«ՄԵՆՔ՝ ԱՆ-ՀԱՅԵՐՍ»

Ինչ որ պէտք է ընենք, այո, տեւաբար կրկնել է ցեղասպանութեան եւ
Աղէտի էաբանական տարբերութեան քննութիւնն ու հետախուզութիւնը,
որպէսզի Աղէտն իսկ, անոր աղէտային տարողութիւնը երբեք չմոռցուի։
– Մարկ Նշանեան, “Between Genocide and Catastrophe”

ՄԱՐԿ Նշանեանի գործին նուիրուած այս յատուկ թիւին բերած աշխատակցութեամբս, կ՚ուզեմ վերադառնալ քանի մը տարի առաջ Մարկին ու իմ միջեւ տեղի ունեցած փոխանակութեան, որ լոյս տեսաւ Տէյվիտ Լ. Էնկին եւ իմ կողմէս խմբագրուած Loss: The Politics of Mourning հաւաքական հատորին մէջ^[1]David Kazanjian and Marc Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, in David L. Eng and David Kazanjian, eds., Loss: The Politics of Mourning, Berkeley, University of California Press, 2003, … Continue reading։ Վերջին երկու տասնամեակներուն, յաճախ վերադարձած եմ այդ փոխանակութեան, աւելի մօտէն քննելու համար այն հրատապ եւ սակայն բծախնդրօրէն բանաձեւուած հարցերը, որոնց հետ դէմ առ դէմ գտնուեցայ այն ատեն եւ որոնք այնուհետեւ շարունակած են դէմս ցցուիլ։ Անշուշտ, կը կարծեմ որ երբեք պիտի չդադրիմ այդ փոխանակութեան վերադառնալէ, որովհետեւ հոն յարուցուած հարցերը յարակարծօրէն թէ՛ անմիջական պատասխան կը պահանջեն եւ թէ՛ աւելի հեռու ապագայի մը պէտք է սպասեն պատասխան ստանալու համար։ Այդ ժամանակ, գրած էի որ մեր փոխանակութեան պատշաճ բնաբան մը պիտի ըլլար Մարկի սկզբնական պատասխանը, երբ խնդրած էի իրմէ որ բացատրէ ցեղասպանութեան եւ Աղէտի միջեւ իր յառաջացուցած տարբերակումը. Մարկի խօսքով՝ «Մէկ օրէն միւսը պիտի չկատարուի, շատ լաւ գիտես»^[2]Idem, էջ 128։ Այս փորձագրութեան ընթացքին, կը պահեմ այդ փոխանակութեան մէջ մեր որդեգրած ձեւը, Մարկ Նշանեանին … Continue reading։ Փաստօրէն՝ այդ խօսքին երկու իմաստները կանխատեսական, նոյնիսկ մարգարէական բնոյթ ունէին. ցեղասպանութեան ու Աղէտի միջեւ տարբերակումը կը շարունակէ զգացնել իր անմիջական անհրաժեշտութիւնը (պէտք է հասկցուի այսօ՛ր, չենք կրնար սպասել վաղուան զայն հասկնալու համար) եւ միաժամանակ՝ անորոշ բայց հեռաւոր ապագայի մը մէջ զետեղուած (կարելի չէ արագօրէն յստակացնել, եւ հազի՛ւ թէ սկսած ենք հասկնալ անոր բոլոր հետեւանքները)։    
     Յարգելով ե՛ւ այդ հրատապութիւնը, ե՛ւ այդ անխուսափելի յետաձգումը, կ՚ուզեմ վերստին անդրադառնալ երկու կէտերու, որոնք ընթեռնելի են փորձագրութեանս սկիզբը դրուած բնաբանին մէջ, որ կը բխի մեր փոխանակութենէն^[3]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, էջ 143։։ Առաջին՝ ի՞նչ է «ցեղասպանութեան եւ Աղէտի միջեւ էաբանական տարբերութիւն»ը, եւ երկրորդ՝ ճիշդ ի՞նչ պիտի ըլլայ «աղէտային տարողութեան» յիշողութիւնը։ Յընթացս, լայնօրէն պիտի օգտուիմ Մարկի 2014ի գիրքէն՝ Mourning Philology: Art and Religion at the Margins of the Ottoman Empire, որ մեր փոխանակութեան քննարկած նիւթերէն մէկ քանիին ընդլայնուած մշակումը կը հրամցնէ^[4]Marc Nichanian, Mourning Philology: Art and Religion at the Margins of the Ottoman Empire [Բանասիրութեան սուգը։ Արուեստ եւ կրօնք Օսմանեան … Continue reading։ Այս հարցերուն կը վերադառնամ, նոյնպէս բնաբանիս պարունակած՝ անոնց «քննութիւնն ու հետախուզութիւնը» «տեւաբար կրկնել»ու միանշանակ կոչին հետեւելով։

 

Ա. ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԱՂԷՏ

Մարկին ամենէն լաւածանօթ եւ յաճախ թիւրըմբռնուած գաղափարներէն մէկը ցեղասպանութեան եւ Աղէտի զատորոշումն է։ Ի վերջոյ՝ զարմանալի չէ. թիւրըմբռնումները անխուսափելիօրէն կը հաստատեն գաղափարին հրատապութիւնը, ինչպէս եւ անոր լման հետեւանքները հանելու պարտականութեան դէմ յանդիման՝ մեր շարունակական դժկամութիւնը։      
     Այդ թիւրըմբռնումին ամենէն ահռելի տարբերակը, անշուշտ, ոմանց պնդումն է (գոնէ Միացեալ Նահանգներուն մէջ), թէ Աղէտի մասին Մարկին պաշտպանած գաղափարը կը հերքէ ցեղասպանութեան իրողութիւնը։ Այդ պնդումը աղաղակող կեղծիք մըն է. դժուար կարելի է ներել անոնց, որոնք նման անհեթեթութեան մը մեղադրանքը կը փաթթեն վերապրողներու այս զաւակի վզին, մանաւանդ երբ գիտենք որ ամենէն հմուտն է ան մեր բոլոր մտաւորականներուն մէջ։ Ահաւասիկ օրինակ մը եւս, համոզուելու համար թէ ցեղասպանութեան եւ անոր հետեւանքներուն ենթարկուած մարդիկ ինչպէս կրնան անվերջ ճակատիլ իրարու դէմ, վերստին ի գործ դնելով ինչ որ Մարկը կը կոչէ «դահիճին տրամաբանութիւնը»ը։ Լման պետութիւններ հիմնուած են եւ կը ծաղկին այսօր հսկայածաւալ չափերու հասած եւ բրտօրէն վերանորոգուած նման կրկնարարքերու տարբերակները գործադրելով։ Մեր ժամանակաշրջանին՝ այդպիսի բիրտ կրկնարարքերու ամենէն վայրագներէն մէկն է թերեւս այն պնդումը, որ Պաղեստինի իսրայէլեան գրաւման դէմ յարուցուած բոլոր քննադատութիւնները հակասեմական բնոյթ կը կրեն։ Հայոց պատմութեան մէջ ալ անպակաս են հարկաւ այսպիսի երեւոյթներ։ Պէտք ունի՞նք վկայակոչելու ինչ որ Մարկի անուանումով՝ ցեղասպանութեան զուգահեռ երեւոյթ մը հանդիսացած է կամ նոյնիսկ երկրորդ ցեղասպանութիւն մը. 1930ական եւ 1940ական թուականներուն՝ առաջին ցեղասպանութենէն վերապրած բազմաթիւ անձերու անհետացումը եւ սպանութիւնը ստալինեան գործառնութեան ուղղափառութեան սպասարկող հայորդիներու ձեռքով^[5]Nichanian, Mourning Philology, էջ 60. Marc Nichanian, Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Century, Volume One: The National Revolution, Princeton, Gomidas Institute, 2002, … Continue reading։ Պնդել, որ Աղէտի մասին Մարկի պաշտպանած գաղափարը կը մերժէ ցեղասպանութեան իրողութիւնը, ուրիշ բան չէ եթէ ոչ Մարկի զարգացուցած փաստարկները իրենց հրատապ բարդութեամբ ջնջելու եւ անոր քննական մտածողութիւնն իսկ արգիլելու միտում մը։ Այս ահաւոր պնդումը պէտք է վերյիշել զայն դատապարտելու հսմար միայն եւ նման անճոռնիութիւններու դէմ պայքարելու մեր մնայուն յանձնառութիւնը յայտարարելու համար։ 
     Նոյնքան բիրտ, բայց թերեւս աւելի ազդեցիկ է այն թիւր հասկացողութիւնը, որուն համաձայն՝ «Աղէտ» բառով Մարկը կը հասկնայ կա՛մ հայերու սպանութիւնը եւ կա՛մ հայերու սպանութեան ճանաչման պակասը, ենթադրելով որ այս «Աղէտ»ը կարելի է սրբագրել անոր պատմութեան արխիւները ճոխացնելով, դրապաշտ պատմութիւններ շարադրելով կամ պետականօրէն հովանաւորուած ճանաչումներ ձեռք բերելով։ Ասոնք «Ցեղասպանութիւն» բառի ճարտար սահմանումներ են, ինչպէս որ օգտագործուած է Հայերու մեծամասնութեան կողմէ։ Բայց «Աղէտ» բառով Մարկին հասկցածը չե՛ն։ 
     Ի՞նչ է, ուրեմն, «ցեղասպանութեան եւ Աղէտի միջեւ էաբանական տարբերութիւնը»։ Նախ եւ առաջ՝ էաբանական տարբերութիւն մըն է, ինչ որ կը նշանակէ թէ փորձապաշտ կամ պատմական տարբերութիւն չէ։ Աղէտը, որպէս այդպիսին^[6]Marc Nichanian, The Historiographic Perversion, trans. Gil Anidjar, New York, Columbia University Press, 2009, էջ 11 (“The genocidal will, in other words, is that which wants to abolish the fact … Continue reading, ցեղասպանութենէն տարբեր է, ցեղասպանութենէն տարբեր գոյացութիւն մը ունի, էապէս կը տարբերի անկէ, ինչ որ կը նշանակէ թէ անոր էութիւնը տարբեր է։  Ի՞նչ է այդ էութիւնը։ «Պէտք է շեշտել այն իրողութիւնը, որ Աղէտը՝ ցեղասպանութիւնը չէ», գրած էր ինքը մեր փոխանակութեան մէջ, որովհետեւ «ջնջելու դիտաւորութիւնը, բնաջնջելու դիտաւորութիւնը ինքնին աղէտաբեր չէ։ Կեանքեր կ՚ոչնչացնէ, բայց չի կրնար մահը ոչնչացնել։ Աղէտաբեր կը դառնայ երբ մահը կ՚ոչնչացնէ, եւ մահը ոչնչացնելով՝ մարդուս մարդկութիւնը կ՚ոչնչացնէ»^[7]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, էջ 134։։ Ցեղասպանութիւնը կեանքեր կը կործանէ, Աղէտը մահը կը կործանէ։ 
     Ի՞նչ կը նշանակէ «մահը կործանել» կամ «մահը ոչնչացնել»։ Եւ ինչպէ՞ս նման ոչնչացում, իր կարգին, «մարդուս մարդկութիւնը կ՚ոչնչացնէ»։ Մեր փոխանակութիւնը խթանող յօդուածին մէջ՝ “Catastrophic Mourning”, Մարկը կը բացատրէ Աղէտին տարողութիւնը.  

Ինչ որ կը քայքայէ հետեւաբար (ու արկածեալը այն մէկն է որ, ամենէն անմիջական, շօշափելի ու բիրտ ձեւով քայքայումի փորձընկալումին մատնուած է) բնաջնջումը չէ՛ որպէս այդ, բան մը որ յաճախ կը մոռցուի կամ պարզապէս կ՚անգիտացուի (եւ մարդիկ կը փորձեն փաստել որ բնաջնջումը իրապէս տեղի ունեցած է, որ այսքան թիւով մահերու տեղի տուած է, կարծես թէ ա՛յդ ըլլար էականը). ինչ որ քայքայէ մահերը չեն, ըլլան իսկ տասնեակ հազարաւոր կամ միլիոններով։ Չէ, քայքայողը անէացնելու կամեցողութիւնն է, որովհետեւ այդ մէկը չի կրնար ներգրաւուիլ որեւէ բացատրութեան ծիրէն ներս, հոգեբանական կամ այլ։ (…) Քայքայողը սուգին արգիլումն է^[8]Nichanian, “Catastrophic Mourning”, trans. Jeff Fort, in Eng and Kazanjian, Loss, էջ 115-116։։ 

     Ուրեմն «մահը կործանող»ը «ոչնչացնելու կամեցողութիւն»ն է, ինչ որ Մարկ այլուր կը կոչէ «ցեղասպանական կամեցողութիւն» (la volonté génocidaire), ինչպէս եւ «սուգի արգիլում»։ Այս ցեղասպանական կամեցողութիւնը ո՛չ միայն մղումն է ժողովուրդի մը մէկ մասը կամ մեծամասնութիւնը սպաննելու, այլեւ այնպիսի ձեւով կատարելու, որ սպանութիւնը գտնուի մեր պատկերացումի/վերկայացումի, նկատառումի կամ արտայայտութեան սահմաններէն անդին։   
     Մարկը որոշապէս կ՚ընդունի, որ այս անվերկայանալիութիւնը փորձական տարր մը ունի. կարգ մը փաստերու ջնջումը, դէպքերու ժխտումը, ճանաչումի պակասը։ Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Centuryի մէջ օրինակ կը գրէ հետեւեալը. 

Բնաջնջական կամեցողութիւնը չի կրնար արխիւներ ունենալ, եթէ ճիշդ է որ այդ կամեցողութիւնը ըստ էութեան հիմնուած է արխիւի ոչնչացումին վրայ։ Այդ է պատճառը, որ բնաջնջումը չի կրնար յիշողութեամբ դիմաւորուիլ, հետեւաբար նաեւ՝ սուգով։ Ուրիշ առիթով բացատրած եմ ցեղասպանական մեքենային գործարկումը, իր երկու մակարդակներով։ Նախ՝ հրամաններու երկու մակարդակները (բացայայտ ու գաղտնագիրով). Յետոյ՝ իշխանութեան մեքենային երկու մակարդակները (կառավարութիւնը եւ ընդյատակեայ որոշողը՝ կուսակցութիւնը). վերջապէս՝ դահիճներու եւ մարդասպաններու երկու մակարդակները (պաշտօնական եւ գաղտնի Թեշքիլաթը-Մահսուսան, վերջինս՝ կուսակցութեան դրամով ֆինանսաւորուած)^[9]Nichanian, Writers of Disaster, էջ 14։։

     Ցեղասպանութեան գործադրութեան ձեւը յաջող կերպով խափանած է զայն պատկերացնելու/վերկայացնելու հնարաւորութիւնը, աղէտաբեր հետեւանքներով։ Մարկը նոյնիսկ փորձական զատորոշում մը կը գծէ «ցեղասպանական մեքենայի գործողութեամբ» այս «արխիւի ոչնչացում»ին եւ «1936-37ի ստալինեան Սարսափ»ի ընթացքին սպանութիւններու վաւերագրումին միջեւ.  

Այսօր, 1936-37ի դէպքերը հասկնալու համար, գրեթէ բոլոր տուեալները հասանելի են։ Չարենցի անձնական թուղթերը փրկուած են։ Չարչարանքի տակ կորզուած յայտարարութիւնները, ինչպէս ըսի, պահուած են եւ այսօր տրամադրելի են։ Աւելին՝ հրամանները արձակողներուն լման շղթան, Ստալինէն մինչեւ Հայաստանի սահմաններէն ներս Արհաւիրքը գործադրող կառավարական յետին պաշտօնեան, կարելի է վերակազմել, ինչպէս լման Սովետական Միութեան մէջ դէպքերու շրջածիրը։ Մոսկուայի դատավարութիւնները, այդ օրերուն իսկ, լրատուական միջոցներով հանրային բնոյթ ունէին։ Արհաւիրքը պէտք է բեմադրուէր գրեթէ համաշխարհային չափանիշներով…։ Սովետական Միութեան փլուզումը անշուշտ նպաստեց գիտութեան այդ ընդարձակումին։ Եթէ չպատահէր, արխիւները այդքան լայն չէին բացուեր…։ Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութեան այդ հեռաւոր անկիւններուն մէջ պատահած ոճիրը շատ տարբեր է իր բնոյթով։ Դահիճը կը մնայ հասողութենէ անդին^[10]Nichanian, Writers of Disaster, էջ 12-13։։

     Ուրեմն, շօշափելի զատորոշում մը կայ՝ պատահելու ժամանակ եւ պատահելէն ետք իրենց իրականութիւնը խաթարող զանգուածային սպանութիւններուն (Աղէտը), մէկ կողմէ, եւ ցուցադրուող, արձանագրուող եւ արխիւաւորուող զանգուածային սպանութիւններուն (ստալինեան Սարսափը) միջեւ։      
     Սակայն, մինչ Աղէտը կը յատկանշուի փաստերու յարաբերական պակասով, ատիկա անոր աղէտային էութիւնը չէ, այսինքն՝ ցեղասպանական կամեցողութիւնը, մահուան ու մարդկայնութեան ոչնչացումը, սուգի արգելանքը, որովհետեւ Աղէտին մէջ գոյութենական տարր մըն ալ կը թուի ըլլալ՝ սպանութիւններուն,  տեղահանումներուն ու ցրուումներուն անհաշուելի, շարունակուող ընդարձակութիւնը։ Մարկը բազմիցս մեզի կը յիշեցնէ, որ վկաները (ի շարս որոնց՝ Զապէլ Եսայեան) այս ընդարձակութիւնը յիշած են որպէս սահմանազանց փորձառութիւն մը, ո՛չ թէ մահերուն պատճառով, այլ որովհետեւ նման մահեր սգալու ժամանակ կամ տարածք կամ լեզու չկար։ Մարկին համար, նման ժամանակ կամ տարածք կամ լեզու երբեւէ չէ յայտնուած. «Խօսքին, իմաստին եւ պատկերին կոտորակումը մէկ բառով միասնաբար կ՚արտայայտուի, բառով մը որ Աղէտի յատկանիշն իսկ է այստեղ. “անսահմանելի”…։ Շղթայազերծուած բրտութիւնը բոլոր փաստացի չափերէն անդին էր։ Այդ պատճառով է որ կ՚արգիլէ սուգը»^[11]Nichanian, “Catastrophic Mourning”, էջ 114 (“The shattering of speech, of sense, and the shattering of the image come together here in a single word, in this word that qualifies the … Continue reading։  Որովհետեւ Մարկը համաձայն է Սոփոկլէսին հետ, երբ կ՚ըսէ որ սուգը մարդկայինին էութիւնն է. «Մարդկային էակներուն համար՝ սուգն է իրենց մարդկայնութեան էատարրը։… Սոփոկլէս կ՚ըսէ. աշխարհի երեսին բոլոր էակներուն մէջ ամենէն հրէշայինը մարդն է։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ կրնայ կապ հաստատել ինքն իր մահուան, ինքն իր անհետացումին հետ։ Բայց այդ “կապ”ը երեւան չի գար մահուամբ, սուգի արարողութիւններով, անհատական մահուան հետ դիմառդիմութեամբ. երեւան կու գայ այն ծայրագոյն պահուն, ուր սուգը արգիլուած է։ Այդ պահը Աղէտին պահն է»^[12]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe,” էջ 126 (“Mourning is what constitutes the human for humans…Sophocles says: Man is the most monstrous (or the most uncanny) of … Continue reading։ Օսմանեան կայսրութենէն դէպի թրքական պետութիւն բիրտ անցման շրջանին, հայերուն պատահածին հիմնական եղելութիւններէն մէկը այն եղած է, որ սպանութիւնները անսգալի (unmournable) դարձան, ու այսպէսով՝ որեւէ մարդկային փորձառութենէ անդին զետեղուեցան, վերածուելով անսահման բանի մը։ Ինչպէս Մարկը նշեց մեր փոխանակութեան ընթացքին, ա՛յս է Զապէլ Եսայեանի մատնանշածը Կիլիկիոյ ջարդերուն մասին, 1911ի «Աւերակներուն մէջ» գիրքով, երբ կը գրէ. «Ու ինչ որ անկանգնելի ու անդարմանելի կը թուի այս անսահմանելի աղէտին մէջ, մոխրացած տուները, քանդուած այգիները չեն, ոչ ալ մեռնողներու թիւին մեծութիւնը. այլ այն ջլատիչ ներքին զգացումը որ կը ծածանի ամենուն աչքերուն մէջ, ողորմելիօրէն, յուսահատօրէն. եւ այդ՝ ոտքի տակ գացած, բիրտ ներբաններու տակ ճզմուած ժողովուրդի մը զգացումն է»^[13]Nichanian, “Catastrophic Mourning”, էջ 114-115 [Զապէլ Եսայեան, Աւերակներուն մէջ, Իսթանպուլ, 2010, էջ 47-48]։։ Այս պարբերութեան իր ընթերցումին մէջ, Մարկը կը գրէ.  

Այս “անսահմանելի” աղէտին մէջ ինչ որ անսրբագրելի ու անվերադարձ կերպով կը յայտնուի՝ տուներուն այրիլը չէ, ընդմիշտ կորած կեանքերը չեն, մեռեալներու թիւը չէ…։ Զգացում մըն է… դժուար անուանելի, բայց որ անուն մը կը ստանայ այսուհանդերձ. ճիրաններու տակ անգթօրէն եւ հաւաքապէս ճզմուած ըլլալու զգացումը…։ Սարսափելին, այն՝ որ հաւաքական ոճիրը աղէտի կը վերածէ զոհին համար եւ [Եսայեանի բառով] զայն արկածեալ կը դարձնէ, անէացնելու կամեցողութիւնն է…։ Նորէն ըսեմ. զոհին համար աղէտաբերը բնաջնջումը չէ, բնաջնջելու կամեցողութիւնն է։ Եւ ճիշդ ա՛յդ է որ անհասկնալի է, անսահմանելի, եւ այդ է որ Աղէտը կը դարձնէ անսահման^[14]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe,” էջ 115։։

     Անսահման բռնութիւն մըն էր ու է, անվերջանալի բռնութիւն մը, որ սգալու ժամանակ կամ տարածք կամ լեզու չի ձգեր։   
     Նորէն ըսենք, թէ պատկերացման/վերկայացման այս աղէտալի ձախողութիւնը Մարկին համար պարզապէս կամ նոյնիսկ գլխաւորաբար ցեղասպանութեան արխիւներու պակասի խնդիր չէ։ Մինչ բազմաթիւ ապացոյցներ ծածկուեցան, փճացան եւ ժխտուեցան, ո՛չ բոլորը այդ ճակատագրին ենթարկուեցան, եւ կը շարումակենք տեսնել ապացոյցներ, մասնաւորաբար ականատեսի վկայութիւններու միջոցով, որոնք արձանագրուած ու արխիւներու մէջ պահուած են աշխարհի տարածքին, եւ որոնց մէկ մասը տեղ կը գտնէ ժամանակակից պատմութիւններու մէջ։ Անշուշտ, Մարկը բացայայտօրէն կը փաստարկէ, որ սպանութիւններու պատումներուն ներկայ հետապնդումը Աղէտի տարողութիւնը չի մեղմացներ («մարդիկ կը փորձեն փաստել, որ բնաջնջումը իսկապէս տեղի ունեցաւ, որ այսքան թիւով մահեր պատճառեց, կարծես թէ էականը այդ ըլլար»)։ Ընդհակառակը, այն ենթադրութիւնը, որ մարդ կրնայ փաստել ցեղասպանութեան ճշմարտութիւնը ցեղասպանական կամեցողութեան վճռական մէկ երեսն է, աւելի քան ազդեցիկ զէնք մը այդ կամեցողութեան դէմ։ Ահա երեւոյթ մը, զոր պէտք է հասկնանք, եթէ կ՚ուզենք ըմբռնել Մարկի բացատրութիւնը «ցեղասպանութեան եւ Աղէտի էաբանական տարբերութեան» մասին։ 
     Ինչպէս Մարկը կը գրէր իր 2009ի հատորին՝ The Historiographic Perversionի մէջ, «ցեղասպանական կամեցողութիւնը, այլ խօսքով, այն է, որ կ՚ուզէ իրողութիւնը ջնջել, իրողութիւնը հաստատող արարքով իսկ եւ անոր միջոցով»։ Անշուշտ «արխիւին ուժը կարելի դարձուցած է ցեղասպանական կամեցողութիւնը որպէս այդպիսին»։ Ուրեմն, երբ Մարկը կը գրէ ցեղասպանական կամեցողութեան մասին որպէս սուգի արգելանք մը, ասիկա չի նշանակեր պարզապէս ապացոյցներու ծածկումը կամ ճշմարտութեան մերժումը, օրինակ՝ թրքական պետութեան ներկայ ժխտողականութեան ձեւով։ Աւելի՛ն. ան նկատի ունի երկու քայլերու բարդ խաղ մը, ուր կը ծածկուին որոշ ապացոյցներ, մինչ կ՚ընդունուի որ ցեղասպանութեան ճշմարտացիութիւնը կախեալ է ապացոյցներէն։ Ցեղասպանական կամեցողութիւնը իրականութեան մէջ կը հաստատէ արխիւին ուժը՝ ճշմարտութիւնը սահմանելու, եւ կ՚անդրադառնայ, որ սպանութեան կարգ մը հետքեր մնալու են արխիւներու մէջ, բայց բաւարար ապացոյց կը ծածկէ, որպէսզի կարենայ այդ հետքերը այլ պատումներու մէջ վերափոխել. օրինակ, ծանօթ է այն պատումը, որուն համաձայն անշուշտ սպանութիւններ եղած են, բայց ցեղասպանական չէին, այլ՝ քաղաքացիական պատերազմի մէկ մասը, եւ բոլոր կողմերը տառապած են։ Ցեղասպանական կամեցողութեան կարելիութեան պայմանը, հետեւաբար, արխիւներուն խաղացած հիմնական դերն է պատմական ճշմարտութեան արտադրութեան մէջ՝ արդի դարաշրջանի պատմութեան դրապաշտ (positivist) կարգավիճակին համաձայն։ Ցեղասպանական կամեցողութիւնը կարիքն ունի արխիւին, ինչպէս եւ պատմութեան վերջինէս կախուածութեան՝ իրողութեան իրողականութիւնը փճացնել կարենալու համար. «Genocide is not a fact (Le génocide n’est pas un fait). Genocide is not a fact because it is the very destruction of the fact, of the notion of fact, of the factuality of fact»^[15]Անդ, էջ 1։ [Թէեւ հայ. «իրողութիւն» բառը կը թարգմանէ ֆրանս. fait (անգլ. fact) բառը (հմմտ. fait accompli «կատարուած … Continue reading։ Կրկնենք, որ ասիկա չի պատահիր որովհետեւ ցեղասպանական կամեցողութիւնը կը յաջողի ծածկել ամբողջ փաստական ապացոյցը։ Ընդհակառակը՝ ցեղասպանական կամեցողութիւնը կը հաստատէ ապացոյցին ճշմարտութիւնը որպէս իրողութիւն, կ՚ընդունի որ այդ ճշմարտութիւնը կրնայ գտնուիլ արխիւներու մէջ, կը թաքցնէ որոշ ապացոյցներ եւ մնացեալ ապացոյցները կը գործածէ այլ ճշմարտութիւններու  այլ ձեւի պատումներու համար։ Մարկին համար, ասիկա անզեղչելի, անփրկելի, վերջ չունեցող համակարգ մըն է, որուն կարելի չէ մարտահրաւէր կարդալ՝ անկախաբար ապացոյցներու թիւէն, որուն մէջ արգելափակուած ենք իբրեւ ուղղակի հետեւանք այն ուժին, զոր կը վերագրենք արխիւին, որպէս աղբիւրը փաստերու որոնք կրնան ճշմարտալից, պատմական պատումներ դառնալ։ 
     The Historiographic Perversionի մէջ, պատմութեան այս քննախօսութիւնը իր ծայրագոյն աստիճանին կը հասնի։ Աղէտը հնարաւոր է, ո՛չ թէ որովհետեւ պատմութիւնը երբեմն անբաւարար է փաստելու կամ չի յաջողիր փաստել որ ցեղասպանութիւններ տեղի կ՚ունենան. պէտք չէ յուսանք որ պատմութեան աւելի կատարեալ կիրառում մը կամ աւելի լիակատար արխիւ մը վերջապէս պիտի հաստատէ ցեղասպանութեան ճշմարտացիութիւնը։ Աւելի ճիշդ՝ Մարկը կը փաստարկէ, բացարձակ կերպով, որ առանց ժամանակակից պատմութեան գիտակարգին, Աղէտը մեր գիտցած ձեւով անկարելի պիտի ըլլար։ Դարձեալ՝ ասիկա չի նշանակեր, որ մարդիկ պիտի չսպաննուէին։ Կը նշանակէ, որ անոնց մահերը անէացումի պիտի չենթարկուէին, որովհետեւ այդ մահերուն ճշմարտացիութիւնը կախում պիտի չունենար անոնց արխիւային եւ պատմական հաստատումէն, որ ի յառաջագունէ անկարելի է։ 

 

Բ. ԱՂԷՏ՝ ՓՈՔՐԱՏԱՌ ԵՒ ԳԼԽԱԳԻՐ (DISASTER AND CATASTROPHE)

Աղէտի այդ երեսներէն անդին, բոլորովին տարբեր ուրիշ տարողութիւն մը կայ, զոր Մարկ անուղղակիօրէն վկայակոչեց Lossի մեր փոխանակութեան ընթացքին, քննադատաբար յղուելով Կրեսոս թագաւորին եւ անոր որդիին շուրջ հիւսուած Հերոդոտոսի ծանօթ հեքիաթին եւ անոր հայկական իւրացումներուն^[16] Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, էջ 143-144։։ Կ՚ընդունիմ որ, այդ ժամանակ, այս քննադատական մօտեցումը չհասկցայ, հետեւաբար Աղէտի այս տարբեր տարողութիւնը չկրցայ ըմբռնել։ Արդարեւ, զիս տպաւորեց որպէս տարօրինակ շեղում մը Անտիգոնէի մեր քննարկումէն կամ, աւելի ընդգծուած կերպով, իչ աչքիս երեւցաւ որպէս Անտիգոնէին մարմնաւորած ֆեմինիստ քաղաքականութենէն խուսափում մը, ի նպաստ հայրերու եւ որդիներու մաշած, այրապաշտ բնանիւթին։ Հետեւաբար գրեցի. «Երանի ժամանակ ունենայինք քննարկելու (…) դուստրի մը մարգարէական թաղումին տեղաշարժը ի նպաստ համր որդիի մը, որ իր ձայնը կը գտնէ եւ ազգային գրականութիւն մը կը հիմնէ։ Թոյլ տո՛ւր, որ չար որդիին կամ նոյնիսկ իր հայրը (քու բառերովդ) “ամայքներու ընդմէջէն” առաջնորդող դուստրին վտանգաւոր դերը ստանձնեմ, եւ փորձենք վերադառնալ Անտիգոնէին»^[17]Անդ, էջ 145։։ Թէեւ տակաւին կը կարծեմ որ Մարկը որոշ չափով խոյս տուաւ Անտիգոնէի մէջ եւ անոր միջոցաւ Եսայեան ընթերցելու արարքին լման ուժէն, այսուհանդերձ կը տեսնեմ, որ Հերոդոտոսի հեքիաթին հայկական իւրացումներուն նկատամամբ անոր քննադատական մօտեցումին կարեւորութիւնը չէի հասկցած։ Կարդալէ ետք սակայն Մարկի այս մօտեցումին լայնածաւալ ներկայացումը Mourning Philology (2014) հատորին մէջ (ուր մեր փոխանակութեան ընթացքին Հերոդոտոսի հեքիաթին վերաբերեալ կարճ բաժինը շատ աւելի ընդարձակ փաստարկումի մը արժանացած է),  կարողացայ հասկնալ 2000ին Մարկին ըսածին ողջ կարեւորութիւնը^[18]Համեմատել անդ, էջ 143-145 եւ Nichanian, Mourning Philology, էջ 37-40։։   
     Mourning Philology ցոյց կու գտայ, որ ԺԹ. դարուն հայ մտաւորականները հնագիտական, բանասիրական եւ ազգագրական նոր մեթոտներու հիման վրայ՝ հայ ազգի եւ անշուշտ հայկականութեան բոլորովին նոր, արդիական եւ իր ակունքներով ընտրանիական հասկացութիւն մը ստեղծեցին։ Վճռորոշ կարեւորութիւն ունի այն փաստը, որ այս հայկականութեան նորութիւնը թաքնուած էր հնօրեայ, նոյնիսկ յաւերժական իր բնոյթին մտացածին պնդումներու տակ։ Նորովի ստեղծուածը ուրեմն ներկայացուած էր որպէս շատոնց գոյութիւն ունեցած բան մը, որ միայն վերջերս վերագտնուած էր. ահա ինչ որ Մարկ «ինքնա-ազգագրական ծրագիր» (auto-ethnographic project) կը կոչէ եւ որ կապեր ունի ուրիշներու կողմէ «աւանդութեան հնարում» (invention of tradition) կոչուածին հետ^[19]Nichanian, Mourning Philology, էջ 37։ Տե՛ս Eric Hobsbawm and Terence Ranger, eds., The Invention of Tradition [Աւանդութեան հնարումը], Cambridge, Cambridge University Press, … Continue reading։ Ահաւասիկ ընտրանիներու կողմէ ԺԹ. դարուն ստեղծուած ու Ի. դարուն կատարելագործուած հայկականութեան խոր հակասութիւնը, ինչպէս Մարկը բազմիցս կը նշէ. եթէ մշտագոյ էր, ինչո՞ւ ընտրանիները պէտք է առաջադրէին զայն։ Ինչո՞ւ կ՚ուզէին անպայման ժողովուրդին սորվեցնել թէ ի՛նչ կը նշանակէ հայ ըլլալ, եթէ ժողովուրդը մշտապէս եւ արդէն իսկ հայ էր։ Ասիկա առաջին իմաստն է «աղէտ»ին (disaster), որուն Մարկ յաճախ կ՚ակնարկէ, իբրեւ հայ մտաւոր պատմութեան հիմնական յատկանիշ. ընտրանիները հայ ըլլալու ժողովրդային գիտակցութեան պակասը կամ կորուստը ներկայացուցած են որպէս աղէտ, կամ գրեթէ աղէտ, որմէ ժողովուրդը պէտք է փրկուի։ Սակայն, «աղէտ»ի երկրորդ եւ նոյնիսկ աւելի նշանակալից իմաստ մը նաեւ կը բնորոշէ այս հնարուած աւանդութիւնը։ Այս երկրորդ աղէտը բնաւ աղէտաւոր չէր երեւեր ԺԹ. դարու հայ մտաւորականներուն, թէեւ այդպիսին պիտի դառնար անոնց գործին հետեւանքները ժառանգողներուս. անոնց հնագիտական, բանասիրական եւ ազգագրական ծրագիրները խտացան հայ «բնիկ»ի կերպարին արեւելապաշտ ու ցեղապաշտ հնարումին շուրջ։ 

 Mourning Philology ցոյց կու գտայ, որ ԺԹ. դարուն հայ մտաւորականները հնագիտական, բանասիրական եւ ազգագրական նոր մեթոտներու հիման վրայ՝ հայ ազգի եւ անշուշտ հայկականութեան բոլորովին նոր, արդիական եւ իր ակունքներով ընտրանիական հասկացութիւն մը ստեղծեցին։

     Այս ինքնա-ազգագրական ծրագրին պատմողական կաղապարը – ինչպէս Մարկը փորձեց ինծի բացատրել Lossի մեր փոխանակութեան մէջ – ԺԹ. դարու որոշ հայ մտաւորականներու մտասեւեռումն էր Լիդիոյ թագաւոր Կրեսոսի եւ իր համր որդիին վերաբերեալ Հերոդոտոսի պատումին նկատմամբ։ Ինչպէս Մարկ աւելի ամբողջական ձեւով կը բացատրէ Mourning Philologyի մէջ, «համր որդիին այս պատմութիւնը մտասեւեռում դարձաւ ԺԹ. դարու արեւելահայերուն համար», օրինակ՝ Ներսէս Աշտարակեցի (ապագայ) կաթողիկոսին 1829ին եւ Խաչատուր Աբովեանին 1830ական թուականներուն եւ դարձեալ 1841ին. 
     Իր Պատմութեան մէջ (Գիրք Ա, գլուխ 85), Հերոդոտոս կ՚ըսէ, թէ Լիդիոյ Կրեսոս թագաւորը (որ մեռած է Ք.Ա. 546 թուականին) համր զաւակ մը ունէր։ Թագաւորը ամէն միջոցի դիմած է զինքը բժշկելու համար, բայց ի զուր։ Մինչեւ իսկ պատգամաւորներ ղրկած է Դելփէ, Պիւթիային հարցնելու համար թէ ի՛նչ պէտք է ընել։ Պիւթիային պատասխանը եղած է. «Մի փափաքիր զաւկիդ ձայնը լսել երդիքին տակ։ Ընդհակառակը՝ յոյսդ անոր վրայ դի՛ր որ երբեք շրթները չբացուին։ Որովհետեւ պիտի սկսի խօսիլ այն օրը, երբ քու ապրիլդ կամ մեռնիլդ պիտի որոշուի։ Աւելի ուշ, Մեծն Կիւրոսի պարսիկները յարձակում գործեցին Լիդիոյ թագաւորութեան վրայ։ Վճռական ճակամարտին ընթացքին, որ աւերեց Կրեսոսի թագաւորութիւնը, իր վերջին միջնաբերդին կործանումով, զինուոր մը նշմարեց թագաւորը եւ սուր վերցուց զինքը սպաննելու համար։ Կրեսոս չփորձեց իսկ պաշտպանուիլ։ Ամէն ինչ կորսուած էր, վերջաւորութիւնը հասած էր։ Համր որդին, որ չէր խօսած ծնած օրէն ի վեր, սարսափեցաւ այդ տեսարանին առջեւ։ Բերանը բացաւ ու կեանքին մէջ առաջին անգամ ըլլալով մարդկային բառեր արձակելով, պոռաց. «Մի՛ մեռցներ։ Կրեսոսն է»։ Հերոդոտոս կ՚աւելցնէ, թէ ատկէ ետք, մունջ որդին շարունակեց խօսիլ մինչեւ կեանքին վերջը^[20]Nichanian, Mourning Philology, էջ 37-38։։
     Մարկ յետոյ կը փաստարկէ, որ Ներսէս եպս. եւ Աբովեան այս հեքիաթին ազգայնական թիւր մեկնաբանութիւն մը առաջադրած են. 

Ինչպէս Ներսէս կաթողիկոսը իրմէ առաջ, Աբովեանը սխալ մեկնաբանեց։ Պէտք ունէր սխալ մեկնաբանելու։ Պէտք ունէր հաւատալու, որ որդին պոռաց իր հայրը փրկելու համար։ Երբ որդին բերանը կը բանայ, սակայն, այլեւս կարողութիւն չունի ոչինչ փրկելու։ Վախճանը արդէն հասած է։ Բերանը կը բանայ խօսելու, որովհետեւ իր հայրը կը մեռնի իր իսկ աչքերուն առջեւ։ Հերոդոտոս կը թելադրէ, աւելի՛ն, որ հայրը թոյլ կու տայ, որ սպաննեն զինք, որովհետեւ յուսահատ է (…)։ Աբովեան բան չ՚ուզեր գիտնալ այդ մասին։ (…) Պատմութեան ազգայնական տարբերակը (…) պատմուածը այնպէս կը հասկնայ, որ որդին հայրը աղէտէն կը փրկէ։ (…) Եւ սակայն ինչ որ ամբողջ պատմութիւնը կ՚ըսէ, ինչ որ Աբովեանի մտասեւեռումը կ՚ըսէ, այն է, որ որդին աղէտը կը փրկէ, կը փրկէ հօր աղէտը (the son saves the father’s disaster)։ Եւ եթէ այս մէկը ճիշդ է, Հերոդոտոսի փոքրիկ հեքիաթը Աբովեանի անոր ըսել տուածին ճիշդ հակառակը կ՚ըսէ^[21]Անդ, էջ 47-48։։

     Հաւատալով, թէ որդին կը փրկէ հայրը, երբ իրականութեան մէջ որդին կը խօսի հօր մահուան մասին, թերեւս նոյնիսկ յիշողութեամբ կը յաւերժացնէ իր մահը, Աբովեան կառչած է պատմութեան մէկ տարբերակին, որ հիմնողական հայրութիւնը փրկելու յոյսը կը պահէ։ Այսպէս, պատմութեան թիւր մեկնաբանութեամբ, Աբովեան կը ստեղծէ հիմնողական հայրութեան մը առասպելը՝ այդ հայրութեան մահուան դէմ յանդիման։ Այդ մահուան իր մերժումով, ազգը կը հիմնուի «ընդհատուած» կամ «անկարելի սուգ»ի մը վրայ, հետեւաբար՝ «աղէտ»ի մը վրայ^[22]Անդ, էջ 49։։ «Այս հռետորութիւնը բազմիցս պիտի կրկնուի», կը պնդէ Մարկ, ԺԹ. դարու բանասէրներուն եւ ազգագրագէտներուն եւ ապա՝ Չարենցի, Մահարիի, Յակոբ Օշականի եւ Զարեհ Որբունիի կողմէ, ու Ի. դարասկիզբին իր յոռեգոյն կերպով՝ Կոստան Զարեանի եւ Մեհեանի խումբին կողմէ^[23]Անդ, էջ 48-49։ Զարեանի ու Մեհեանի մասին, տե՛ս անդ, էջ 15-35, 225 եւ յաջորդներ։։ Անոնք, որոնք կը հաւատան, որ հայրը կրնայ փրկուիլ որպէսզի ազգ մը հիմնուի, յանձնառու կ՚ըլլան հայրիշխանական ազգայնականութեան մը, որ պէտք է միշտ աղէտէ պաշտպանէ մեզ։ Եւ սակայն, այդ հաւատաւորները դատապարտուած են աղէտի երկրորդ տեսակ մը վերարտադրելու, զոր չեն յաջողիր տեսնել. հայրական հիմնադրութիւնները, ըստ էութեան, աղէտալի են։     
     Այս աղէտաւոր հայրական ազգայնականութիւնը ծաղկած է հայկական հնագիտութեան, բանասիրութեան, բանահիւսութեան եւ գրականութեան ԺԹ. դարու եւ վաղ Ի. դարու գիւտարարներուն մօտ, որոնք իրենք զիրենք արուեստականօրէն ձեւաւորած են իբրեւ հարազատ հայկական քաղաքակրթութեան, լեզուի ու մշակոյթի յայտնագործողները։ Ազգայնական իմացութեան յատուկ պատումներուն դերակատարը բնիկի կերպարն էր՝ հարազատօրէն հայ, յաւերժական եւ հիմնադրական, մաքուր։ Անոնք փոխ առած են արեւելաբանութեան (Էտուըրտ Սայիտի կողմէ լաւագոյնս քննադատուած) եւ ցեղապաշտութեան (նոյն մտաւորականներուն կողմէ այդ շրջանին շրջանառութեան մէջ գտնուող Նիցչէի հակասեմական եւ արիական թիւր մեկնաբանութիւններէն քաղուած) բոլոր մեթոտները՝ այս բնիկը «յայտնաբերելու» եւ ապա «ժողովուրդը» մղելու, որ ընդունի զայն։ Ժողովուրդին իր ո՞վ ըլլալը սորվեցնելու անհեթեթութիւնը Մարկին զարգացուցած փաստարկումին առանցքն է Mourning Philologyի մէջ.

Զիս առինքնողը փաստարկին անհեթութիւնն է [բնիկին հարազատութեան մասին] եւ, միեւնոյն ժամանակը, անոր արտակարգը հզօրութիւնը, անոր գործած ուժը, անոր ծայրայեղօրէն բնական, բացայայտ բնոյթը, եւ այն իրողութիւնը, որ այս բոլորի հետեւանքով, ձեւակերպող ներգործութիւն մը ունէր ազգային երեւոյթի ամբողջութեան վրայ անոր արտայայտութեան պահէն իսկ եւ նոյնիսկ անկէ առաջ, քանի որ ի յառաջագունէ ձեւաւորեց քանի մը սերունդ շատ հմուտ, ազդեցիկ մարդոց աշխատանքը։ Բայց անշուշտ գրեցի «փաստարկին անհեթեթութիւն»ը։ Ինչո՞ւ մէկը պէտք է հաւաքէ եւ շրջագայութեան մէջ դնէ բան մը որ ինքնին գոյութիւն ունի։ Ինչո՞ւ բանասիրական նիւթի շրջագայութիւնը «ազգ»ը պէտք է փրկէ աղէտէ, աւերէ եւ անտարբերութենէ։ Աւելի՛ն. ի՞նչ աղէտի մասին է խօսքը։ Յստակ չէ՞, որ բանասիրութեան միջամտութիւնն է, որ «բանաւոր աւանդութիւն»ը եւ «տեղական սովորութիւններ»ը կ՚իջեցնէ վկաներու եւ բեկորներու իրենց կարգավիճակին, որ կը նշանակէ, զոյգ պարագաներուն, հետքերու եւ աւերակներու։ Բայց, հակառակ այս անհեթեթութեան, «ազգային»ը կազմաւորուեցաւ մեր աչքին առջեւ այս փաստարկին միջոցաւ։ Այն պահէն սկսեալ, երբ «ազգային»ը կը կազմուի եւ ազգագրական ազգը կը պարտադրէ ինքզինք մարդոց մտքին մէջ, հաւաքական ձեւերու անցեալը ջնջելով անհետ, փաստարկը ուրիշ բան չէ, քան ազգայնականութեան փաստարկը^[24]Անդ, էջ 58-59։։

     Այս ծրագրին ցեղապաշտութիւնը կ՚արժանանայ յատուկ ընդգծումի Mourning Philologyի մէջ՝ Զարեանի տարբերակին սպանիչ արժեւորմամբ.  

Հետեւաբար, Զարեան կ՚երազէ աշխարհ մը, ուր հայը պիտի «կարողանայ կերտել իր երկիրը ըստ իր իրական, անխառն հոգու պատկերաւորումին»։ Ո՞ւր պիտի գտնուի ամէն խառնուրդէ զերծ այս մաքուր հոգիի էութիւնը, եթէ փաստը այն է, որ խառնուրդը հոն էր ի սկզբանէ։ Ուժի կամեցողութիւնը, հոս, մաքրազտման կամեցողութիւն է կամ, աւելի ճիշ, ինքնամաքրազտման։ Այս պարագային, մեր մէջն է այս «անխառն հոգի»ի «օտար», անմաքուր տարրը, չենք կրնար յղել զայն արտաքին վայրի մը կամ սկզբունքի մը։ Դժբախտաբար լաւ գիտենք թէ բնազանցական մաքրազտումի այդ երազանքները ո՛ւր առաջնորդած են մարդկութիւնը Ի. դարու երկայնքին^[25]Անդ, էջ 234։ Զարեանէն մէջբերումին համար, տե՛ս Կոստան Զարեան, Բանկօօպը եւ մամութի ոսկորները, Անթիլիաս, Մեծի Տանն … Continue reading։ 

     Երբ Զարեան այս «մաքրազտում»ը կը պատկերացնէ «առնականօրէն, առանց կանացի յուզումի», ինչպէս կը գրէ իր Բանկօօպը եւ մամութի ոսկորները անաւարտ վէպին մէջ (1931-1933), կ՚իրագործէ Աբովեանի՝ Հերոդոտի հայրիշխանական ընթերցումը, եւ աղէտալիօրէն հայրը կը հաստատէ հայկական ազգայնականութեան հիմքին մէջ^[26]Անդ, էջ 297։ Տե՛ս Բանկօօպը, էջ 305-306։։  «Արուեստի համար. Հայուն Յիսուսը» (1914) յօդուածին մէջ, Զարեան այդ հայրիշխանութիւնը կ՚ընդլայնէ ժամանակաշրջանի սովորական հակասեմականութեամբ։ Իր բառերով՝ «Յիսուսը իսկական ստեղծագործի եւ ինքնաստեղծի մեծաշուք օրինակն է։ (…) Տարօրինակ, հոյակապ ճիգով մը, ան ոչնչացուց, մաքրեց ու սպաննեց այն որ իր արիւնին, հոգւոյն եւ մարմնին թուլութիւնը կը կազմէր՝ ՍԵՄԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ։ (…)։ Սեմական ցեղը ստորադաս ցեղ մըն է. ան կանացի է եւ նիւթապաշտ (…)։ Յիսուսը հակահրեան է։ (…) Յիսուսի հարցը մտերմօրէն կապուած է հայ ազգի մտաւորական եւ հոգեկան ապագայ կեանքի բախտին հետ»^[27]Տե՛ս Կոստան Զարեան, «Արուեստին համար. Յիսուսի հարցը», Մեհեան, Փետրուար 1914, էջ 18-19։ Անգլերէն թարգմանութեան … Continue reading։ Աւելի՛ն. Զարեան այս հայրիշխանական, հակասեմական «ինքնա-մաքրազտում»ը կը կապէ հայ հողի վրայ թափուած հայ արեան հետ, ենթադրաբար Աղէտի ընթացքին։ Դարձեալ մէջբերելով Բանկօօպէն, «ամէն մի ստեղծագործական ճիգ ցաւի եւ արիւնի մի հետք է թողնում, բայց արիւնը խառնուելով հողին՝ արթնացնում է նրա կենսական ուժերը եւ ցաւը՝ այդ կենսական ուժերի միջից դուրս է ժայթքեցնում ծաղիկը։ Հայ արիւնը հայ երկրի վրայ թափուել է առատօրէն, մատաղը մատուցուած է բազում անգամ, ժամանակը եկել է, երբ գերագոյն ճիգով, տեւական եւ քրտնաթոր աշխատանքով, այդ արիւնի միջից պէտք է ծաղկեցնել ճառագայթների եւ գոյների հրաշքը, կերտել նոր ցեղը եւ վերակենդանացնել նոր անհատը»^[28]Տե՛ս Զարեան, Բանկօօպը, էջ 302։ Nichanian, Mourning Philology, էջ 296։։ Ինչպէս Նշանեան կ՚աւելցնէ, «եթէ Զարեան կը խօսի Աղէտի ընթացքին թափուած արիւնին մասին (…) կրնա՞մ խոստովանիլ, իմ կարգիս, որ այս տեսակի տրամաբանութիւն, մէկ խօսքով, պարզապէս ամօթալի կը գտնեմ»^[29]Nichanian, Mourning Philology, էջ 235։։ Զարեան փաստօրէն Աղէտը կը տօնէ որպէս հնարաւորութեան մաքրազտող պայման մը հարազատօրէն հայուն համար։     
     ԺԹ. դարու հայկական ազգայնականութեան հայրիշխանական «աղէտ»ին այս կապը Ի. դարու հայկական ազգայնականութեան յատուկ ցեղապաշտութեան հետ, երկուքին միջեւ միջնորդը ըլլալով Աղէտը (որ ուրեմն ներկայացուած է որպէս փրկարար, քաւող դէպք), կը բացայայտէ Աղէտին միւս երեսը, զոր Մարկը փորձած էր բացատրել ինծի Lossի մեր փոխանակութեան ընթացքին եւ շուրջ քսան տարի ետք կարողացայ հասկնալ զայն, շնորհիւ Mourning Philologyի։ Հայկական ազգայնականութիւնը կը կրկնէ Աղէտը։ Աղէտալի եւ աղէտաբեր է երբ այս ձեւը կ՚որդեգրէ։ Կա՞յ արդեօք ուրիշ ձեւ մը։ 

 

Գ. ԱՂԷՏԻՆ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆԸ

Եթէ ճիշդ է, ինչպէս Մարկը կ՚ըսէ բնաբանիս մէջ, որ պէտք ունինք հասկնալու «ցեղասպանութեան եւ Աղէտի էաբանական տարբերութիւնը, որպէսզի Աղէտն իսկ, անոր աղէտային տարողութիւնը երբեք չմոռցուի», ի՞նչ պիտի ըլլայ այն ատեն այդ «աղէտային տարողութեան» յիշողութիւնը։ Մարկը մերթ ընդ մերթ կը վկայակոչէ նման յիշողութեան մը կարիքը, հետեւաբար նաեւ հնարաւորութիւնը իր գործին մէջ։ Օրինակ՝ Lossի մեր փոխանակութեան մէջ, ան կը գրէ հետեւեալը. «Աղէտը գալիք է, ապագային համար է, Zu-kunftն է, դեռ պէտք է պատահի, պէտք է աշխատինք, որ պատահի»^[30]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, էջ 128։։ Mourning Philology սկբնական էջերուն մէջ, կը թելադրէ, որ «թերեւս ի վերջոյ պիտի յաջողինք սուգը ազատագրել բանասիրութենէն եւ աղէտին ամբողջական տարողութիւնը խորաչափել», իսկ վերջաւորութեան կը յայտարարէ. «Պէտք է սորվինք ազատագրել աղէտային սուգը, սուգին սուգը, բոլոր շփոթներէն որոնց կը յանձնուի սիրայօժար։ Պէտք է սորվինք փրկել սուգը, այս ձեւով, ինքն իրմէ»^[31]Nichanian, Mourning Philology, էջ 71, 237։։ Ի՞նչ «գործ» պէտք է կատարել ուրեմն, որպէսզի Աղէտը պատահի։ Ի՞նչ տեսք պիտի ունենար, ինչպէ՞ս պիտի հնչէր կամ ինչպէ՞ս պիտի զգացուէր «աղէտին ամբողջական տարողութիւնը»։ Ի՞նչ պէտք է «սորվինք», որպէսզի «ազատագրենք աղէտային սուգը»։ Ինչպէ՞ս սուգը կրնայ փրկուիլ «ինքն իրմէ»։ Մարկ չի յօժարիր այս հարցումներուն ուղղակի պատասխաններ տալու իր գործին մէջ, թերեւս որովհետեւ (իր բառերով ըսուած) բնազդաբար կը խուսափի «ամէն ինչէ որ կրնար լաւատեսութեան հանգամանք ունենալ, որ այս հարցերուն դէմ յանդիման՝ կրնար տեղի տալ քաղաքական վերասահմանումի»^[32]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, էջ 146։։ Ուրեմն, քանի որ բաժնեկից չեմ այդ խուսափումին, փորձեմ պատասխան մը բանաձեւել։     
     Մարկը կը թելադրէ, որ «հայկական»ի գաղափարն իսկ, այսօր, «բնիկ»ի հնախօսական, բանասիրական եւ ազգագրական գիւտին հետեւանքներէն մէկն է։ Ցոյց կու տայ, ի միջի այլոց, թէ ինչպէ՞ս այս գիւտը ե՛ւ արեւելաբանութենէն կախեալ է, ե՛ւ ըստ էութեան ցեղապաշտ է, ու ի վերջոյ, կը բացատրէ որ անոր ամենասոսկալի արտայայտութիւնը Աղէտի վերոյիշեալ սահմանումն է ո՛չ թէ որպէս մահուան մահը, այլ որպէս մաքրազտուած կեանքի մը քաւիչ սկզբնաւորութիւնը։ Փաստօրէն, ուրեմն, ազգայնականութիւնը Աղէտին պէտք ունի «հայկական»ի մտացածին մաքրազտութեան կեանք տալու. Աղէտով է որ «հայ»ն ու «հայկական»ը կը ծաղկին։  Այս ազգայնականութիւնը աղէտային տարողութեան յիշողութիւն չէ, այլ աղէտային տարողութեան մէկ մասնիկն է։ Թերեւս, ուրեմն, աղէտային սուգը ազատագրող Աղէտի յիշողութիւն մը պիտի աշխատէր հաստատել որ, ինչպէս Մարկ կը գրէ Զարեանի իր քննադատական արժեւորման մէջ, «խառնուրդը կայ սկիզբէն իսկ»։ Թերեւս ինչ որ Աղէտը իր բոլոր տարողութիւններով (թէ՛ մահուան կործանումով եւ թէ՛ քաւութեան երազով) սպաննած է եւ ինչ որ պէտք է յիշուի՝ ան-Հայն է, ան-հայկականը։ 
     Յունարէն ἀν- (an) նախադաս մասնիկը կը նշանակէ «ոչ», «առանց» կամ «պակաս»։ Որոշ իմաստով, an-ը կը ժխտէ այն արմատը, որուն կապուած է որպէս նախադաս մասնիկ, բայց նաեւ կը պահպանէ արմատը, զայն իր ստեղծած նոր բառին մէջ ներմուծելով։ Ի՞նչն է պահպանուածը։ Արմատէն պակսածը, ինչ որ կրնայ նաեւ ձեւ մը ըլլալ մտածելու թէ ի՛նչ էր արդեօք որ կը պակսէր ու կը պահանջուէր։ Օրինակ՝ առնենք անգլերէն anarchy («անիշխանութիւն») բառը։ An-ը կը ժխտէ archy արմատը, որ կու գայ յունարէն αρχης կամ archa արմատէն («իշխանութիւն» կամ «իշխան»)։ Այդ արմատը իր կարգին կապ ունի arkhéի հետ («սկզբնաւորութիւն» կամ «ծագում») եւ կրնայ նաեւ գտնուիլ patriarchy («հայրիշխանութիւն») բառին մէջ։ Archa եւ arkhé արմատներուն կը հանդիպինք նաեւ բառերուն այն համաստեղութեան մէջ, որմէ սերած է archive բառը. arkheion, որ կը նշանակէ archonներու (դատաւորներու) օճախը, այսինքն՝ անոնց որոնք պետութեան եւ օրէնքի փաստաթուղթերը կը տնօրինէին ու կը պահէին^[33]Այս բառերու համաստեղութեան վերաբերեալ անդրադարձի մը համար, տե՛ս Jacques Derrida, Archive Fever: A Freudian Impression  [Արխիւախտ. … Continue reading։ Anarchyի anը կը ժխտէ իշխանը եւ կը մերժէ ենթադրեալ ծագումը, բայց նաեւ փաստաթուղթերը կ՚ազատագրէ archonներէն ու իրենց arkheionէն, եւ կը ծառայէ իբրեւ յիշեցում այն իրողութեան, որ ի վերջոյ կրնանք ցանկալ տարբեր կենսաձեւ մը, մեր անցեալի տպաւորութիւններով ապրելու ուրիշ կերպ մը։ Եթե կրնանք յիշել, թէ Աղէտը ո՛չ միայն հայերու սպանութիւնն էր, այլ նաեւ հայուն վերկայացումը իբրեւ բան մը որ հայերը երբեք չէին եղած (հարազատ, մաքուր, յաւերժական եւ հիմնողական բնիկներ), ուրեմն թերեւս կարենանք «աղէտին ամբողջական տարողութիւնը խորաչափել», որ պիտի նշանակէր՝ սգալ բոլոր այն ձեւերուն համար, որոնց ընդմէջէն չափէն աւելի դարձած ենք ինչ որ ենք, չափէն աւելի մաքրազտուած։ 
     Lossի մեր փոխանակութեան ընթացքին, Մարկն ու ես քանիցս դարձանք Ֆրոյտի Մովսէս եւ միաստուածութիւն գիրքին շուրջ, որ հայեցախոհական (speculative) առաջադրութենէ մը կը մեկնի, Ֆրոյտին կողմէ ընդունուած որպէս թէ՛ հնարաւոր եւ թէ՛ անստուգելի. ինչպէս ինք կ՚ըսէ Ա. մասի խորագրին մէջ՝ «Եթէ Մովսէս եգիպտացի ըլլար»։ Ի՞նչ են նման առաջադրութեան մը հետեւանքները։  «Առասպել մը ինչի՞ կը ծառայէ ժողովուրդի մը, որ իր հերոսը կ՚ընդունի որպէս օտարական», կը հարցնէ Ֆրոյտ^[34]Sigmund Freud, Moses and Monotheism [Մովսէս եւ միաստուածութիւնը], trans. Katherine Jones, Letchworth, UK, Hogarth Press, 1939, էջ 21։։ Իր պատասխաններէն մէկն է. «Թերեւս հրէշաւոր կը թուէր երեւակայել, որ Մովսէս մարդը կրնար ուրիշ բան ըլլալ, քան եբրայեցի մը»^[35]Անդ, էջ 15։։ Lossի մէջ, Մարկին հարցուցի. «Եթէ “հայ” ըլլալը մեծաւ մասամբ դարձած է Աղէտը հասկնալ իբրեւ “Ցեղասպանութիւն”, ուրեմն կարելի՞ է որ Աղէտը իբրեւ Աղէտ վերակոչելը դիմագրաւէ այն հրէշաւոր կարելիութիւնը, որ Դէպքը ամէն ինչ է բացի “հայկական” ըլլալէ, եւ որ Հայերը ամէն ինչ են բացի “հայ” ըլլալէ»։ Մարկը պատասխանեց, թէ այս հարցումները «այնքան կարեւոր բան մը ունին իրենց մէջ, որ ամբողջ հարցը յաջորդ անգամուան պիտի ձգեմ։ Ի՞նչն է, որ այդքան կարեւոր անոնց մէջ։ Ինչ որ դուն “հրէշաւոր կարելիութիւն” կը կոչես»^[36]Kazanjian and Nichanian, “Between Genocide and Catastrophe”, էջ 132, 135։։ Երկար ժամանակ մտածեր էի, որ Մարկը երբեք վերադարձած չէր մեր փոխանակութեան այս «հրէշաւոր կարելիութեան», եւ նոյնիսկ խոյս տուած էր անկէ, որովհետեւ երբեք անոր չվերադարձաւ բացայայտօրէն։ Բայց հիմա կը հասկնամ, որ իր կարճ անդրադարձը Աբովեանի կողմէ Հերոդոտոսի աղէտալի իւրացման մասին տեսակ մը պատասխան էր արդէն իսկ, որուն լիակատար ձեւակերպումը երեւան եկաւ Mourning Philologyի մէջ։ Աղէտի յիշողութիւն մը թերեւս կարենանք ձեռք ձգել երբ ազատագրուինք archaէն եւ arkhéէն, երբ մեր անցեալը ազատագրենք archonներէն եւ իրենց arkheionէն, երբ դառնանք մենք մեզի հրաշալիօրէն հրէշային։ 
     Ի՞նչ կը նշանակէր դառնալ մենք մեզի հրաշալիօրէն հրէշաւոր։ Էտուըրտ Սայիտի համար, Ֆրոյտի հայեցախոհական առաջադրութիւնը, որ Մովսէս եգիպտացի էր, կը հրամցնէր «բացուածք մը հրէական ինքնութենէն դուրս դէպի անոր ոչ-հրէական նախընթացներուն», դէպի «անցեալի բարդ խաւեր, այսպէս կոչուած (…), պաշտօնական Իսրայէլի կողմէ ջնջուած»^[37]Edward W. Said, Freud and the Non-European, London, Verso, 2003, էջ 44։։ Այս առաջադրութիւնը ուրեմն «մերժ[եց] ինքնութիւնը լուծարել կարգ մը ազգայնական կամ կրօնական հօտերու մէջ, ուր այնքան մարդիկ կ՚ուզեն վազել այնքան յուսահատօրէն»^[38]Անդ, էջ 53։։ Մենք մեզի հրէշաւոր դառնալ, ուրեմն, կը թելադրէ, «որ նոյնիսկ ամենէն սահմանելի, ամենէն առանձնանալի, ամենէն յամառ համայնական ինքնութեան համար (…) բնածին սահմաններ կան, որոնք կը կանխեն անոր լիակատար ներառումը մէկ ու միակ Ինքնութեան մը մէջ»։ Սայիտի համար, «այս մտածումին ուժը այն է (…) որ բանաձեւելի է ու կրնայ խօսիլ պաշարուած այլ ինքնութիւններու եւս»^[39]Անդ, էջ 54։։ Հայերու համար, մենք մեզի հրէշաւոր դառնալ, հետեւաբար, կրնայ նշանակել ապրիլ այն անդառնալիօրէն բազմակի եւ անմաքուր ինքնութիւններուն մէջ, որոնցմէ բոլորս կը բխինք, աւելի քան, ինչպէս Մարկ Նշանեան կը բացայայտէ, մենք մեզ հիմնաւորել ԺԹ. դարուն սկսած մտացածին, հայրիշխանական, արեւելաբան եւ ցեղապաշտ ինքնա-ազգագրական ծրագրին մէջ։ Ոմանք ասիկա կրնան կոչել ու կոչած են հայկականութեան ստորոգութիւններու խախտում մը (queering)^[40]Հետզհետէ աւելի կենսունակ հայագիտական հոսանքի մը իբրեւ օրինակ, տե՛ս “Queering Armenian Studies” յատուկ թիւը (Armenian Review, … Continue reading։ Կ՚ուզեմ ընդգծել այն ճակատագրական հարցումները, զորս պէտք է հարցնել, եթէ ընդունինք հրէշաւորութեան այս առաջադրանքը որպէս ան-հայեր. արմատին ի՞նչ կը պակսի, իսկ արմատը արդեօք ի՞նչ պիտի պահանջէր։
     Մենք՝ ան-հայերս։