանի ադրբեջանական ու ռուսական պահակակէտերի քննութիւնն անցնել, ու նոյնիսկ դրանով Իրանը որպէս ծննդավայր ունեցողիս համար իմ թոյլտուութիւն ստանալը դեռ հարց է, այ հիմա եմ հասկանում, որ Հայաստանն էլ է վերապրող, սիրելի Մարկ․․․
Ինչքան ու ինչպէս են սա հասկանում Հայաստանում` բարդ հարց է: Մսրայ մելիքն էլ չէր հասկանում, որ կիսուած է, մինչեւ թափ չտուեց իրեն: Յամենայն դէպս, յիշում եմ Մարկի` Հայաստան այցելութիւնների, դասախօսութիւների ու մասնաւոր հանդիպումների սկզբնական շրջանում անհաղորդութեան որոշակի պատը: Սովետական Հայաստանի, ապա` անկախի գրող, արտիստ, մտաւորականների որոշակի խմբի համար աղէտը` ցեղասպանութիւնը, որ անուղղակիօրէն առկայ էր Մարկի գրեթէ բոլոր ելոյթներում ու աշխատութիւններում, պատմական անցեալ էր, հնութիւն, որին անդրադառնալը չէր բխում հայաստանեան օրակարգից:
Յատկապէս տպաւորուել է դասախօսութիւններից մէկը, որը յիշելիս մինչեւ հիմա սիրտս սեղմուում է: Երեւի 2009 թուականն էր․ այդ օրերին թուրք մտաւորականների մի խումբ հայերից ներողութիւն խնդրելու յայտնի արշաւն էր սկսել, եւ Մարկը խօսում էր ներման ու հաշտեցման տարբերութիւնների մասին, ասում էր, որ հաշտեցումը միշտ քաղաքական է եւ միշտ` միալեզու` յաղթողի, կործանողի լեզուով, իսկ վերապրողը լեզու չունի, դա է իր` զոհի յատկանիշը: Ասում էր, որ քաղաքական հաշտեցումը ինչ-որ առումով աճպարարութիւն է, որ հէնց իրենով իսկ` հաշտութեամբ, զոհին դատապարտում է այլեւս սուգի անկարողութեան: Եւ որ անհնար է նման քաղաքական նպատակով հրապարակ ելած ներման արտայայտութեան մէջ տեսնել իրական զղջման հաւաստիք: Յղելով Դերիդայի` Հարաւային Աֆրիկայի «ճշմարտութեան եւ հաշտութեան յանձնախմբի» գործունէութեան մասին բարձրացրած հարցերին` Մարկն ասում էր, որ հաշտութեան գործընթացի վտանգն այն է, որ սկզբնական յանցանքը յետ է մղում ու մոռացութեան տալիս` ճշմարտութեան հարցը յանձնելով քաղաքական միաւորին, պետութեանը: Ասում էր, որ ներման եւ հաշտութեան ժամանակը չեն զուգադիպում, նոյն հարթութեան վրայ չեն, քանի որ հաշտութեան ժամանակը քաղաքական է, իսկ ներման ժամանակը` բարոյական, եւ այլն:
Ես` որպէս զրուցավար, նստած էի Մարկից քիչ այն կողմ` իր պէս դէմքով դէպի լսարանը ու տեսնում էի հանդիսատեսի` գնալով աւելի ու աւելի անհաղորդացող դէմքը: Դահլիճում 2008 թ․ քաղաքական շարժման ամենաակտիւ մասնակիցներն ու ջատագովներն էին, եւ թէպէտ Մարկը ուղղակիօրէն հայոց ցեղասպանութեան մասին չէր խօսել, բայց անգամ անուղղակի յղումը խանգարում էր նրանց ընկալել ու հանդուրժել նոյնիսկ «աղէտ» բառով թեման քաղաքականից փիլիսոփայականի տեղափոխած խօսքը:
Ես լարուած էի. Մարկի հայաստանեան այցելութիւնների սկզբնական շրջանում միշտ էլ լարուում էի նրա ու հայաստանցի մտաւորականների միջեւ մեդիումի իմ դերից, որ չգիտես ինչու էի յանձն առել` սրտի դողով: Թանկ բան գտած ու ընկերների հետ բերկրանքը կիսել ու զող երեխայի պէս էի, որ պիտի վշտանար, եթէ արժանի ընկալում ու փոխըմբռնում չտեսնէր: Նման փորձառութիւն ունեցել էի, երբ ուրիշ սփիւռքահայ բարեկամներ էի հայաստանցի ընկերների հետ ծանօթացնում, եւ բաւական էր նրանք