ՄԱՀԱՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆԸ մեզի կ՚ըսէ, թէ պէտք է սորվիլ մեռնիլ։ Պատճառը այն է, որ պէտք է սորվինք մահը (սորվինք որ կայ, սորվինք անոր մասին, սորվինք անկէ)։ Հոգեբանները չեն սորվեցներ մեզի ինչպէս մեռնիլ, չեն իսկ սորվեցներ որ մեռնիլ ըսուած բան մը կայ, բայց կը վստահեցնեն որ որոշ տարիքի մը հասած, սովորաբար՝ կանուխ տարիքի, բոլորս սորված ենք ու հասկցած ենք թէ ի՛նչ է մահը։ Կրնայ տարօրինակ թուիլ, տարօրինակ վստահեցում մըն է (բնա՛ւ սփոփիչ), երբ խօսքը մահուան մասին է։ Որովհետեւ ենթադրելով իսկ որ գիտենք մահը (ու գիտենք նաեւ թէ ի՛նչ կրնայ նշանակել, գիտենք մահուան — մեր մահուան — ի՛նչ ըլլալը), այսուհանդերձ՝ բոլորս նոյն մահուան մասին չէ որ կը սորվինք, եւ նոյն ձեւով չէ որ կը սորվինք մահուան մասին։
    «Երբ հայրս մեռաւ», կը գրէ Մարկ Նշանեան, «ես ներկայ չէի։ Չտեսայ իր մեռնիլը։ Չգիտցայ որ մեռած էր։ Աւելի ուշ միայն, գերեզմանաքարի մը վրայ արձանագրութիւն մը վստահեցուց զիս որ այո՛՝ մեռած էր»^[1]Marc Nichanian, La Perversion historiographique [Պատմագիտական զառածումը], Léo Scheer, Փարիզ, 2006, էջ 35։ Կայ անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Marc … Continue reading։ Հօր մահը — որ հազուադէպօրէն առաջին դասն է մահուան վերաբերեալ, բայց երբ խօսքը կը վերաբերի արդի հայ գրականութեան եւ անոր ծագումին՝ եղած է նշանակալից սկզբնաւորութիւն մը — այն երեւոյթներէն չէ, որոնց ստուգութիւնը կարելի է հաստատել աներկբայօրէն։ Պատճառ չկայ անոր մասին տարակոյս սնուցանելու, դժբախտաբար, բայց անոր պատահիլը փորձնական բնոյթ չունի, չէ ըստ էութեան։ Մահը — կ՚ուզեմ ըսել՝ այս նշանակալից մահը — զգայարանքներու ճամբով չէ՛ որ կը գիտցուի, ո՛չ իսկ մտքի ճամբով, ըմբռնումով։ Արխիւաւորուած է, դամբանի մը վրայ արձանագրուած է, որպէսզի մարդիկ կարդան եւ սորվին անկէ, անորոշ ապագայի մը։ Եւ ատկէ առաջ ալ մահեր կային. «քառասուն տարի առաջ», ճշգրտօրէն, «երբ մեծ մայրերս ու մեծ հայրերս ճշզմուեցան, իրենց ընտանիքներուն հետ միասին, Տարագրութեան առաջին օրերուն (իմինները չհասան մինչեւ անապատները)»։ Այս անգամ — բայց հոս՝ բազմաթիւ են անգամները, բազմաթիւ են մէկ անգամով պատահած մահերը — «մէկը չկար որ տեսնէր անոնց մեռնիլը։ Կ՚ուզեմ ըսել՝ ո՛չ մէկ կենդանի էակ»։ Եւ սակայն երբ չկայ ո՛չ մէկ կենդանի էակ (Էպիկուրին ըսածը չէ՞ր. «Այնքան ատեն որ կանք, մահը ներկայ չէ. երբ մահը ներկայ է, մենք չկանք այլեւս»), երբ չկայ վկայ կոչուածը, մահը չի մնար գիտութեան սահմաններէն անդին։ Կը կրկնուի ու կը կրկնուի, կ՚ընծայուի իր կրկնութիւններուն ընդմէջէն, կ՚ընդունինք զայն, կը խուսափինք անկէ, կը սորվինք անոր մասին։ «Եւ սակայն գիտեմ թէ ինչպէ՛ս անոնցմէ մէկը մեռաւ կացինի հարուածներով. գիտեմ թէ ինչպէ՛ս ուրիշ մը դուրս հանուեցաւ կիներու խումբէն, որուն մէջ պահուըտած էր. գիտեմ թէ ինչպէս մօրաքոյր մը նուէր տրուեցաւ քայմաքամի մը, որպէսզի քոյրերը իրաւունքն ունենան վերապրելու»։ Մահը կը սորվին, եւ սորվելով՝ անոր մասին մանրամասն գիտութիւն մը կը կազմեն մարդիկ երբեմն։ «Այո, առաւել կամ նուազ մանրամասնութեամբ, գիտեմ թէ ամէն մէկը ո՛ւր մեռած է, գիտեմ թէ ի՛նչ ձեւով բռնաբարուած է, ի՛նչ ձեւով մեռցուած է»։ Ժամանակի ընթացքին, մահը — գերեզմանով կամ անգերեզման, արխիւով կամ անարխիւ — կը պատմուի ու կը վերապատմուի, կը զրուցուի ու կը հաստատուի, անոր ներկայութիւններն ու բացակայութիւնները կ՚ամրագրուին երեխաներու եւ ընտանիքներու յիշողութեանց մէջ։ «Ընտանեկան մեծափարթամ պատումը, պատշաճօրէն, վստահեցուցած է այդպէս ըլլալը։ Այո, մեռած են։ Պատումը իրենց գերեզմանն է եւ իրենց գերեզմանը պիտի մնայ ընդ յաւիտեան»։
    Եւ սակայն հոս չի վերջանար։ Նշանեան կը շարունակէ, կը կրկնէ. «Ճշգրտօրէն գիտեմ իմ ընտանեկան պարագաներուս մահուան եղանակները, մէկ առ մէկ, բայց գիտեմ նաեւ հարիւրաւոր, թերեւս հազարաւոր անհատներու մահուան պարագաները։ Եւ սակայն… նոյնիսկ եթէ բոլոր մեռեալներու մահուան պարագաները եւ անոնց մանրամասնութիւնները գիտնայի, պիտի մնար տակաւին իրողութիւն մը, որ երբեք պիտի չհաստատուէր այդ ձեւով. ատիկա «ցեղասպանութիւն» կոչուած յանցագործութիւնն է։ Որովհետեւ ասոնք բոլորը անհատական մահեր են, հաւաքական մահեր են, զանգուածային մահեր են։ Բոլորը միասին՝ կրնան նոյնիսկ Աղէտ կոչուիլ։ Բայց երբեք «ցեղասպանութիւն»ը չեն, անհատապէս կամ միասնաբար»^[2]La Perversion historiographique, էջ 35։ The Historiographic Perversion, էջ 26։։ Որովհետեւ, Նշանեանն է բացատրողը, ցեղասպանութիւնը փաստ չէ, իրողութիւն չէ (le génocide n’est pas un fait)։ Փաստին եւ իրողութեան արմատախլումն է, պահանջի մը ճամբով, որ յատուկ է նոյնքան ցեղասպանական կամեցողութեան, որքան՝ պատմագէտներու արհեստակցական ընկերութեան։ «Խնդրեմ, փաստեցէ՛ք ձեր մահը»։
    Ցեղասպանութենէն տարբերող աստիճանակարգով, մահուան կրկնապատկումները («անհատական մահեր, հաւաքական մահեր, զանգուածային մահեր») կրնան ըլլալ փաստ եւ իրողութիւն կամ ո՛չ — Նշանեան հոս չի գործածեր բառը, կը չակերտէ զայն, իմաստի նրբերանգ մը կը թելադրէ։ Բայց այդպիսի կրկնապատկումներ ցոյց կու տան, որ մահը խորքին մէջ բազմապիսի է, ու այդ կէտին վրայ շեշտը կը դնէր նոյնինքն Տերիտան։ Աւելի ճիշդ ըլլար թերեւս ըսել, որ մահը մեզի կը հասնի թիւով, թէեւ ո՛չ միշտ նոյն թիւով, ո՛չ բոլորը մէկ, ո՛չ ալ վերջապէս ամէն մէկուս համար նոյն ձեւով։ Ահաւասիկ Տերիտային հարցականները.
    Արդեօք վստա՞հ ենք որ կարելի է զանազանել մահուան (այսպէս կոչուած՝ բնական մահուան) եւ մեռցուելուն միջեւ, յետոյ պարզ ոճիրին (որեւէ ոճիրի կեանքին դէմ, ըլլայ իսկ «կենդանական» կեանքին դէմ, ինչպէս կ՚ըսեն, կարծես գիտնայինք ո՛ւր կը սկսի կեանքը եւ ո՛ւր կը վերջանայ), եւ մարդասպանութեան միջեւ, յետոյ՝ մարդասպանութեան եւ ցեղասպանութեան միջեւ (նախ եւ առաջ ցեղը ներկայացնող ամէն մէկ անհատի, յետոյ անհատէն անդին. քանի՞ մեռեալէ սկսեալ գործ ունինք ցեղասպանութեան մը հետ, ցեղասպանութեան մը որպէս այդ կամ անոր փոխանունութեան հետ։ Եւ ինչո՞ւ թիւի խնդիրը կը պարտադրէ ինքզինք, բոլոր այս մտորումներուն կեդրոնը ծուարած։ Ի՞նչ է ցեղ մը [genos], եւ ինչո՞ւ ցեղասպանութիւն ըսուածը պէտք է միայն «մարդկային ցեղ»ին մէկ տեսակին հետ վերաբերէր — ազգագրական խմբաւորումի մը, ազգի մը, կրօնական համայնքի մը), յետոյ մարդասպանութեան եւ մարդկայնութեան դէմ ոճիրին միջեւ (քանի որ կ՚ըսուի մեզի թէ ամբողջովին տարբեր հարց մըն է), յետոյ պատերազմին, պատերազմական ոճիրին եւ մարդկայնութեան դէմ ոճիրին միջեւ (քանի որ կ՚ըսուի մեզի թէ պատերազմական ոճիրն ալ ամբողջովին տարբեր բան մըն է)^[3]Jacques Derrida, Politiques de l’amitié [Բարեկամութեան քաղաքականութիւնները], Galilée, Փարիզ, 1994, էջ 15։ Անգլերէն՝ Jacques Derrida, Politics … Continue reading։
    Հիմա կրկնենք վերը ըսուածը. կրնանք սորված ըլլալ կամ չըլլալ մեռնիլը։ Կրնանք սորված ըլլալ կամ չըլլալ լաւ մեռնիլը (ստիպուա՞ծ ենք լաւ մեռնելու, եւ աւելի կարեւոր՝ կարելի՞ բան է լաւ մեռնիլ)։ Բայց ինչ որ կը սորվինք՝ այն է, որ այո՝ կը մեռնինք։ Եւ մահը, որքան ալ ամէն մէկս եզակի ձեւով սորվի անոր մասին, բազմակի է միշտ։ Որպէս այդ է որ զարկած է մեր սիրեցեալներուն, մեր նախնիքներուն, մեր ժողովուրդին։ Ամէ՞ն ժողովուրդի։ Նաեւ կը սորվինք որ ամէն մարդ կը մեռնի անշուշտ, բայց մահուան աւանդութիւնը — որ իր պատմականութեամբ «մահուան մշակոյթ» կոչուածին հետ չի նոյնանար ո՛չ մէկ ձեւով — մեզի կ՚ըսէ թէ մերիննե՛րը, մեր ժողովուրդին պատկանողները, մեռան։ Հարցը ուրեմն այն չէ թէ մինա՞կ կը մեռնինք կամ ոչ, թէ ամէն մէկս նոյնպէս ու նոյնքան ենթարկուած մահուան եւ այլոց մահուան։ Հարցը կարծես՝ թիւի եւ կրկնութեան հարց մըն է, այն մահերուն հարցն է, որոնց մասին սորված ենք, այն մահերուն հարցն է որոնք նշանակալից են մեզի համար։

«ՄԱՀՈՒԱՆ ՃԵՐՄԱԿ ՊԱՅԾԱՌՈՒԹԻՒՆԸ»^[4]Ֆրանսերէն՝ «la blanche clarté de la mort»։ Michel Foucault, Naissance de la clinique. Archéologie du regard médical (Դարմանատան ծնունդը։ Բժշկական … Continue reading

Մահը իրողութիւն է, իւրայատուկ ձեւով (Հայդեգեր կը շեշտէ այն պարագան, որ քիչ բան ունի ան հասարակաց ապացուցական ստուգութեան հետ)։ Իսկ ինչ կը վերաբերի անոր պատմականութեան, զոր պիտի համարձակինք կոչել «մահացութեան պատմութիւն», Միշէլ Ֆուկոն զայն նիւթ դարձուցած է հոս հոն, քանի մը տողերու երկայնքին, օրինակ անշուշտ Սեռականութեան պատմութիւն գործին մէջ։ Նկատի առնենք որ մահուան բազմակիութիւնը, զոր Նշանեանի հաշուետուութեամբ՝ կը դառնայ բացայայտ, մաս կը կազմէ աշխարհի կացած զարգացումի մը, ու այդ զարգացումն է որ Ֆուկոն, ի մասնաւորի, կը վերագրէ ուշ շրջանի երեւան եկած «մահուան յղացական տիրապետութեան» (143, 141)։ Մահուան բժշկականացումին վերաբերեալ՝ Ֆուկոն կը մէջբերէ պէտք եղած փաստաթուղթերը բայց չի բացատրեր զայն լիովին, չի բացատրեր թէ ինչպէ՛ս բժշկագիտութիւնը (եւ ոչ թէ, ըսենք, վիճակագրութիւնը) տէր դարձաւ մահուան, ձեռք առաւ մահուան մասին գիտութիւնը։ Կը բաւէ նկատել որ «ԺԸ. դարու բժշկագիտական մտածողութեան հա­մար, մահը միաժամանակ բացարձակ իրողութիւն մըն էր եւ ամենէն յարաբերական երեւոյթը…։ Այն բացարձակն էր, որմէ անդին չկար այլեւս ո՛չ կեանք, ո՛չ հիւանդութիւն, բայց անոր ան կազմակերպութիւնները կը նմանէին միւս բո­լոր ախտային երեւոյթներուն» (143, 140-41)։ Երբ ախտաբանական կազմա­խօսութիւնը յառաջ դիմեց որպէս գիտութիւն, մահուան բազմակի բայց երկդիմի հետեւանքները մնացին ինչ որ էին, բայց մահը, «նոյնինքն՝ մահը» կորսնցուց իր միջուկային եւ ժամանա­կային նշանակութիւնը։ Դարձաւ բան մը, որ աւելի չէր քան «ուղղահայեաց, բացարձակապէս վտիտ գիծը, որ իրա­րու կը կապէ ու կապելով՝ իրարմէ կը բաժնէ ախտանշաններու շարակարգը եւ վնասուածքներու շարակարգը» (143, 141)։ Աւելի ուշ, այն շրջանին՝ երբ Քսավիէ Պիշա իր յայտնաբերումները գրի կ՚առնէր, մահը նորէն բնոյթ ու հանգամանք փոխած էր^[5]Քսավիէ Պիշա (Xavier Bichat, 1771-1803), ֆրանսացի բժշկագէտ, կազմախօսական գիտութիւնը եւ հիւսուածաբանութիւնը … Continue reading։ Հիմա, փո­խանակ բազմակիութեամբ (ազդումնե­րու եւ ախտային երեւոյթներու, ախտանշաններու եւ վնասուածքներու բազմակիութեամբ) շրջապատուած ըլ­լալու, մահը ի՛նքը կը դառնար «բազմադիմի եւ ժամանակին մէջ ցրուած. չէ՛ր այլեւս այն բացարձակ, մենաշնորհեալ կէտը, ուր ժամանակը կը կենայ եւ կը շարժի դէպի ետ»։ Դարձած է «խմբային ներկայութիւն», «մասնակի մահերու» բազմապատկութիւն, որոնք անհատի մահէն երկար ժամանակ ետք՝… կը շարունակեն տարբաղադրել կեանքի մնացորդ կղզեակները» (144, 142)։ Մեր առջեւ պարզուածը հիմա «իրերայաջորդ մահերու» ժամանակագրական պատկեր մըն է, ու միեւնոյն ժամանակ՝ «տարածական պատկեր մը, որ ցոյց կու տայ մարմնին մէջ յաջորդական մահեր պատճառող փոխ ներգործումներ»։ Մահը ունի «բազմաթիւ յայտնակերպումներ» (146, 143)։ Ինչ որ աւելի նշանակալից, այն է որ մահը կը դառնայ «մեծ վերլուծաբանը», նոր «ճարտարարուեստական գործիք մը», որուն հիման վրայ կը կառուցուի «տարրերու եւ անոնց օրէնքներու փիլիսոփայութիւն» մը, փիլիսոփայութիւն մը որ ատկէ առաջ ի զուր փնտռուած է «ուսողագիտութեան, քիմիագիտութեան եւ նոյնիսկ լեզուին մէջ»։ Բժշկութեամբ՝ մահը դար է «անգերազանցելի նախատիպ մը, բնութեան իսկ կողմէ նշանակուած», եւ բժշկութեան, բժշկական հայեացքին միջոցաւ գործնական դարձած։ Այդպիսի հայեացք «այլեւս կենդանի աչքի մը նայուածքը չէ, այլ մահը տեսած աչքի մը նայուածքը — լայնահուն սպիտակ աչքի մը, որ կեանքի հանգոյցը կը քակէ» (147, 144)։ Այդ պատմական պահուն է ուրեմն, որ մահը կարող կը դառնայ իր հակերեսը՝ կեանքը լուսաւորելու։ «Մահուան դիտանկիւնէն է» որ կեանքը հասկնալի կը դառնայ։ Դադրելով ըլլալէ «բացարձակ մը, որուն մէջ երեւան կու գար որպէս անբաժանելի, վճռական, անվերականգնելի իրադարձութիւն», մահը հիմա ընդհակառակը՝ «շոգիացած է,…բաշխուած կեանքի լման տարածքին մէջ, բաժանեալ, մասնակի, յառաջացող մահերու եղանակով»։ Եւ ուրեմն այդ մահուան — աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել՝ այդ մահերուն — յղուելով է որ «կեանքը կը հակադրուի, անոր ենթարկուելով» (անդ)։ Այս ձեւով, կեանքը դարձած է «կեանքին դրական ճշմարտութիւն մը ընձեռելու միակ հնարաւորութիւնը»։ Եւ «մահուան պահուն է որ հիւանդութիւնը եւ կեանքը կ՚ըսեն իրենց ճշմարտութիւնը. առանձնայատուկ, անզեղչելի ճշմարտութիւն մը» (148, 145)։ Վերջին հաշուով, մահը պիտի չծառայէ որպէս վերջնական՝ գագաթնակէտ կազմող կէտ։ Պիտի բանի ընդհակառակը որպէս ծագում։ Եւ այսպէս՝ նոյնքան կեանքը որքան հիւանդութիւնը «իրենց ծագումը կը գտնեն խորերը թաղուած այդ կէտին մէջ, որ է մահը, որ անոնց գոյութիւնը կը ղեկավարէ վարերէն։ Մահը, որ կազմախօսական յետադարձ հայեացքով, հիւանդութեան ճշմարտութիւնը կ՚ըսէր, հիմա անոր իսկական եղանակը հնարաւոր կը դարձնէ յառաջագունէ» (161-2, 158)։ Ու կը սկսինք հասկնալ, թէ ինչու Ֆուկոյի աչքին՝ Պիշայի (եւ կրնայինք աւելցնել՝ մեր) կենսապաշտութիւնը «երեւան կու գայ այս «մահապաշտութեան» յետնամասէն զատուելով» (148, 145)։
    Մահուան — մահուան յղացքին — կրած փոխակերպութիւնները պատմութիւն մը կը խոստանան, Ֆուկոյին կողմէ առաջադրուած իւրայատուկ իմաստով։ Հոս ալ սակայն՝ պատմական շրջաններու Ֆուկոյին յատուկ պարբերականացումը պահպանուած է։ Հարցը այն է որ պատմականօրէն ծանրակշիռ պահի մը հետ գործ ունինք — եւ Ֆուկոյին ոճը հոս կը դառնայ իսկապէս ուռուցիկ —, երբ «արեւմտեան աշխարհի ամենահին երեւակայական արժէքները կը խաչաձեւուին տարօրինակ վերակառուցումով մը, որ ախտա­բանական կազմախօսութեան բուն նշանակութիւնն է, եթէ ընդունինք զայն նկատի առնել որպէս քաղաքակրթական իրադարձութիւն մը, ինչո՞ւ չէ՝ նոյն կարգի իրադարձութիւն մը ինչ որ եղած էր անցումը աճիւնացնող մշակոյթէ մը դէպի թաղող մշակոյթ մը» (170, 166, ընդգծումը մեր կողմէ աւելցուած)։ Եւ կայ աւելին, քանի որ այդ քաղաքակրթական շրջադարձին կ՚ընկերակցի երկրորդ շրջադարձ մը, նոյնքան ծանրակշիռ։ Խնդիրը այն է, որ «հին արիս­տոտէլեան կանոնը — այն մէկը որ կ՚արգիլէր գիտական ճառասութեան կիրարկումը անհատին վրայ — վերցո­ւեցաւ, երբ լեզուին մէջ մահը գտաւ իր յղացքին վայրը. այն ատեն՝ տարածք մը բացուեցաւ ու տեսանելի դարձաւ անհատին տարբերակուած եղանակը» (175, 170)։ Մահացութեան պատմու­թիւնը ցայտած է երբ Վերածնունդը (որ մահը կ՚երեւակայէր որպէս մեծ հար­թիչ մը, «տեսակ մը հաւասարեցնող սատուռնեան պահ մը») տեղի տուաւ մահուան նոր ընկալումի մը։ Մահը այ­սուհետեւ դարձաւ «եզակիութեան կազմաւորիչ»։ Անոր մէջ «անհատը սկսաւ գտնել ինքզինք, խուսափելով միապաղաղ հասարակ կեանքէն. մահո­ւան դանդաղ, կիսով ընդյատակեայ բայց արդէն իսկ տեսանելի մօտեցումով, սովորական հասարակ(աց) կեան­քը [la sourde vie commune] վերջապէս տեղի տուաւ անհատականութեան. սեւ սահման մը առանձնացուց զայն եւ անոր ընձեռեց իր սեփական ճշմարտութեան ոճը» (176, 171)։ Պէտք չունինք մեր ուշադրութիւնը շատ պրկելու լսելու համար հոս հայտեգերեան ար­ձագանգներ, եւ անդրադառնալու որ մահուան «իմ-ըլլալու-հանգամանքն» է, որ կը հրամցուի մեզի հոս^[6]«Իմ–ըլլալու–հանգամանք» արտայայտութեամբ կը թարգմանենք անգլերէն mineness նորաբանութիւնը, որ իր կարգին կը … Continue reading։
     «Անտարակոյս մեր մշակոյթին համար վճռական իրողութիւն մը պիտի մնայ այն պարագան, որ անհատի վե­րաբերեալ անոր առաջին ճառասութիւնը պէտք է անցնէր մահուան այս հանգրուանէն» (200, 197)։ Այս կէտին վրայ է, եւ ոչ թէ օրինակ Տեքարթին հետ (որ հակառակ իր փիլիսոփայ ըլլա­լուն՝ կարծես թէ շատ կարեւորութիւն չէ տուած մահուան), որ Ֆուկոյ կը տե­ղադրէ իմացաբանական առումով հիմնական շրջադարձը, «մեր մշակոյթին մէջ անհատականութեան փորձընկալումը», որ «առնչուած է մահուան փոր­ձընկալումին» (201, 197)։ Յիշելով Հէօլտերլինի Էմպեդոկլէսը, Նիցչէի Զրա­դաշտը եւ «ֆրէօյտեան մարդ»ը (բայց տարօրինակօրէն՝ ո՛չ Հայտեկերի DaDasein-ը), Ֆուկոյ կը բացատրէ թէ ինչպէս մենք — մենք, որոնք երբեք արդիական չենք եղած —, այսուհանդերձ մեռնիլը սորված ենք բժշկագիտութենէն. ինչպէս պատահած է որ «մահուան հետ շեշտուած կապակցութիւն մը համընդհանուրին կը պարտադրէ որ եզակի դիմագիծը, եւ ամէն անհատի կու տայ կարողութիւնը ընդմիշտ լսելի դառնալու. անհատը մահուան կը պարտի նշանակութիւն մը, որ չի դադրիր իրեն հետ»։ Մահը «անդադար կրկնուած [ressassée]» (201, 198) այն է, ինչ որ կը միջամտէ, մեզի ընձեռելու համար «լեզուի համընդհանրութիւնը եւ անհատին դիւրաբեկ ու անփոխարինելի ձեւը» (201, 197), «անհատականութեան գեղեցիկ, ինքն իրեն պարփակող ձեւը» (202, 198)։ Անշուշտ բժշկագիտութիւնն է եւ ոչ թէ փիլիսոփայութիւնը, որ երեւան բերած է այս նորագիւտ «փիլիսոփայական թանձրութիւնը» (անդ)։ Բժիշկներն են, եւ ոչ թէ փիլիսոփաները, որոնք «խորագոյն կերպով զբաղած են մարդու փիլիսոփայական կարգավիճակով», եւ «այս բժշկական փորձընկալում»ն է, որ «այնքան մօտիկն է քնարերգական փորձընկալումին, Հէօտերլինէն մինչեւ Ռիլքէ մարդկային լեզուին կողմէ հետապնդուած փորձընկալումին» (անդ)։ Աւելի ուշ, Les Mots et les choses [Բառեր եւ իրեր] գիրքին մէջ, Ֆուկոն պիտի վերադառնար «հունաւորութեան եղանակներուն, ինչպէս որ վերլուծումի ենթարկուած են անոնք արդիական մտածողութեան ծիրէն ներս», եւ պիտի հարցնէր՝ «Մահը այն չէ՞, որուն հիման վրայ ճանաչողութիւնը ընդհանուր առմամբ հնարաւոր կը դառնայ — այնպէս որ հոգեվերլուծութեան բնագաւառէն ներս՝ կրնանք մինչեւ իսկ զայն նկատել հունաւորութեան մէջ մարդու կայութեան եղանակը յատկանշող փորձնական-անդրանցական կրկնակիութեան կերպարը»^[7]Michel Foucault, Les mots et les choses: Une archéologie des sciences humaines [Բառեր եւ իրեր։ Մարդկային գիտութիւններու հնախօսութիւն մը] (Gallimard, … Continue reading։ Չեմ կրնար աւելի երկար յամենալ այս կէտին վրայ, բայց կը տեսնենք թէ ինչպէս Ֆուկոյ շեշտօրէն կը հակադրուի այն գաղափարին, որուն համաձայն փիլիսոփայութիւնը միշտ մահով առաջնորդուած է ու «մեռնիլ գիտնալ»ն է որ անոր ուղղութիւն տուած է։ Ճիշդ է որ փիլիսոփայական աւանդութիւնը դէմք մը տուած է մահուան (Սոկրատէս), օրինապահ խորհրդատու նկատած է զայն (Էպիկուրոս), բայց այս քանի մը բացառութիւններէն անդին՝ չէ պատրաստած այն կալուածը, որ մահացութեան անունով կը յատկանշուի այսօր։ Ճիշդ ինչպէս «սեռականութեան» կալուածին ծնունդ տուողները ars erotica-ն կամ scientia sexualis-ը չեն եղած, նոյնպէս «մահացութեան» կալուածը կազմաւորող ars moriendi մը չէ գոյացած երբեք։
     Բայց սեռականութեան եւ մահացութեան միջեւ զուգահեռները անշուշտ բազմաթիւ են, ասոնցմէ առաջինը ըլլալով թերեւս «զսպողական վարկած»ը, զոր Ֆուկոյ ստիպուած էր իր կարգին երկարաձգելու, երբ «կեանք»ը եւ «կենսաքաղաքականութիւն»ը յառաջաբեմ կը մղէր, այդ պահուն ջնջելով, կամ մոռնալով, «մահացութիւն»ը որուն վրայ նախօրօք շեշտը դրած էր^[8]Սեռականութեան պատմութիւն գիրքի հրատարակութենէն հազիւ քանի մը տարի ետք, Լին Լոֆլան իր ընթերցողներուն … Continue reading։ Ֆուկոն չէ՞ր ըսողը, թէ «կեանքի շարժընթացներուն վրայ կեդրոնացնելով ուշադրութիւնը»՝ իշխանութիւնը իր «բարձրագոյն պաշտօնը»ը իրականացուցած էր, որ «այլեւս մեռցնել չէր հաւանաբար, այլ՝ ծայրէ ծայր կեանքը ներթափանցել»^[9]Միշէլ Ֆուկոյ, Սեռականութեան պատմութիւն, հատոր1, Իմացութեան կամեցողութիւնը, թարգմ.՝ Մարկ Նշանեան, Ինքնագիր … Continue reading։ Իշխանութիւնը, իր այս նոր հանգամանքով, դադրած էր ըլլալէ «մահուան հին լիազօրութիւնը» (անդ)։ Այդտեղ կատարուածը ենթադրաբար «մահուան որակազերծում»ն էր, եւ «մահէն խուսափելու համար ի գործ դրուած ջանք»ը (187, 182). աւելին՝ մահը դարձած էր «անտանելի» ։ Հոս ըսուածը այն է, որ «իշխանութենական ընթացակարգերը տեւական հեռանացած են» մահէն (անդ)։ Իրապէ՞ս։ Եղած է ուրեմն մահուան զսպո՞ւմ մը, անկէ փախո՞ւստ մը, մահը հերքող կեցուա՞ծք մը։ Ֆուկոն կը յիշեցնէ որ «երբեք պատերազմները այդքան արիւնալից չեն եղած որքան ԺԹ. դարէն ի վեր եւ համեմատութիւնները յարգելով — երբեք պետական վարչակարգերը իրենց բնակչութիւններուն վրայ այդպիսի ողջակէզներ չէին գործադրած» (185, 179)։ Այսպէս՝ « Լման ժողովուրդներ կը պատրաստուին զիրար սպաննելու, ապրելու անհրաժեշտութեան անունով։ Ջարդերը դարձած են կենսական» (անդ)։ Իշխանութիւնը — այդքան ընթացիկ դարձած բառով մը՝ կենսիշխանութիւնը — «լման հասարակութիւն մը մահուան սպառնալիքին յանձնելու լիազօրութիւն»ն է (185-6, 180)։ Կեանքին հոգ տանելու մտահոգութեամբ, ահաւասիկ նոր երազ մը։ «Ճիշդ է որ ցեղասպանութիւնը արդիական իշխանութիւններուն երազն է, բայց ատոր պատճառը այն չէ՛ որ մեռցնելու հին իրաւունքը վերադարձած է. այլ ա՛յն՝ որ իշխանութիւնը այսուհետեւ կը գտնուի ու կը գործադրուի կեանքի մակարդակին, մարդկութեան, ցեղին եւ բնակչութեան զանգուածային երեւոյթներու մակարդակին» (անդ)։
     Սոյն յօդուածին վերջին բաժինով, կ՚ուզեմ բացատրել հետեւեալը. ճիշդ է որ սեռականութիւնը ենթակայութիւնը ղեկավարող ճառասութիւնն է, որուն ընդմէջէն անհատականութիւնը «կը գտնէ» ինքզինք, բայց մահացութիւնը կը շարունակէ խօսիլ տարբեր ենթակայի մը, ենթակայի մը որ անառարկելիօրէն հաւաքական է (վերը մէջբերուած վերջին տողերուն մէջ, նոյն ինքն Ֆուկոն կը յիշէ «մարդկութիւն»ը, «ցեղ»ը, «բնակչութիւն»ը։ Այս Sammelperson-ին՝ «բնիկ»ի հաւաքական կերպարին ընդմէջէն է, որ Մարկ Նշանեան ցոյց կու տայ թէ ենթական, ըստ էութեան, ժողովուրդն է, ազգն է^[10]Հայերէն «բնիկ» բառով կը թարգմանենք անգլերէն native-ը (ֆրանսերէն՝ le natif)։ Կը կորսնսցնենք այդ ձեւով native-natif … Continue reading։

ԲՆԻԿԻՆ ՄԱՀԸ

Սկիզբը բացատրեցի որ Մարկ Նշանեան կը գրէ մահուան մասին, մահուան իրողականութեան մասին։ Իր բոլոր գրուածքներու պարագային՝ ճիշդ է ըսուածը, եւ սակայն մահացութեան պատմութեան վերաբերեալ՝ Նշանեանի գրիչէն ելած ամենէն բացայայտ ներդրումը կը գտնուի Le Deuil de la philologie գործին մէջ^[11]Marc Nichanian, Le Deuil de la philologie, MétisPresse, Ժընեւ, 2007։ Կայ անգլերէն թարգմանութիւն մը. Mourning Philology: Art and Religion at the Margins of the Ottoman … Continue reading։ Գիրքը յստակ ու բացայայտ կերպով՝ սուգի «մասին» է, սգալու անկարելիութեան եւ արգիլումին, եւ որոշ սուգի մը ընդհանրացումին, զոր Նշանեան կը վերագրէ իր կողմէ «գեղագիտական ազգայնականութիւն» կոչուածին, այսինքն՝ բանասիրութեան։ Հիմնուելով Հէօտերլինին վրայ, ինչպէս ըրած են իրմէ առաջ Ֆուկոն եւ ուրիշներ, Նշանեան կը կեդրոնանայ մեր «բանասիրական ներկային, այսինքն՝ բանասիրութեան սուգին» վրայ^[12]Le Deuil de la philologie, էջ 15։ Mourning Philology, էջ 5։։ Խօսքը անգամ մը եւս գիտութեան մասին է, — մահուան եւ սուգին վերաբերեալ մեր գիտցածին եւ չգիտցածին մասին։ Որովհետեւ «այսօր ոչինչ գիտենք սուգին մասին (կ՚ուզեմ ըսել Աղէտը սգալու, աղիտալի սուգին մասին), բացարձակապէս ոչինչ, բացի անկէ որ բանասիրութիւնը ըսած է մեզի»։ Բայց ուշադիր, միեւնոյն ժամանակ՝ «բանասիրութիւնը սուգը կը կրէ ինքն իր մէջ, սուգ մը որ կը վերաբերի նաեւ իրե՛ն», եւ սակայն բանասիրութիւնը «անկարող է ինքն իր սուգը տեսնելու եւ ճանչնալու», եւ այդ «աներեւակայելի անկարողութիւնն է, զոր բանասիրութիւնը կը հեռարձակէ “ազգայնացնող” ծրագիրին վրայ» (21, 10)։ Ազգին յայտնաբերումը, ինքն իրմով յայտնաբերուած ազգը, իր «գրական լեզուներ»ով, կարելի դարձած են միմիայն շնորհիւ բանասիրութեան կողմէ ինքն իր սուգին ապշեցուցիչ անգիտութեամբ» (անդ)։ Ինչպէ՞ս պէտք է հասկնանք այս ըսուածը։ Նախ եւ առաջ պէտք է հետեւինք այն տարօրինակ աւելաբանութեամբ ըսուածին, որ կը կրկնէ ու կը փոխարինէ ազգի յայտնաբերումը, իմա՝ «բնիկին յայտնութիւնը “ազգային” գիտակցութեան մէջ» (անդ)։ Պէտք է նաեւ սկսինք աւերումով, «աւերումի մը փորձընկալումով», որ իր մէջ կը բովանդակէ «մնջութիւն, օտարում, կոտորակում, քայքայում» (35, 19)։ Կրնայ անշուշտ զարմանալի թուիլ որ բնիկին այդ աւերումը եւ բնիկին յայտնաբերումը նոյն պահուն տեղի կ՚ունենան, բայց այդ համաժամանակութենէն զատ՝ բնիկին աւերումը դժուար ըմբռնելի է, եւ այդ է պատճառը, կ՚ըսէ Նշանեան, որ հարցնել պէտք է. «Ճիշդ ի՞նչ տեսակ աւերումի հետ գործ ունինք։ Եւ ամէն բանէ առաջ. արդեօք այդ աւերումը կապ մը ունի՞ ետքը պատահելիք Աղէտին հետ»։ Ու պատասխանը չ՚ուշանար հեղինակի գրչին տակ, պարզաբանումի ձեւով. «Մեհեանի սերունդին փորձառութիւնը նախա-մահի փորձառութիւնն էր», որուն մէջ «Աղէտը արդէն իսկ արձանագրուած էր» (անդ)։
     Պէտք է յամենանք այդ կրկնակի երկուութեան շուրջ, որ երկու անգամ արձանագրուած է, սկիզբին եւ վերջաւորութեան միջեւ, ծնունդին եւ մահացութեան միջեւ, բնիկի յայտնաբերումին եւ բնիկի աւերումին միջեւ։ Պէտք է ուշադիր ըլլանք անոր դժուարամատոյց ժամանակայնութեան, որովհետեւ այդտեղ երկու զատ իրադարձութիւններու հետ չէ՛ որ գործ ունինք, ո՛չ ալ տեսակ մը պատումային կամարի մը հետ։ Այդ կէտին վերաբերեալ, Նշանեան շատ յստակ ձեւով կ՚արտայայտուի։ «“Աւերում”ը բնիկին կազմաւորիչ տարրն է», աւերում մըն է զոր «բանասիրութիւնը միշտ նկատած է որպէս բնիկին յատուկ աւերումը» (54, 33)։ ՀԵտեւաբար սխալ պիտի ըլլար խորհիլ որ բնիկին յայտնաբերումը, բնիկին ծնունդը կը վերաբերին Աղէտին։ Չե՛ն վերաբերիր։ Քայքայումը, սուգը — միշտ ներկայ եղած են, միշտ բնիկին իւրայատկութիւնը կազմած, սկիզբէն իսկ։ Արուեստով, արուեստին ընդմէջէն, «ժողովուածին սկզբնական ժողովումը, ինչ որ “ժողովուրդ” կը կոչենք» կը յայտնուի որպէս «քայքայումի միւս երեսը» (55, 34)։ Բնիկին ծնունդը, «“ազգային”ին ցայտումը» եւ «ազգային ծրագիրը» նոյն պահուն եւ որպէս նոյն երեւոյթին մէկ ուրիշ եղանակը՝ բնիկին աւերումը կը հանդիսանան։ Ահա՛ ինչու «մնջութիւնը յատկանիշն է “բնիկ”ին» (70, 46)։ Ահա՛ ինչու «բնիկը չի կրնար լսել ինքն իր պատումները եւ չի կրնար ապրիլ որպէս ինքն իր աւանդութիւններուն ժառանգորդն ու ներկայացուցիչը…։ Կտրուած է ինքն իրմէ, իր անցեալէն եւ իր սեփական յիշողութենէն։ Կերպար մըն է, որ չունի ինզինքը ներկայացնելու կարողութիւնը» (71, 47)։
     Բայց այս երկուութիւնը որուն ակնարկեցի վերը, եւ որուն Նշանեան կը վերադառնայ բազմաթիւ անգամներ, նաեւ հօր եւ որդիի միջեւ երկուութիւնն է։ Թերեւս կարելի ըլլայ ըսել որ որդիին ձայնը (բնիկին ծնունդը) հօր մահն է (բնիկին աւերումը)։ Եւ ի հարկէ բանաձեւումներէն մէկուն համաձայն՝ «որդին կը բանայ բերանը պոռալու համար այն վայրկեանին երբ հայրը մեռնելու վրայ է» (72, 48)։ Բայց այս տարբերակը կը բարդանայ երբ կ՚անդրադառնանք որ հայրը «հաւաքականութեան հիմնաքարն է»։ Հետեւաբար նոյնիսկ եթէ կարելի է խորհիլ որ «որդին կը փրկէ հայրը աւերումէն», ամբողջ այս պատմութիւնը հասկնալու աւելի ճիշդ ձեւը այն է, որ «որդին կը փրկէ հօր աւերումը»։ Ու կարելի չէ անտեսել անգամ մը եւս այն պարագան, որ հայր կամ որդի, հայր եւ որդի, աւերումը կը մնայ ինչ որ է՝ «բնիկին աւերումը»։ Եւ ճիշդ ինչպէս նոյն երեւոյթին մէկ ուրիշ տարբերակով՝ «բնիկ»ի եւ «ճանապարհորդ»ի երկուութիւնը կը դադրէր ըլլալէ «մէկ ու միակ անձի մը արկածախնդրութիւնը», քանի որ ճանապարհորդը «ինքը արդէն իսկ երկու էր, արդէն իսկ բաժնուած էր ընդմէջ ճանապարհորդին որ է՛ր եւ բնիկին, որ նոյնպէս է՛ր ինքը, անխուսափելիօրէն» (82, 55), նոյնպէս «բնիկին խօսքը» երկակի է, «ենթադրաբար կու գայ ամենահին ժամանակներէն», լուսաւորուած է «երկու տեսակի հնախօսութիւններով», ինչ որ կը փաստէ որ «այսօր ապրողներու կենդանի խօսքը կը լսուէր ու կ՚ընդունէր որպէս “հնագոյն”…, ճիշդ ինչպէս դամբանաքարերու արձանագրութիւնները կամ մոռցուած ձեռագրերու յիշատակարանները» (83, 56)։ Այն չափով որ կը խօսի, «անհատ մըն է, որուն խօսքը մեզի կը հասնի դարերու խորքէն, ճիշդ է՝ քիչ մը տկարացած ու ջնջուած, բայց ո՛չ աւելի տկարացած ու ջնջուած քան աւերակի վերածուած հնադարեան յուշարձանները» (անդ)։ Ուրեմն կ՚ապրի՞ արդեօք բնիկը։ Կարելի է մինչեւ հարց տալ, թէ արդեօք իրական է։ «Հոս իրականութեան հետ հանդիպումի խօսքը չի կրնար ըլլալ, քանի որ բնիկի ետեւը չկայ իրականութիւն մը զոր կարելի ըլլար ճանչնալ, որուն կարելի ըլլար հանդիպիլ… բնիկը կերպար մըն է» (107, 74)։ Պարզապէս «իր ստեղծման պահը այն պահն է, երբ իր կերպաւորումին ներքին անհրաժեշտութեամբ՝ իր վրայ կը հրաւիրէ բանասէրին հայեացքը» (119, 82)։ Եւ սակայն կը մնայ «աւերակի եւ յուշարձանի իր կերպարանքով… չի խօսիր» (123, 85)։ Ու վերջապէս՝ բնիկը այն է, որ «աւերումը կը փոխադրէ իր հետ ու իր մէջ։ Աւանդութեան աւերումին կերպարն է։ Մնացորդ մըն է [résidu]։ Բնիկին յայտնաբերումը որպէս բանասէրին շուքը, որպէս մնացորդ, արեւելաբանութեան ձեւն է իր առարկային պատմականացումը իրականացնելու» (138, 97)։ Ամփոփենք. բնիկը մահը ներկայացնող կերպար մըն է։ Անոր կեանքը  — ազգին կեանքը — մահուան տեսանկիւնէն դիտուած է («ինքնահայեցողական» կերպով^[13]«Ինքնահայեցողական» բառը կը համապատասխանէ անգլերէն autoscopic-ին, որ նոյն իմաստով ու նոյն նպատակով գործածուած էր … Continue reading), կենսապաշտութիւն մըն է որ երեւան կու գայ «մահապաշտութեան» մը խորքէն զատուելով։ «Բնիկին կերպարը, նոյնիսկ երբ բացակայ է ան, իր քաշողական ուժը կը գործէ բանասէրին վրայ, ինչպէս պիտի ընէր “սեւ ծակ” մը, հում նիւթի բացակայութիւն որ դէպի իրեն կը քաշէ հում նիւթը» (142, 99)։ Այս շարժումին մէջ «դէպի ժողովուրդի մը կենդանի (եւ արդէն իսկ մեռեալ) խօսքը», ազգի մը ծնունդին վկաներն են, այո, «ազգային երեւակայութեան մեծափարթամ պատմութեան մը առաջին պահը» (143, 100), բայց միեւնոյն ժամանակ՝ վկաներն ենք այն իրողութեան, որ ազգ կոչուածը արդէն ու սկիզբէն մեռեալ էր։ Ո՛չ թէ միայն անհատական մահով ուրեմն, ինչպէս ֆուկոյին կողմէ նկարագրուածը, այլ՝ «հաւաքական մահեր»ու, «զանգուածային մահեր»ու ճամբով։
     «Ո՞ւր է այս ամբողջին կորիզը։ Բնիկին յայտնաբերումն է եւ անոր փորձառութիւնը որպէս վկայ եւ արդէն իսկ որպէս վերապրող, անյիշատակ աւերումի մը, ամէն տեսակի յիշողութիւն կանխող աւերումէ մը մնացորդը» (182, 130)։ Ուրեմն բնիկին ծնունդը, բանասիրութեան եւ ազգագրութեան միջեւ, վերապրողը, վկան — ասոնք բոլորը կ՚ամփոփեն այն ներդրումը, որով Մարկ Նշանեան օգնութեան կու գայ մեզի, որպէսզի ըմբռնենք «գեղագիտական ազգայնականութիւն»ը, որպէս պատմական երեւոյթ։ Ազգ, բնիկ, ծնունդ (nation, native, natality)։  Ինչ որ փորձեցի ցոյց տալ՝ այն է, որ Նշանեան կը գրէ մահացութեան անգիր պատմութեան մը ներածական գլուխը, երբ կը խօսի ազգի ծնունդին մասին, որպէս արդէն իսկ ու սկիզբէն մեռեալ։ Պատմական փաստին ու իրողութեան յայտնագործութիւնը, այո, նաեւ ցեղասպանական կամեցողութեան հերքումը, բայց նաեւ ու միաժամանակ, ժողովուրդի, արդիական առումով ազգութեան ցայտումը, երեւան գալը, որպէս արդէն իսկ ու սկիզբէն մեռեալ, արդէն իսկ ու սկիզբէն սպաննուած։