ԱՒԵՐՈՒՄԻՆ ԱՒԵՏՈՒՄԸ

ՎԱԽՃԱՆԱԿԱՆ փորձընկալումին պիտի վերադառնար Օշական 1948ին, Սիոնին յանձնած իր վերջին յօդուածով, որ լոյս տեսաւ յետ մահու։ Կը կոչուի «Միտք եւ սիրտ»^[1]Յակոբ Օշական, «Միտք եւ սիրտ», ենթախորագիրով մը՝ «Մեր օրերու հարցերուն առջեւ», լոյս տեսած է Սիոն ամսաթերթին … Continue reading։ Յօդուածաշարքի վերջաւորութեան (ուրեմն Սիոնի Յունուար-Փետրաուր 1949ի թիւին մէջ) խմբագրական ծանօթագրութիւն մը կայ, որ կ՚ըսէ. «Հոս կը վերջանայ ձեռագիրը Յ. Օշականի թէեւ կցկտուր, բայց սրտայոյզ ու հոգեւին զգացուած արտայայտութիւններուն, «Միտք եւ սիրտ» խորագիրին տակ։ Ձեռագիրը խմբագրութեանս յանձնած ատեն՝ ողբացեալը կը խոստանար անոր շարունակութիւնը։ Այդ խոստումը չիրականացաւ դժբախտաբար՝ իր մահովը։ Այս ընդհատին առջեւ կրկին է մեր ցաւն ու զրկանքը իր անոյշ յիշատակովը խորացած»։ Չեմ գիտեր՝ ի՞նչ իրաւունքով «կցկտուր» մակդիրը կը գործածէր այդ խմբագիրը, ո՛վ որ ալ եղած ըլլայ։ Ինծի այնպէս կը թուի ընդհակառակը որ շատ լաւ տրամաբանուած էջեր են, թէեւ ինչպէս միշտ Օշականի պարագային՝ քիչ մը աշխատիլ պէտք է անոնց թաքուն կամ պարզուած տրամաբանութիւնը երեւան բերելու համար։ Եւ քանի որ Շպենգլերի անունը մտասեւեռումի պէս կ՚անցնի այս գրուածքին մէկ ծայրէն միւսը, պիտի հետեւինք Շպենգլերի խաղացած դերին, այդ ձեւով Օշականի մտքին ճանապարհը վերստեղծելու ակնկալութեամբ։ Սկիզբէն ի հարկէ արդիական հարցերը մտածելու համար՝ վիճաբանութեան սեղանին կը դրուին երկու «խորհրդանիշ» անձնաւորութիւններ, մէկը՝ Փօլ Քլոտէլը, իր քրիստոնէապաշտ բանաստեղծութեամբ, որ գրականութեան պաճոյճները կը գործածէ մեզի «աւետում» պատմելու համար^[2]Խօսքը ֆրանսացի բանաստեղծ Paul Claudel-ի La Rose et le rosaire [Վարդը եւ վարդարանը] գրքին մասին է, գրուած 1946ին, լոյս տեսած … Continue reading, միւսը՝ Օսվալտ Շպենգլեր, Գերմանիոյ «Պահպանողական Յեղափոխութիւն» կոչուած հոսանքին գլխաւոր ներկայացուցիչներէն մէկը, որ 1917ին արդէն իսկ կը նախատեսէր մէկը միւսին յաջորդող «բնաջնջման պատերազմներ»։ Մասնաւոր կապ մը չունին այս երկուքը մէկը միւսին հետ, բայց երկուքն ալ Օշականի աչքին կը ներկայացնեն արեւմտեան քաղաքակրթութեան «սնոտիք»ը։ Ի՞նչ է վէճը Շպենգլերին հետ։ Անշուշտ իմացականութեան մեղսակցութիւնը բնաջնջումի քաղաքականութիւններուն հետ։ Բնական է՝ կայ նաեւ մեծ բարկութիւնը, օրուան քաղաքական հաշիւներուն հետ առնչուած, որ կր վերաբերի իր ժողովուրդը թողլքուած վիճակի մէջ տեսնելուն, եւ Թուրքիոյ կանչուիլը մեծ պետութիւններու պարախումբին մէջ (մի մոռնաք, գրառումի թուականն է՝ 1948)։ Բայց ատոր ետին վճռական է յիշեալ մեղսակցութիւնը։ Ահաւասիկ՝ ըսուած է 3րդ գլուխին մէջ. «Ու լման աշխարհ այս անգթութիւնը անտեսելու քաղաքականութիւնը կը գործածէ մի ըսէք՝ ուրիշ բանի անկարող ըլլալուն, այլ ըսէք դաւաճան մեղսակցութեամբ Իմացականութեան» (Օշականն է ընդգծողն ու գլխագրողը)։ Հինը եւ նորը իրարու կը կապուին, ո՛չ միայն երէկուան բնաջնջումը իր ժողովուրդին, եւ այսօրուանը՝ Գերմանիոյ կատարածը, այն որ աւելի ուշ՝ Ողջակէզ պիտի կոչուէր (ու Օշական առաջին հայալեզու հեղինակն է հաւանաբար, որ Հրեաներու բնաջնջումը մտածումի եւ անդաճումի առարկայ դարձուցած է). այլեւ՝ մէկը միւսին փոխարինող գերպետութիւնները եւ իրենց աշխարհակործան քաղաքականութիւնները։ Ահաւասիկ ուրեմն Օշականի մտորումներուն առաջին մակարդակը, եռեակ հակազդեցութեան մը եղանակով, յետ-Աւշուիցեան մտածողութեան մը հիմքը կազմող. Միացեալ Նահանգներու քաղաքականութեան դէմ, բնաջնջական բրտութեան շղթայազերծման դէմ, իմացականութեան մեղսակցութեան դէմ։ 
     Բայց ատոնց ետին կայ մտածողական աւելի խորունկ խաւ մը։ Արեւմուտքը կը սխալի կարծելով որ դատավարութիւններով եւ նոր բարեկամութիւններու կնքումով՝ իր ետին ձգած է բնաջնջական բռնութեան կողմէ ենթադրուած կամ ենթադրուելիք փորձընկալումը։ Անունը չի տար Օշական, բայց խօսքը հոս «վախճանական փորձընկալում»ին մասին է։ Արեւմուտքը կը սխալի, որովհետեւ չ՚անդրադառնար որ հիտլերեան մոլուցքը, յաջողելէ ետք «լաստակերտել ահաւոր մեքենան, ուրկէ մարդոց պատմութեան ամենէն անողոք մէկ սպանդը… գահակալ գործեց աւելի քան տասնամ մը», պիտի դիմանայ անշուշտ իբր ոգի, «քանի որ աշխարհը հսկայաքայլ, մէկը միւսին ետեւէն կը կտրէ կ՚անցնի տանթէական պարունակները խելայեղ, հասնելու համար կեդրոն, աւելի քան կատարելագործելով ինքնաջնջումի զէնքերը»։ Ահաւասիկ այս մտածումն է, որ կ՚անցնի Օշականի փորձագրութեան մէկ ծայրէն միւսը։ Ինքնաջնջումի ուժը պիտի հասնի տանթէական վերջին պարունակին, բայց այդ ուժին բնոյթը չի տարբերիր բնաջնջումի քաղաքականութիւններուն մէջ ծաւալած ուժին ցուցաբերած բնոյթէն։ Կործանարար կամեցողութիւնը քաղաքական վարչակարգի մը իւրայատկութիւնը չէր. այսօր աշխարհայնացած Արեւմուտքին յատկանիշն է։ Եւ այս ամբողջը նկատի առնելով, երկու բան յստակ կը դառնան. նախ որ Օշական անդադար կը տատամսի իր փաստարկումին բացած ապշեցուցիչ խաւերուն միջեւ. իր թիրախը երբեմն իմացականութեան մեղսակցութիւնն է փոքր ժողովուրդներու բնաջնջումի իրողութեան կամ ծրագրին հետ, երբեմն ալ՝ իմացականութեան նոյնացումն է ինքնաջնջումի ուժին հետ։ Շպենգլերին հանդէպ իր կեցուածքն ալ ըստ այնմ երկդիմի է, նոյնիսկ եռադիմի։ Զինքը կը քննադատէ որպէս «փոքր ժողովուրդներ»ու գոյութիւնը արհամարհող մշակոյթներու պատմագէտ, զինքը կը յարգէ (իրմով յափշտակուած ըլլալու աստիճան) երբ Շպենգլեր Արեւմուտքի «վախճան»ին տեսաբանն է, եւ ուրեմն խորքին մէջ՝ ընդհանուր առմամբ վախճանական փորձընկալումին անունը տուողը, ու վերջապէս կը մերժէ զինք ոգի ի բռին, հոն ուր իր մէջ կը տեսնէ իմացականութեան ընդհանրացած սնանկութիւնը։ Այս ամբողջը ըսուած է յօդուածաշարքին առաջին երեք գլուխներուն մէջ։ Ատկէ անդին, բնական է, Օշական ազատ ասպարէզ կը ձգէ իր բարկութեան, նախ՝ ցեղերու անհաւասարութեան տեսաբաններուն դէմ, եւ յորդոր կը կարդայ իր ընթերցողներուն (այսինքն ենթադրաբար Սփիւռքի «ընտրանի»ին), խորքին մէջ՝ կրկնելով ինչ որ ըսած էր Համապատկերի 10րդ հատորին մէջ, երբ կը խօսակցէր իր «հեքիաթ»ին հետ, ու կոչ կ՚ուղղէր «մենք մեր եղով» տապկուելու։ Չորրորդ գլուխին մէջ կը կարդանք օրինակ. 

Գիտնալու էք որ այս տողերը կը գրուին ոչ թէ միջազգային պազարի մը համար, այլ սփիւռք կոչումի մը ներքեւ ծուարուն, շուարուն, իր ճակատագիրէն անվստահ, իր անելիքին մասին հակամարտ ազդեցութեանց [ենթարկուած] երերուն զանգուածի մը քիչ շատ խմբելի ընտրանի մը հրաւիրելու ոչ անշուշտ յաղթագին հպարտութեանց, այլ մարդկային տարրական վստահութիւններու…։ 

     Որմէ անմիջապէս վերջը կու գայ այդ կոչին ամենէն ուժեղ բաժինը, որ մինչեւ այսօր ի զօրու է, երբ գիտենք մանաւանդ որ այդ ենթադրեալ ընտրանին զինքը չէ կարդացած երբեւիցէ, ու այսօր Սփիւռք կոչուածը ա՛լ աւելի «շուարուն» է քան 1948ին, ահաւասիկ. 

Խորհրդային Հայաստանի փառքն ու գեղեցկութիւնը ոչինչ կը փոխեն Սփիւռքէն, որ պարտաւոր է ինքզինքը մարսել, այսինքն իր միտքին, սիրտին հասած բոլոր նուաստութիւնները այլակերպել։ 

     Այստեղ ինչպէս քիչ վերը՝ ընդգծումները Օշականին կը պատկանին։ Եւ հոս հասկնալի կը դառնայ նաեւ յօդուածաշարքին ընդհանուր վերնագիրը՝ «Միտք եւ սիրտ»։ Դժբախտաբար՝ Օշական չէր հասկնար որ Փարիզի գրողներուն ըրածը ճիշդ ա՛յդ էր. միտքին եւ սիրտին հասած նուաստութիւնները այլակերպել, կամ այդպիսի այլակերպութեան մը հնարաւոր ճամբաները խուզարկել։ Փարիզի տղաքն ալ փոխադարձաբար՝ չէին հասկնար թէ վարպետը ի՛նչ կ՚ուզէր իրենցմէ ու չէին կարդար զինք ամէն պարագայի։ Սերունդ մը եւս սպասել պէտք էր որպէսզի հասկցուէր վախճանական փորձընկալումը եւ Օշականին սպասածը Սփիւռքէն։ 
     Որովհետեւ ա՛յդ էր Օշականին սպասածը Սփիւռքէն։ Ըլլալ այդ փորձընկալումը կրողը, զայն աշխարհին բերողը, ու նախ եւ առաջ՝ ինքն իր մէջ ընդունողը, այդ ընդունելութեան համաձայն վարուելու ուժն ու կորովը (ու խելքը) ունեցողը։ Ուրիշ ձեւ չի հասկցուիր այն շատ տարօրինակ եւ առաջին հայեացքով նոյնիսկ յոյժ անհեթեթ փաստարկը, որուն միջոցաւ Օշական Սփիւռքը կը պաշտպանէ ներգաղթի փողահարումներուն դէմ եւ «հայրենիք»ի մը սահմաններէն ներս համախմբուելու կասկածելի հրաւէրներուն ինչպէս ցանկութիւններուն դէմ։ Ահաւասիկ. 

Աժան քարոզ՝ Խորհրդային Հայաստանի անունով մեզի մատուցուածը, քանի որ Ներգաղթին ներկայ գնացքը տասնամեակներու կը կարօտի ինքզինք իրագործելու, մինչդեռ աշխարհամարտը վաղը կրնայ ծագիլ, մեզ դնելով իրական ջնջումի մը ստոյգ ճակատագրին դիմաց։ 

     Եւ հոս յանկարծ Յակոբ Օշականի ձայնին ետեւը՝ Պօղոս առաքեալի ձայնն է որ կը լսենք, այն Պօղոսին որ երկու հազար տարի առաջ՝ կը գրէր. «ժամանակս կարճեալ է», կարճցած է ժամանակը, ինքն իր վրայ կծկուեր է, շատ չէ մնացեր։ Եւ քանի որ մէկէն միւսը այդ տարօրինակ արձագանգը կայ (ինչպէս կար Պօղոսին եւ Նիցչէին միջեւ), ստիպուած ենք հոս երկար փակագիծ մը բանալ։    
     Կորնթացիներուն ուղղուած իր «Թուղթ»ին մէջ՝ Պօղոս կը յորդորէր իր հասցէատէրերը, որպէսզի «որ ունիցին կանայս» վարուին այնպէս՝ «որպէս թէ չունիցին», եւ «որ վարենն զաշխարհս» վարուին այնպէս՝ «որպէս թէ չվայելիցեն», քանի որ ժամանակը հասուն է։ Ահաւասիկ այդ տողերը (Թուղթ առ Կորնթացիս, 7րդ գլուխին 29-31 տողերը), Ե. դարու թարգմանիչներուն լեզուով՝

Բայց զայս ասեմ, եղբարք, եթէ ժամանակս կարճեալ է այսուհետեւ. զի որ ունիցին կանայս՝ որպէս թէ չունիցին, եւ որ լայցենն՝ որպէս թէ ոչ լայցեն, եւ որ խնդանն՝ որպէս թէ ոչ խնդայցեն, եւ որ գնենն՝ որպէս թէ չունիցին, եւ որ վարենն զաշխարհս՝ որպէս թէ չվայելիցեն. զի անցեալ է վայելչութիւն աշխարհիս այսորիկ։ Այլ կամիմ զձեզ անհոգս լինել։

     Եւ այսօրուան լեզուով՝

Ըսածս, եղբայրներ, այն է որ ժամանակը կարճցած է այլեւս. մնացորդ ժամանակին մէջ՝ կին ունեցողները չունենալու պէս պիտի ըլլան, եւ լացողները՝ չլալու պէս, խնդացողները՝ չխնդալու պէս, գնորդները՝ չունենալու պէս, աշխարհի իրերը գործածողները՝ զանոնք չվայելելու պէս. որովհետեւ աշխարհին կերպարանքը անցեալին կը պատկանի։

     Ջորջօ Ագամբէնի ընթերցումին պիտի հետեւիմ հոս պահ մը, 2000 թուականին (այսինքն Մնացորդք Աւշուիցի գիրքէն անմիջապէս ետքը) լոյս տեսած Il tempo che resta (Մնացորդ ժամանակը) գիրքին մէջ հրամցուած ընթերցումին, ուր Ագամբէն կը վերադառնայ «մնացորդ»ի գաղափարին, Պօղոս առաքեալի «Թուղթ առ Հրովմայեցիս»ի մեկնաբանական պարզաբանումի մը ընդմէջէն։ Ինքը անշուշտ բացայայտ կերպով կապակցութիւն մը չի յայտներ 1998ի գիրքին (որուն կեդրոնական նիւթն էր վերապրողը, վերապրող ենթական որպէս վկայ) եւ 2000ի գիրքին միջեւ (այս վերջինին նպատակակէտը ըլլալով մեսիանականութեան վերիմաստաւորումը)։ Բայց ուժեղ կերպով շեշտը կը դնէ Պօղոսի ուրիշ մէկ Թուղթին (Ա. Թուղթ առ Կորնթացիս) մէջ գործածուած այդ բանաձեւին վրայ՝ «որպէս թէ չ…», որպէս թէ չունենայիք, որպէս թէ չվայելէիք։ Ինչ որ անմիջապէս արթուն ընթերցողին ուշադրութիւնը կը դարձնէ դէպի Մնացորդք Աւշուիցի գիրքին վերջին էջերուն յայտնուող նոյնանման բանաձեւին, որ կը վերաբերէր վերապրող լեզուին. «խօսիլ կենդանի լեզու մը այնպէս՝ ինչպէս թէ ըլլար մեռեալ»։ Երկու պարագաներուն՝ նոյնն է կառոյցը։ Նոյնն է գաղափարը։ Ագամբնէի մեսիանական ժամանակը վերապրողին ժամանակն է։ Ագամբէնի ընթերցումով եւ մեկնաբանութեամբ, այդ ժամանակը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ վախճանի կարողականութիւնը ներկային մէջ։ Եւ հիմա կը կրկնեմ. նոյն կառոյցին հետ գործ ունինք հոս, նոյն այդ կառոյցն է որ լեզուն կը սահմանէ որպէս վերապրող լեզու. կենդանի որպէս թէ ըլլար մեռեալ։ Եւ ուրեմն այդ «որպէս թէ չ…»ն, այդ կենդանի լեզու մը խօսիլն ու գրելը այնպէս՝ ինչպէս թէ ըլլար անկենդան, կորուսեալ, մեռեալ (որուն համար Մնացորդք Աւշուիցի վերջին գլուխին մէջ՝ Ագամբէն Հէօլդեռլինէն զատ օրինակ չունէր, եւ մինչեւ իսկ Հէօլդեռլինի պարագային՝ անկարող էր բացատրելու թէ ինչո՛ւ այդ բանաձեւին պատմական առաջին օրինակն էր) վախճանաբանական փորձընկալումը իր մէջ գաղտնօրէն պարունակող եւ ցուցաբերող նշանն է։     
     Եւ այս փակագիծէն ետք՝ կը վերադառնամ Յակոբ Օշականի յորդորին, ուղղուած Սփիւռքի «ընտրանի»ին եւ այդ տարօրինակ, մինչեւ իսկ անհեթեթ թուացող փաստարկին, որուն համաձայն՝ «աշխարհամարտը վաղը կրնայ ծագիլ, մեզ դնելով իրական ջնջումի մը ստոյգ ճակատագրին դիմաց»։ Այո, անհեթեթ փաստարկ եթէ անգիտանանք որ այստեղ «աշխարհամարտ» կոչածը երրորդն է, չորրորդն է, այն մէկը որ արեւմուտքին եւ մարդկութեան ինքնաջնջումը կը խոստանայ եւ այդ ինքնաջնջումի ուժէն սերած է (կամ պիտի սերի)։ Փաստարկը անհասկնալի է, եթէ չանդրադառնանք որ Օշական այդտեղ կը «զուգակցէ» բնաջնջումը եւ ինքնաջնջումը^[3]Այս «զուգակցում»ի գաղափարին շուրջ՝ տե՛ս իմ «Զուգակցումներ» յօդուածաշարքը, որ լոյս տեսած է 1985ին Մոնթրէալի … Continue reading։ Կը հրաւիրէ Սփիւռք կոչուածը վերջին վկայի, այսինքն՝ մեռեալ վկայի, ջնջումին փորձընկալումը ներկայացնողի (այսինքն նաեւ վերջաւորութիւնը ներկային մէջ բերողի ու պահողի) իր դերը ստանձնելու, եւ այդ ձեւով՝ «ինքզինքը մարսել»ու, իր նուաստութիւնները այլակերպելու։ Եւ ուրեմն կը հրաւիրէ նախ եւ առաջ իր տեղը մնալու։ Եւ ուրեմն իսկական «Թուղթ» մըն է Օշականին գրածը, ինչպէս Պօղոսը կը գրէր ու կ՚ուղղէր Հռոմէացինրուն եւ Կորնթացիներուն, զանոնք յորդորելով «կարճեալ» ժամանակին համաձայն վարուելու։ Վերնագիրն է «Միտք եւ սիրտ»։ Բայց կրնար կոչուիլ «Թուղթ առ Սփիւռքցիս», թուղթ ուղղուած Սփիւռքի բնակիչներուն, որոնք որպէս այդ՝ պարտաւոր են իրենք զիրենք մարսելու, իրենց միտքին եւ սիրտին հասած բոլոր նուաստութիւնները այլակերպելու։
     Բայց ինչպէ՞ս կը ստանձնես այդպիսի դեր մը։ Ինչպէ՞ս կ՚այլակերպես։ Ինչպէ՞ս ինքզինքդ կը մարսես, ինչպէ՞ս կը դառնաս վերջին վկան, ինչպէ՞ս կը գործադրես քեզմէ ակնկալուածը, բնաջնջումին եւ ինքնաջնջումին «զուգակցում»ը, ինչպէ՞ս կ՚ընես, վերջաւորութիւնը ներկային մէջ ներկայացնելու, տեսանելի դարձնելու համար։ Ա՛յս է վերջին կէտը եւ վերջին դժուարութիւնը։ Ու այդտեղ է «պարտքերուն պարտքը, Սփիւռքի ընտրանիին ուսերուն»։ Օշական չունի պատասխան։ Կը վերադառնայ իր կալուածին՝ գրականութեան։ Բայց սկիզբէն այդ կալուածին մէջէն կը խօսէր, օրինակ առաջին գլուխին մէջ, երբ ցուցաբերելու համար արեւմտեան քաղաքականութեան աւերները եւ քաղաքակրթութեան սնոտիքը, կ՚ըսէր՝ «1950էն անդին, վէպը պարտաւոր է այդ քաղաքակրնութեան նոր լէվիաթանները առնել իր վերլուծումներու սեղանին» ու կու տար որպէս օրինակ 1932էն մինչեւ 1946 լոյս տեսած Ժիւլ Ռոմէն ֆրանսացի գրողին Les hommes de bonne volonté [Բարի կամեցողութիւն ցուցաբերող մարդիկ] վիպաշարքը, որ «փորձ մըն է, թէեւ ձախող»։ Այո, ի՞նչ կապ ունի Ժիւլ Ռոմէնի այդ վիպաշարքը վախճանական փորձընկալումին հետ եւ ուրեմն այն դերին հետ, վերջին վկայի, վերջաւորութիւնը վկայաբերողի, դերին հետ որուն հրաւիրուած է Սփիւռքը։ 
     Այստեղ է որ պէտք է վերադառնալ յօդուածաշարքի առաջին էջերուն, այն էջերուն ուր դէմ դիմաց կը դնէր Շպենգլերի փոքր ժողովուրդներու ջնջումը աւետող պատմական փիլիսոփայութիւնը եւ Փոլ Քլոտէլի քրիստոնէական «աւետում»ի պատմութիւնը։ Վերջին հաշուով՝ երկուքն ալ արհամարհելի։ Շպենգլերը՝ բացատրեցինք թէ ինչո՛ւ։ Փոլ Քլոտէլը՝ որովհետեւ ո՛չ մէկ գաղափար ունէր բուն աւետումին մասին։ Ուրեմն պէտք է յիշել կամ յիշեցնել որ 1948ին Օշական իր «ինքնակենսագրական» վէպին վրայ կ՚աշխատէր (այն մէկը որ լոյս տեսաւ Կեանքին պէս վերնագիրով)։ Այդ վէպը ունի ընդամէնը երկու տեսարան, հեղինակին ծնունդէն երեք ամիս առաջ եւ ծնունդէն երեք ամիս ետք։ Առաջին տեսարանին դէպքը տեղի կ՚ունենայ Աւետումի տօնին օրը։ Աւետումի տեսարան մըն է։ Գուշակին կողմէ մօրը կ՚ըսուի որ պէտք չէ վիժեցնէ սպասած երեխան, քանի որ «մեծ մարդ» պիտի դառնայ։ Անշուշտ մայրը չի հասկնար թէ ի՛նչ կը նշանակէ «մեծ մարդ» ըլլալ։ Կը հարցնէ՝ «Բժի՞շկ, ապուգաթ»։ Հարիւրաւոր էջերու երկայնքին՝ Օշական ուրեմն այդտեղ կը գրէ վիպագիրի ծնունդին Աւետումը, որպէս աշխարհիկացած Մեսիա կամ Դերաքրիստոս։ Մէկը կամ միւսը։ Կամ ալ՝ երկուքը միաժամանակ։ Եթէ Նիցչէն վիպագիր եղած ըլլար, հաւանաբար այդպէ՛ս գրէր իր Ecce homo-ն, իր ինքնակենսագրութիւնը, այդ ձեւով է որ պատմած պիտի ըլլար Դերաքրիստոսի իր ճակատագիրը, որ պիտի բացատրէր թէ ինքը ինչո՛ւ այդքան խելացի է, ինչո՛ւ այդքան լաւ գիրքեր կը գրէ, ու եկած է աշխարհի պատմութիւնը երկուքի բաժնելու համար։ Եւ անշուշտ այդ ընելու համար՝ պէտք պիտի ունենար Աւետումի տեսարանի մը, վիպական կամ ոչ։ Որովհետեւ եթէ աւետուածը վիպագիրին ծնունդն է, խօսքը վիպագիրի մը մասին է որուն պարտականութիւնը իր ժամանակակիցները կոչել ու կանչել է վախճանական ու վախճանաբանական ժամանակին։
     Ընդունինք որ այս ձեւով հասկցուած աւետում մը աւելի հետաքրքրական կը դարձնէ վէպ կոչուածը, քան թէ «մարդկութիւնը լուսաբանել»ու դերին լծուած կամ պատանիներու «հոգին տաքցնելու» առաքելութեան նուիրուած վիպագրութեան մը ըմբռնումը։ Բայց յայտնի է, որ մինչեւ ծայրը Յակոբ Օշական կոչուած «կրկնակորով յիմար»ը վարանած է գեղագիտական սկզբունքին եւ վախճանական փորձընկալումին միջեւ։ Մէկը միւսին բացայայտիչը դարձուցած է։ Եւ այդ ընելով՝ երկխօսութիւն մը հաստատած է Արեւմուտքին հետ (ուրեմն գերիշխան ինքնիշխանութեան հետ), հետեւաբար՝ աւերումին հետ, իմացութեան ոճրապարտ սնանկութեան հետ։ Յառաջացած է դէպի անմշակ ու նոյնիսկ անպեղ հողամասեր, որոնց մասին «նորօրինակ բնազանցութիւն» մը զարգացնող գերման կամ ֆրանսացի մեծ բանասէրները գաղափարն իսկ չէին կրնար ունենալ։ Երկխօսութիւն մը, իրապէ՞ս։ Ո՛չ։ Հնարաւոր երկխօսութեան մը հիմքը պատրաստած է։ Այնպէս որ այդ երկխօսութիւնը հիմա կրնայ սկսիլ։ Յանուն Սփիւռքի։