ասէին, որ թուրքական ապրանք չեն գնում, որ հայաստանցիները զարմանքով կամ քամահրանքով վերաբերուէին անգամ իրենցից շատ աւելի արժանաւոր ու բարձրակարգ մասնագէտներին: Թէեւ վաղուց արդէն ընտել ու ներգրաւուած հայաստանեան արտիստական, մտաւորական այն շրջանակներին, որ յաւակնում էին մարմնաւորել «առաջադիմական» կեցուածք, նախկին սփիւռքահայս միշտ էլ օտարուածութեան զգացում էի ունենում, երբ խօսքը վերաբերում էր եղեռնին ու հայ-թուրքական յարաբերութիւններին: Այդ շրջանակներում համարեա համատարած իշխում էր «ռացիոնալ» ու «պրագմատիկ» յորջորջուող մօտեցումը, որ հեգնանքով ժամանակավրէպ ու արկածախնդրական էր համարում Թուրքիայի քաղաքականութեան քննադատութիւնը: Դա անցեալ էր, պէտք է մեռելները թաղէին իրենց մեռելներին, իսկ ողջերը պէտք է հաշտութեան եզրեր գտնէին «նոր» Թուրքիայի հետ: Ու ես ինձ մենակ էի զգում մի միջավայրում, որտեղ այս տեսակէտին հակադրուող դիրքը զուտ կուսակցական քաղաքականութեան բնոյթ ունէր, մինչդեռ «ռացիոնալները» բռնագրաւել էին «առաջադէմ մտաւորականութեան» աթոռն ու ողջ խօսոյթը` իրականում հէնց ցեղասպանութեան մոռացման գնով հաշտեցման գիծ վարող կոնկրէտ կուսակցութեանն աջակցելով:
Բայց անգամ այսքանը քաջ իմացողս ցնցուեցի, երբ Մարկի դասախօսութեան աւարտին դահլիճից արձագանգը եղաւ էսպիսի մի առաջարկ, թէ ցեղասպանութեան թեման մարդու իրաւունքների հարց է, թող սփիւռքահայերը իրենց խնդիրներով դիմեն միջազգային դատարան․․. Այսի՞նքն: Այսինքն` ինչ էք մեզ խանգարում «ձեր» խնդիրներով, հարցեր ունէք, դիմէք դատարան, Հայաստանը հարցեր չունի, ուզում է հաշտուել Թուրքիայի հետ: Այսինքն` ոչ մի ընկալում Մարկի բուն թեմայի, որ ոճրագործութեան հարցը քաղաքական նպատակայարմարութիւնից դէնը` փիլիսոփայական ու էթիկական հարթութեան մէջ էր դիտարկում: Ուրեմն անհաղորդութիւն չէր, գիտակցուած հրաժարում էր այն «առաջադէմ» մտաւորականների կողմից, որ նոր Հայաստանի գլխին այլեւս թուրքական սպառնալիք չէին տեսնում` իրենց երազած ու ընթացիկ «յեղափոխութեան» ալիքին բազմած: Հաշտութիւն ու բարեկամութիւն էր բերելու այդ «յեղափոխութիւնը»: Եթէ անցեալը մոռանային: Եւ ուրեմն Մարկը, անգամ հայկական բնաջնջումի թեմայով ուղղակի չխօսելիս, յիշեցնում էր մի բան, որ իրենք մոռանալ էին ուզում: Իսկ հիմա ահա կանգնած ենք այդ մտայնութեան իշխանութեան հասնելով մարմին ստացած այսօրուայ իրականութեան աւերակների մէջ: «Հաշտութիւնը» բերեցին թուրքական բայրաքթարները` կտուցներին ֆոսֆորային ձիթենու ճիւղեր: Եւ տապանը խորտակուեց:
Ի՞նչ էր զգում Մարկը այդ տեսակի արձագանգի ժամանակ` չգիտեմ, բայց իմ աչքին ինքը հէնց մարմնաւորում էր Բլանշոյի մասին իր դասախօսութիւններում նկարագրած վերապրողին: Ինքն իր վկան չէր, ոչ էլ վկայում էր իր նախնիների մասին, պաշտպանում էր նրանց անվկայ լինելու` իր ձեւակերպած հանգամանքը` որպէսզի ցոյց տայ «բացարձակ վերապրող»ին, որի գլխաւոր յատկանիշը հէնց վկայել չկարենալն է, իսկ ահա դահլիճից իրեն ուղարկում էին իրաւական ատեաններ ու պատմութեան դատաստան, որպէսզի փաստերով ապացուցի, այսինքն` այն, ինչ առաջարկում են դահիճները իրենց զոհերին: Ես լսում ու նայում էի Մարկին` տեսնելով իր ասած «բացարձակ վերապրող»ին, որ դասախօսում էր սեփական պատմութիւնը «վկայել չկարենալու» մասին` ինքն իրեն դարձնելով իր փորձարկման առարկան, ինչպէս մի ուրիշ դասախօսութեան մէջ բնութագրում էր Նիցչէին:
Այնուամենայնիւ, Մարկը հետագայում պատասխանեց նաեւ այդ առաջարկին իր դասախօսութիւններով եւ յատկապէս Ինքնագրում հրապարակուած «Ինքնիշխանութիւն եւ գերիշխանութիւն» երկմասանոց յօդուածում` կարծես ճակատագրի հեգնանքով արդէն սեղանին ունենալով Մարդու իրաւունքների եւրոպական դատարանի` Փէրինչէքի` ցեղասպանութիւնը հերքելու իրաւունքը հաստատող վճիռը: Եւ ցոյց տուեց, թէ ինչպէս 2009ի դասախօսութեան այդ լսարանը, որ այնպէս բաղձում էր միանալ «առաջադէմ» մարդկութեան շարքերին, իրականում զուտ ազգային պետութեան դիտանցքից էր նայում դէպքերին` չհասկանալով, որ որեւէ ազգի, ժողովրդի բնաջնջումը ոճիր չէ լոկ այդ ազգի դէմ, այլ ողջ մարդկութեան:
Ժամանակի ընթացքում, սակայն, տարիներ շարունակ որոշակի պարբերականութեամբ նորանոր դասախօսութիւնների ու հադիպումների շնորհիւ Մարկը կոտրեց այդ անհաղորդութեան պատը: Յիշում եմ, թէ ինչպէս էր զարմացել, երբ իր հեռուստատեսային դասախօսութիւններից մէկի ժամանակ դիմացը նստած չերեւացող զրուցավարը արտասուել էր: Լրագրողը մինչ այդ չէր իմացել, որ փիլիսոփայութիւնը կարող է հէնց քո մասին լինել, որ ժամանակակից մտաւորական գործիքակազմը հնարաւորութիւն կարող է տալ խօսել ու մտածել սեփական ժողովրդի աղէտի ու դրա տրաւմաների մասին, որոնց անդրադառնալը ռէալ-փոլիթիքեան քարոզչութեամբ բանադրուում են ու պիտակաւորուում որպէս անցեալին կառչելու ժամանակավրիպանք եւ հեգնանքի արժանանում: Յանկարծ ազատուել էր «առաջադէմներ»ի աչքին յետամնաց ու յիմար համարուելու ամօթից` տեսնելով, որ այդ թեմայով էլ կարելի է խելացի բաներ ասել: Եւ այդ արցունքները իր ազատագրման, փակ լեզուն բացելու համար էին հոսել:
Այսպէս, Մարկը լեզու էր տալիս հայաստանցի համրերին, ու դա լեզու էր ոչ միայն ձայնազուրկների, այլ նոյնիսկ էդ ձայնի, էդ լեզուի անհրաժեշտութիւնը չզգացողների համար, որ վերջապէս ընկալում էին` ոչինչ այնքան չի սնում միտքը, որքան սեփական փորձառութիւնը խօսեցնելու մղումը: Իմ աչքի առաջ են կոնկրէտ մարդիկ, ու ես արագացուած կադրերով տեսնում եմ նրանց մէջ կատարուած փոփոխութիւնները. դա իմ տեսած ամենամեծ ու իրական յեղափոխութիւնն էր:
Ու թէպէտ այդ մարդիկ շատ չեն, բայց արդէն կայ այդ լեզուն: Լեզուն, որով կարելի է արդիական ու մտաւորական խօսք ասել Հայաստանի սահմանամերձ գիւղի նուաստացուող ու ծեծուող հովուի մասին, նրա զոհուած զաւակի ու կորսուած տան մասին` ի հեճուկս սրբազանացուած Պատմութեան եւ ճշմարտութիւնն ու արդարութիւնը ազգային պետութիւնների ինքնիշխանութեանը ստորադասող միջազգային ատեանների: Ինչպէս Մարկն է բացատրել` յիշեցնելով Հաննա Արենդտի խօսքը. «Ազգային միաւորներու բնաջնջումը, ըլլան Հրեայ, Լեհ, թէ Գնչու, աւելի՛ է, քան հրեայ, լեհ կամ գնչու ժողովուրդին դէմ գործած ոճիր մը… Միջազգային կարգուսարքն է խանգարուածը, լման մարդկութիւնն է, որ վտանգուած է»: Մօտ մէկ դար դասամիջոցից յետոյ` կրկին նոյն դասին:
